Hammer, Jacob/ Geoffrey of Monmouth, Historia regum Britanniae, a variant version.
Edited by JACOB HAMMER. Medieval Academy Books, No. 57 (1951).



 [[ Print Edition Page No. i ]] 
THE MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA
PUBLICATION No. 57


GEOFFREY OF MONMOUTH
VARIANT VERSION OF HIS
HISTORIA REGUM BRITANNIAE

 [[ Print Edition Page No. ii ]] 

 [[ Print Edition Page No. iii ]] 
GEOFFREY OF MONMOUTH
HISTORIA REGUM BRITANNIAE
A VARIANT VERSION
EDITED FROM MANUSCRIPTS

BY
JACOB HAMMER
hunter college

THE MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA

CAMBRIDGE 38, MASSACHUSETTS

1951


 [[ Print Edition Page No. iv ]] 

The publication of this book was made possible by grants of funds to the
Academy from the John Simon Guggenheim Foundation, the
Institute for Advanced Study, and an Anonymous Donor

Copyright by THE MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA

1951

Printed in U.S.A.


 [[ Print Edition Page No. v ]] 

to

E. A. LOWE

and the memory of ERNST RIESS


 [[ Print Edition Page No. vi ]] 

 [[ Print Edition Page No. vii ]] 

PREFACE

In 1927 Professor Chambers wrote:

Critical work on the manuscripts <of Geoffrey of Monmouth> is still in its infancy, and in these circumstances speculation as to the original form of the Historia and any revision which it may have undergone can only be tentative.1

Two years later, in 1929, two editions of Geoffrey appeared,2 which constitute a real advance over the older, uncritical editions. The present edition which offers the first critical text of a Variant Version of the Historia, based on manuscripts that hitherto passed under the name of Geoffrey, is only another step in this advance. It represents the first fruits of an investigation undertaken many years ago and is preliminary to a critical edition of the Historia, based on all manuscripts known to scholars, the larger portion of which (135 in actual numbers) has already been collated.

A task of this scope could not have been undertaken without outside assistance. It was thanks to the generous grants (and publication subvention) from the John Simon Guggenheim Foundation and the American Council of Learned Societies that it was possible to visit the various libraries of Europe and collect the material necessary for the project. The gracious leaves received from the Trustees of Hunter College, New York, and the kind invitation and subvention from the Institute for Advanced Study of Princeton, N. J., made the final preparation of this volume possible. The relatively rapid progress made in the accomplishment of the task was due in large measure to the congenial and scholarly atmosphere at the Institute.

It is also a pleasure and a duty to acknowledge the help received from the librarians of Trinity College, Dublin, and Cardiff Public Library and especially from Sir H. I. Bell, former keeper of manuscripts in the British Museum, who at all times was ready with his advice and assistance. My thanks are also due to Professor Roger S. Loomis of Columbia University and to Professor John J. Parry of the University of Illinois for their many helpful suggestions. Nor can I omit to express my gratitude to Dr. Henry A. Moe and Mr. Charles Liebman, Jr. for their timely assistance. But above all I am deeply indebted to Professor E. A. Lowe of the Institute for Advanced Study and Corpus Christi College, Oxford, and to my late
 [[ Print Edition Page No. viii ]] 
colleague at Hunter College, Professor Ernst Riess. Their friendship and encouragement have meant more to me than I can say. To dedicate the present volume to these two scholars is a privilege.

Lastly, I take the opportunity of expressing my gratitude to the Mediaeval Academy of America for encouraging my studies and to its able officer, Dr. Charles R. D. Miller, as well as to Dr. Van Courtlandt Elliott, for their valuable editorial advice and most generous assistance in seeing this volume through the press. A glance at the printed page (beginning with p. 136), will show the difficulties of composition inherent in setting up parallel texts of sharply varying length, each with its own testimonia and critical apparatus. An effort has been made to facilitate the reader’s labor; for the difficulty which must inevitably remain his indulgence is asked. For the portion of the text where C and DEH (pp. 136-264) differ so sharply that each must be presented separately, the text of C is given first (pp. 136-208), and is followed by DEH (pp. 209-264). As for the rest, Habent sua fata libelli.

Endnotes

 [1 ] E. K. Chambers, Arthur of Britain, p. 30 (Sidgwick and Jackson, London, 1927).

 [2 ] See Introduction, p. 3 and note 4.


 [[ Print Edition Page No. ix ]] 

TABLE OF CONTENTS


 [[ Print Edition Page No. 1 ]] 

GEOFFREY OF MONMOUTH VARIANT VERSION OF HIS HISTORIA REGUM BRITANNIAE


 [[ Print Edition Page No. 2 ]] 

 [[ Print Edition Page No. 3 ]] 

INTRODUCTION

I

The existence of nearly two hundred Latin manuscripts of the Historia Regum Britanniae of Geoffrey of Monmouth is in itself eloquent testimony to its author’s popularity.1 Extensive borrowings from the Historia by chroniclers in prose and verse, and the numerous versions in Welsh as well as other languages only served to enhance a reputation that was growing apace. The opinion of Geoffrey’s contemporaries bears this out. Alfred of Beverley (ca 1150), who “inaugurated the custom of inserting Geoffrey’s narrative in serious prose chronicles,”2 seems to have felt the importance of this work when he remarked that “anyone not acquainted with the History of the Kings of Britain puts himself down as uncultivated (notam rusticitatis incurrebat).”3

However, this is not the place to discuss Geoffrey’s popularity as a historian, but rather to ask whether most of the manuscripts of the Historia have been examined, their family groups established and the results made available to scholars. The answer to this question is in the negative and this notwithstanding the fact that two editions of Geoffrey have appeared as recently as 1929.4 Both of them, as was pointed out elsewhere, “suffer from an inherent weakness in so far as they merely touch the surface of the problem.”5 Both Faral and Griscom base their text on too small a number of manuscripts and employ the method of classification by the dedications, a method that fails to take account of the important internal evidence which can be derived only from a detailed study of the
 [[ Print Edition Page No. 4 ]] 
entire text contained in the manuscripts themselves.6 Only such a study — if any — can hope to bring to light the modifications and alterations introduced into the text by various scribes and editors in the course of transmission; only such a study can hope to throw into relief the character of the authentic text of Geoffrey. It will reveal the existence of more than one recension7 prepared either by Geoffrey himself or by others. The main problem that confronts an editor of Geoffrey’s work has been succinctly stated by Professor A. G. van Hamel: “What is wanted most at present,” he says, “is a minute study of all the Latin texts that are still buried in British and continental libraries.” And he adds: “At the same time, an absolute reserve must be recommended in drawing conclusions from the Welsh Bruts, as long as this preliminary task has not been accomplished.”8

Though different editions and recensions of his work must have been due to Geoffrey himself — the different dedications preceding the Historia clearly suggest that — it is only in the last half century that a recension which presents significant deviations from the vulgate text9 has been brought to the attention of scholars. In his brief analysis of the Harley manuscript 6358 — used in the preparation of the present edition, — H. L. D. Ward called attention to the fact10 that this manuscript shows more or less serious departures from the printed editions. This hint ought to have excited the curiosity of Geoffrey scholars sufficiently to make them look deeper into the matter, a step which would have led to the discovery of a variant version or versions. Yet it was not until 1932 that students of Geoffrey became aware of the existence of such a version. In a paper entitled A Variant Version of Geoffrey of Monmouth’s Historia,11 Professor John J. Parry reproduced ff. 63-72 of manuscript Panton 37, an eighteenth century copy preserved in the National Library of Wales, containing chapters 2-3 and part of chapter four of Book I, the first two chapters of Book IV, and
 [[ Print Edition Page No. 5 ]] 
chapters 18-20 of what in some editions is Book XII. The copy was made by the Welsh scholar Evan Evans from a much earlier manuscript that belonged to another Welshman, the antiquarian and poet Lewis Morris.12

The few chapters reproduced by Parry clearly show the wide difference between the text copied by Evans and the text printed by Faral and Griscom. Professor Parry writes: “. . . there are parallels between this version and some of the Welsh ones that present an interesting problem. . . . One can only hope . . . that the manuscript <once owned by Morris> is still in existence and may some day come to light, so that its peculiarities may be fully studied.”13

Professor Parry’s hope has now been realized in a way he did not anticipate. In fact, instead of one manuscript — the lost Morris which has not yet been found — four have come to light, which are entitled to be grouped together as representatives of a Variant Version. These four, together with manuscript Panton 37, form the basis of the present edition.

No particular merit attaches to the discovery that these manuscripts present a recension which differs from the vulgate text. Mere perusal was enough to convince one that here was a different recension. The present edition should throw light on the editorial methods of the redactors who refashioned the text of the Historia, and should make it possible to separate genuine Geoffrey from non-Galfridian matter. The existence of the Variant Versions has so far escaped notice chiefly because they passed under the mighty name of Geoffrey. Moreover, Professor Parry’s thesis of a connection between the Variant and Welsh versions still remains to be tested and that cannot happen until the two have been compared and analyzed.

II

An examination of the manuscripts of the Variant Version brought out the fact that of the four that form this group, only two contain the complete text of the Variant Version. The remaining two may be classified as codices mixti; they are composed in part of the Variant Version and in part of the vulgate text.

The following manuscripts belong to the Variant Version group:

(1) Exeter Cathedral Chapter Library manuscript, No. 3514,1 = E.
 [[ Print Edition Page No. 6 ]] 
Pp. 94-218.2 It is a late thirteenth century manuscript, written on vellum, in two columns of thirty-two lines each. It once contained the full prologue; in its present condition the manuscript begins, as far as I can see from the photostat, with “paginam illinissem”;3 in other words it contains a small portion of the prologue and the dedication to Robert, Earl of Gloucester. The original scribe omitted, or what is more likely, did not find in the exemplar from which he copied, the dedicatory epistle to Alexander, bishop of Lincoln, which was added by a later scribe in the margin of p. 158. The same scribe also added a brief commentary on the Prophetia Merlini on the lower and lateral margins of pp. 158-160, and seems to be responsible for the division of the text into books. The first five books have headings. The heading is lacking for the sixth, and for the seventh there is an entry at the foot of p. 181 (Liber VII), confirmed by blank space for an initial. The remaining are marked by a later hand in the upper right corner, the last being for Book X. There is hardly any division into chapters in this manuscript; the chapters that are indicated as a rule lack large initials. However, small letters in the margin mark the place where they were to be inserted.

A later scribe made an attempt to divide the Historia into chapters. He inserted either a paragraph mark or a reference mark in front of a word and some short title at the foot of the page and in a few instances at the top. He also added in the margin the names of the various British kings in numerical order.4 On the whole the Exeter manuscript is excellently written, with very few mistakes and corrections.

(2) Trinity College Library, Dublin, manuscript E.5.12 (515), = D. The text of the Historia, which is preceded by a text of Dares Phrygius, begins about the middle of f.10 r; however, the next folio was numbered “I,” though it actually ought to have been numbered “XI.” The Historia, then, occupies f. 10 r and v and the next forty-four folios of the Trinity manuscript. This was written in the late thirteenth or early fourteenth century on vellum, in two columns of forty-one lines, with blue and red initials. It does not contain the prologue and dedication and begins with the description of Britain.5 It also lacks the dedicatory epistle to bishop Alexander. There is no trace of division into books, but attempts at chapter division were made both by the original scribe and a later editor (m2). There are several corrections and marginal additions by both hands and also additions in a much later hand (m3), of which some are in Welsh.


 [[ Print Edition Page No. 7 ]] 

D, like E, is well written. The two later scribes of D must have had before them another manuscript of Geoffrey, containing a vulgate text, as some of their additions, recorded in the apparatus, indicate.6 Moreover, both resemble each other so closely that one would be tempted to consider D a copy of E, were it not for the fact that D, the later in date, contains a few brief passages omitted in E. Both are doubtless descended from the same parent.

(3) Harley manuscript, No. 6358, British Museum = H. Ff. 2 r-58 v. Written on vellum in the early thirteenth century, with 36 or 37 lines to a page and with initials in red. Like D it lacks the prologue and the dedication and begins with the description of Britain. Nor does it contain the dedicatory epistle to bishop Alexander. It is the only manuscript in the Variant Version group that shows a division into eleven books, which, by the way, is adopted in this edition.7

H is a peculiar manuscript. The first forty-one folios contain the text of the Variant Version as found in DE. Then the situation changes and thenceforward, to the end of the manuscript, the text is almost completely vulgate. The reason for this sudden change is simple. One scribe, using as his exemplar a manuscript containing the text of the Variant Version wrote folios 2 r-41 v, while another scribe who started with f. 42 r copied from a manuscript containing the vulgate text. What is more, while the text from ff. 2 r-41 v is divided into chapters, no such division can be observed from ff. 42 r to the end of the manuscript. In short, H may be described as two manuscripts combined in one, written by two different scribes using two different recensions to complete their manuscript.

One other point deserves attention. In a portion of H the scribe evidently copied from an exemplar which was already a copy of a mutilated manuscript. For at the end of each and every page between folios 34 v and 41 v a lacuna exists, of which, curiously enough, he was unaware, since the missing lines have been supplied below the text area by a hand that is unmistakably more recent by several centuries, in fact a seventeenth century hand. The supplied lines are, understandably enough, not always of the Variant Version but of the vulgate in a modified form.

As compared with D and E, H is rather carelessly written and contains a great number of corrections by the original scribes and by some later corrector (m2). It should be noted, however, that the scribe who copied the part of H with the Variant Version, had recourse to a vulgate text as well, as certain additions make clear.8


 [[ Print Edition Page No. 8 ]] 

(4) Manuscript Panton 37, in the National Library of Wales, Aberystwyth, = P. A brief account of this manuscript was given above (pp. 4-5). Here it may be added that according to Evans the original manuscript was “. . . without the common preface found in other Copies, and letter to the Bishop of Lincoln, or the Conclusion, where Malmsbury and Huntington and Caradog of Llan Garvan are mentioned.”9 Even a superficial examination of the few chapters transcribed by Evans suffices to show that the original manuscript from which he copied must have been a very close relative of DEH. There are mistakes in P. However, it is impossible to decide whether they are due to the original scribe or were made by Evans, in the process of copying Morris’s manuscript.

(5) Cardiff Public Library manuscript, Cardiff, = C. Ff. 10 r-130 v. Written about 1300, probably on the borders of France and Germany,10 with twenty-four lines to a page and initials in red. At the top of each page are the names of British heroes and kings, discussed in the narrative below, while the lateral and lower margins are covered with topical titles.11 A folio is missing between 87 and 88.12 There is no trace of division into books and there are few indications of division into chapters. The original scribe corrected the manuscript throughout in red ink; a few corrections are by a second hand. The whole manuscript is carelessly written and betrays hurry.

C has the distinction of containing the full prologue and dedication to Robert, Earl of Gloucester, as well as the dedicatory epistle to Alexander, bishop of Lincoln. The presence in C, in so far as it is a Variant Version, of the dedication to Robert, should convince candid scholars that it cannot be used as a criterion for classifying the manuscripts of the Historia. Were this classification valid, C should belong to the most numerous group of vulgate manuscripts, which is not the case.13

However, before proceeding to an examination of C, it is necessary to call attention to some of the characteristics of the Variant Version as revealed by DEH and to touch briefly upon some differences between it and the vulgate text.

In the first place the Variant Version contains additional material, not found in any other manuscript of Geoffrey. I give a few illustrations. The description of Ascanius transferring his ancestral gods from Lavinium
 [[ Print Edition Page No. 9 ]] 
to Alba Longa,14 is a case in point; this detail is found in several Welsh versions.15

Another addition is furnished by the narrative dealing with King Belinus’s building of highways. A comparison of the passage in the respective versions makes that clear:

Variant Version pp. 56-57 (3.74-79) Faral, chap. 39 (p. 112); Griscom 3.5 (p. 281)
Alias quoque duas vias ex obliquo terrae construere praecepit ut ex utroque latere accessus ad urbes et municipia paterent. Erat enim terra Britanniae lutosa et aquosa, utpote insula, terra in mari sita, nec ante Dumwallonem, patrem Belini, exstiterat quisquam, qui viarum aut pontium curam haberet in toto regno. Deinde sancivit illas . . . Iussit . . . fieri . . . alias quoque duas <vias>, ab obliquo insulae, quae ad ceteras civitates ducatum praestarent. Deinde sancivit eas . . .

All the manuscripts of the Historia contain the detail that the Roman consuls, Gabius and Porsenna, promised the Romans, besieged by Belinus and Brennius, that they would come to their assistance next day.16 The Variant Version, however, adds that the two consuls had set out “ut congregarent exercitum de Apulia et Italia.”17

In the vulgate text of the Historia we find no description of Ireland although mention of the island is made in several places.18 In the Variant Version, however, a brief description is given. Geoffrey states19 that King Gurguint sent the Basclenses to Ireland, which at that time was uninhabited. They settled there and multiplied. The Variant Version repeats this statement in slightly different language, but adds to it:

Ubi <= in Hiberniam> cum venissent, invenerunt terram opimam et apricam, nemoribus et fluminibus et omni Dei munere opulentam, coeperuntque continuo ibi tabernacula sua aedificare et terram colere . . .20

So much by way of sampling the additions in the Variant Version. Another characteristic of the Variant Version is a fondness for biblical phraseology.21 To give a few examples: King Dumwallo fought so bravely that “terra . . . siluit in conspectu eius.”22 In speaking of Belinus, “nec cessavit gladius eius a mane usque ad vesperam Romanos caedere.”23 King
 [[ Print Edition Page No. 10 ]] 
Morwinus meets the invading enemy “cum manu valida.”24 To the envoys of Cassibelaunus who plead with Androgeus to arrange peace for him with Caesar, Androgeus replies that he does not intend to repay him with “malum pro malo”25 and pleading Cassibelaunus’ cause with Caesar he implores him not to punish Cassibelaunus “iuxta sua scelera.”26 King Uther’s love for Igerna is compared to that of King David for Bathsheba27 and the army of Aurelius Ambrosius was so great “ut arenae maris comparari posset.”28 All these biblical expressions are absent in the vulgate text.

Another difference is brought out by the method used in handling the speeches. Geoffrey, as is well known, is fond of shorter and longer speeches and addresses, which he skilfully inserts in his narrative. The Variant Version follows the same pattern, but some of the speeches in DEH are either slightly abbreviated or paraphrased, for example, the short speech of Membricius,29 or the plea of Conwenna.30 Other speeches are omitted, for example, the address of Maurice, son of Caradoc, duke of Cornwall, to Maximianus, inviting him to come to Britain;31 the speech of Caradoc to king Octavius, advising him to appoint Maximianus his successor;32 and the speech of archbishop Guithelinus to his countrymen,33 or his address to king Aldroenus of Armorica and the latter’s reply.34 In place of the missing speeches a brief statement is usually found, leading up to the next topic, so that there is no break in the narrative. An example will illustrate this procedure. We read in the vulgate text that Maurice, upon arriving at Rome, delivers an address to Maximianus in which he points out all the reasons why Maximianus should accept the crown of Britain.35 No such address is found in DEH; here it is reduced to the simple statement:

Mauricius ergo evocans seorsum Maximianum intimavit ei super legatione et negotio pro quo venerat. Quibus auditis Maximianus laetus suscepit hanc legationem . . .36

Still other addresses, for example, that of Gorlois, duke of Cornwall37 and the speech of Auguselus, king of Albania,38 are so altered both in form
 [[ Print Edition Page No. 11 ]] 
and content that they hardly resemble their counterparts in the vulgate text.

Another feature of the Variant Version is the tendency to tone down or to omit altogether certain unpleasant details. The conversation between Bedwer, Arthur’s butler, and the nurse of Helen, Hoel’s niece, at the latter’s gravemound on Mont St. Michel, will, I think, serve as a good illustration.

The nurse urges Bedwer to flee, because the giant who killed her foster-child will, upon his return, consume the flower of his youth. This is her story:

Variant Version (p. 241 [10.54-58]) Faral, chap. 165 (pp. 255-256)39
Iste est sceleratissimus ille, qui nuper neptim ducis Hoeli, — pro nefas, — puellam pulcherrimam meque cum illa simul advexit et cum illa concumbere temptans, pondere magnitudinis suae illam oppressit atque morti addixit et hic tumulatam reliquit. Fuge ergo, quisquis es et quantum potes fugiendo salva te ipsum. <Helena> . . . recepto infra tenerrimum pectus timore, dum eam nefandus ille amplecteretur, vitam diuturniori luce dignam finivit. Ut . . . illam . . . foedo coitu suo deturpare nequivit, detestanda venere succensus mihi invitae (Deum et senectutem meam testor) vim et violentiam ingessit. Fuge, dilecte mi, fuge, ne, si more suo mecum coiturus advenerit, te . . . repertum miserabili caede dilaniet.

The Variant Version, it is seen, passes over the giant’s brutish lust and rape. The omission of the fantastic story of Brian, who cut off a slice of his thigh, roasted it and served it to king Cadwallo in place of venison,40 may be quoted as another illustration of this tendency.

There is another point of difference between the Variant Version and the vulgate text that deserves notice. In the vulgate text Maximianus, after establishing the seat of empire at Trèves, “ita debacchatus est in duos imperatores Gratianum et Valentinianum, quod uno interempto, alterum ex Roma fugavit.”41 The Variant Version agrees in every respect with the above, and after the mention of Trèves proceeds as follows:

Postea in Gratianum et Valentinianum imperatores vim sui furoris exacuens, uno perempto, alterum a Roma fugavit. Ipse vero <Maximianus> Romae imperator factus, quadragesimus ab Augusto imperium rexit, anno ab Incarnatione Domini trecentesimo septuagesimo septimo. Valentinianus autem, frater Gratiani, ad Theodosium, in Orientem fugiens, imperio per Theodosium restitutus est et Maximianum subinde apud Aquileiam, fratrem vindicans, interfecit.42

The Variant Version, then, offers an enlarged account, the source of which can be traced. It is based on and copied in part from Bede’s Eccl.
 [[ Print Edition Page No. 12 ]] 
Hist. 1.9 (cf. Orosius 7.35 and Gildas, De Excidio 13). Thus the Variant Version returns to original sources and this fact can be illustrated even further.

In the vulgate text the opening lines of the fourth book read as follows:

Interea contigit, ut in Romanis reperitur historiis, Iulium Caesarem, subiugata Gallia, ad litus Rutenorum venisse.43

The text of the Variant Version reads:44

Interea contigit, ut in Romanis reperitur historiis, Iulium Caesarem, subiugata Gallia, in Britanniam transisse; sic enim scriptum est anno ab Urbe Condita sescentesimo nonagesimo tertio, ante vero Incarnationem Domini sexagesimo anno. Iulius Caesar, primus Romanorum, Britones bello pulsavit, in navibus onerariis et actuariis circiter octoginta advectus.

The Variant Version adds the date of Caesar’s invasion of Britain and the number of his ships, the source of this addition again being Bede, Eccl. Hist. 1.2, even to the point of using his language.

Nowhere, however, does this tendency to go back to older sources manifest itself more clearly than in the description of Britain,45 for the composition of which Geoffrey used passages from Bede, Gildas and Nennius which he had skilfully woven together and adorned with a certain elegance of style. A comparison, however, between the description of Britain in the vulgate text with that of the Variant Version shows that save for some phrases in the vulgate text, the Variant Version is an almost literal transcript of passages from Bede.46 Again the Variant Version shows preference for Geoffrey’s source.

To return to C, it may be stated that it is the most complicated of all manuscripts of the Variant Version, if not of all the manuscripts that go under the name of Geoffrey. Like H, C is a codex mixtus. In the case of H, however, it is comparatively easy to account for the fact that almost two thirds of the manuscript comprise the text of the Variant Version and the last third the vulgate. It is due, as we have seen, to the combined efforts of two different scribes, each of whom used a different manuscript for the purpose of producing a single complete one. But C is quite different; the text is written by a single scribe, yet it falls into three distinct parts.

(1) Books I-VI contain a mixed text, a mosaic of variant and vulgate elements. Moreover, entire speeches and addresses absent in DEH are found in C as in the vulgate.


 [[ Print Edition Page No. 13 ]] 

(2) Books VII-X and the first two chapters of Book XI (in the present edition)47 comprise what is in the main a vulgate text with occasional minor additions.

(3) The remaining part which constitutes the latter part of our Book XI is a conflation of the Variant and the vulgate version.

This complicated structure of the text calls for some sort of explanation which only an examination of internal evidence can furnish. To obtain it a few passages of C must be compared with passages of the vulgate text.

C 40 r (Variant Version [p. 75, =4.183-186]) Faral, chap. 62 (p. 134)48
His Caesar inspectis, consilium mox capit a familiaribus suis, ne verbis solummodo Androgei crederet et (crederet et om DEH) invitatus in (in om DEH) Britanniam adiret, nisi tales dirigerentur obsides, quibus datis (datis om DEH) securus (securius DEH) incederet, nisi tales dirigerentur obsides, quibus datis securus applicare quivisset. His igitur inspectis, consilium habuit Iulius a familiaribus suis, ne verbis solummodo ducis invitatus Britanniam adiret, nisi tales dirigerentur obsides, quibus securius applicare quivisset.

A comparison of the two passages shows that:

  • (1) C reads Caesar; the vulgate text Iulius;
    C reads consilium capit; the vulgate text consilium habuit.
  • (2) C has Androgei for ducis in the vulgate text;
    C has mox before capit and crederet et before invitatus, not found in the vulgate text.
  • (3) Caesar is willing to sail to Britain provided hostages are given:
C Faral
quibus datis securus incederet quibus securius applicare quivisset.

At this point C repeats itself, but instead of repeating the expected quibus datis securus incederet, it introduces the phrase quibus datis securus applicare quivisset, that is, the almost exact reading of the vulgate text.

This surely cannot be mere accident. The simplest way of accounting for this is to assume that the scribe of C had before him two manuscripts, one of which contained the vulgate text and the other the Variant Version and that in a moment of inadvertence he copied phrases occurring in both texts. Another possibility, however, must not be excluded: the scribe may have copied from a manuscript that already had the above arrangement.

The argument that the scribe of C (or the author of his exemplar) had before him two different texts can be further substantiated. In the vulgate text49 we read that after Modred’s precipitate flight toward Cornwall,
 [[ Print Edition Page No. 14 ]] 
Arthur pursued him “usque ad fluvium Kamblani,”50 where Modred expected him and a fierce battle ensued in which Modred was killed and Arthur mortally wounded. This is the one and only place where the river Camel is mentioned in the vulgate.

The Variant Version covers this story in a few lines, with the difference that the river Camel is mentioned twice: first it occurs in the same connection as in the vulgate: “Modredus . . . copiis terra marique comparatis, ad fluvium Cambula Arturo proeliaturus occurrit.”51 Then, again, after recording the death of Modred and that of the leaders on both sides the Variant Version adds:52 “Omnes hi eadem die perierunt iuxta fluvium Cambula.”

As mentioned above, that part of C which narrates the final days of Modred’s career, follows the vulgate text. We read in C of Modred’s hasty flight and Arthur’s pursuit “usque ad flumen Kambri”; in point of place this corresponds to “ad fluvium Cambula Arturo proeliaturus occurrit” of the Variant Version, quoted above. Then C relates the final battle arrangements, the death of Modred and of the leaders whom both Arthur and Modred brought along with them. At this point C has: “Omnes hi uno die perierunt iuxta flumen de Candulas,” which statement closely resembling that of the Variant Version is found in exactly the same place as in that version, that is after the list of the fallen leaders. This double mention of the river Camel and especially the second, inserted at a point where the Variant Version has it, cannot be considered fortuitous. The addition would seem to confirm the hypothesis that the writer of C made use of two texts, both vulgate and variant. The fact that the scribe calls the river “Kambri” at one point and “de Candulas” at another, or that he substitutes “flumen” for “fluvius,” does not weaken the force of the argument, when one takes into consideration the scribe’s carelessness and his fondness for synonyms.

I must now return to the statement made above (p. 13) that the larger part of Book XI in C is a conflation of two recensions, the variant and the vulgate. In illustration I select one passage out of several.

When king Cadwallader sailed with his people to join king Alan of Armorica, the Saxons seized all Britain. The vulgate version reads thus:

Non enim aderat habitator qui prohiberet, praeter pauperculas Britonum reliquias, quae superfuerant, quae infra abdita nemorum in Gwalliis commanebant. Ab illo tempore potestas Britonum in insula cessavit et Angli regnare coeperunt.

[205] Deinde cum aliquantulum temporis emensum esset et praedictus populus roboratus fuisset, recordatus Cadwaladrus regni sui. . .53


 [[ Print Edition Page No. 15 ]] 

Let us now compare the text of C with the text of the Variant Version. Italics indicate agreement with the vulgate text.

C (p. 206 [11.582-593]) Variant Version (p. 262 [11.403-417])
Non enim aderat habitator qui prohiberet, praeter pauperculas Britonum reliquias, quae superfuerant, quae infra abdita nemorum in Gwalliis commanebant. Ab illo tempore potestas Britonum in insula cessavit et Angli regnare coeperunt, Cedelstano rege facto, qui primus inter eos diadema portavit. Pacem et concordiam tamquam fratres inter se habentes, agros coluerunt, civitates et oppida reaedificaverunt, magistratus et potestates in urbibus constituentes, leges, quas de terra sua adduxerant, subiectis populis tradiderunt servandas, ducatus et honores, prout Britones ante habuerant, inter se dividentes, cum summa pace et securitate terram desiderabilem coluerunt. Nec erat quisquam qui prohiberet vel commaneret in locis desertis, praeter paucas reliquias Britonum qui superfuerunt et de praefata mortalitate evaserunt vel postea nati sunt. Illi abdita nemorum inhabitabant, in Gualiis tantum et in Cornubia commanentes. Ab illo autem tempore potestas Britonum cessavit et Angli in totum regnum regnare coeperunt, Adestano rege facto, qui primus inter eos diadema portavit. Pacem et concordiam tamquam fratres inter se habentes, agros coluerunt, civitates et oppida reaedificaverunt et magistratus et potestates in urbibus constituentes, leges, quas de terra sua adduxerant, subiectis populis tradiderunt servandas, ducatus et honores, prout Britones ante habuerant, inter se dividentes, summa pace et tranquillitate terram desiderabilem incoluerunt.
Deinde cum aliquantulum temporis spatium emensum esset et praedictus populus roboratus fuisset, recordatus Cadwaladrus regni sui . . . Cumque magnum temporis spatium esset emensum et populus Anglorum, sicut dictum est, in Britannia roboratus et augmentatus fuisset, recordatus Cadwaladrus regni sui . . .

A comparison of the two passages points unmistakably to the fact that the writer of C inserted, with a few minor textual changes, a considerable portion of the Variant Version between the end of one chapter of the vulgate text and the beginning of another.

One more point deserves notice. In the passage just quoted C mentions the end of British power and the beginning of Saxon rule “Cedelstano rege facto, qui primus inter eos diadema portavit.” The vulgate text, to be sure, contains this statement, too, but in an entirely different place (Faral, chap. 207, p. 303; Griscom 12.19, p. 535) and in a slightly different form: “At Saxones, sapientius agentes . . . abiecto . . . dominio Britonum, iam toti Loegriae imperitaverant, duce Adelstano, qui primus inter eos diadema portavit.” This passage is also found in C at the same place where it occurs in the vulgate text. In other words, the mention that Adelstan was the first to wear the crown among the invaders, which occurs only once in the vulgate text, is found twice in C, first in the conflated part and then where the scribe follows the vulgate text. Copying that part of the vulgate text which contained the only reference to Adelstan, the scribe undoubtedly
 [[ Print Edition Page No. 16 ]] 
recollected that his name had already been mentioned in the conflated part. Therefore, in order to show that he had not forgotten it, he writes now (11.635): “duce Cedelstano, ut praedictum est, qui primus inter eos diadema portavit.” The ut praedictum est, is clearly an admission on the part of the writer of C that he was fully aware of what he was doing.

To sum up, it would seem that the writer of C used a manuscript of Geoffrey containing a vulgate text and a text containing a Variant Version as well. With the help of these two texts, which he used freely, he prepared a third, his own eclectic text, especially in books I-VI54 and the larger part of the last book. Sometimes this eclectic method shows poor taste, as for example in the description of Britain. Here, in DEH, as has been pointed out (p. 12) we find an almost literal borrowing of several passages from Bede. But the writer of C preferred to follow Geoffrey’s description55 except at one important point, where, after copying Geoffrey’s picture of British cities, “some in ruins, others still standing and adorned with towering churches, in which men and women serve God according to the Christian tradition,” he inserts: “Sed et avium multimodi generis ferax terra est: habet insuper fontes salinarum, habet et calidos; verum vineas in quibusdam locis germinat.” That this passage, which is lifted from Bede (and found in DEH as well) is out of place here and spoils the unity of Geoffrey’s description, goes without saying; but the eclectic method is not always a guarantee of good taste.

III

But while it is true that the scribe of C adheres to the vulgate text in one place and to the text of the Variant Version in another, or combines both texts in a third, he is not always a mere copyist. Here and there he changes the word order, uses synonyms and adds small details, especially in books VII-XI, where he follows the vulgate text. To illustrate: Geoffrey mentions that the Saxons pursued King Utherpendragon with his army to Mt Damen.1 The writer of C goes a step further and specifies the location of the mountain (p. 146): “ad montem Damen, id est Wingates, super caput Chochem.” If he had in mind what is now called Windygates Hill in Northumberland, at the headwaters of the Coquet River, the medieval forms being “Wingates” and “Choket,”2 the form “Chochem” is
 [[ Print Edition Page No. 17 ]] 
of course a scribal corruption. This addition would reveal a curious knowledge of the region through which passed the Roman road from York to the east; it is found in no other manuscript of Geoffrey known to me.

Another example: in the vulgate text, Gaius Quintilianus, nephew of Lucius, rebukes Arthur’s ambassadors with this biting remark: “Britones magis iactantia atque minis abundare quam audacia et probitate valere.”3 In C this insult is followed by a sneer: “et quod linguae eorum longiores erant quam gladii ipsorum” — a sneer common in the Welsh versions of the Historia.4

It is, however, difficult to explain why the writer of C applied his eclectic method only to books I-VI and part of book XI, leaving the rest of the Historia almost intact. That he did not care to tamper with Book VII, that is the Prophetia Merlini, is understandable: with the exception of slight changes in the opening chapter of the Prophetia in DEH, no changes are found, to my knowledge, in any other manuscript of the Historia. He may perhaps have tired of his double task or preferred to leave that part of the Historia intact, because it deals with a glorious period of British history and with Arthur in particular. Perhaps, too, he was obliged to part for some time with the manuscript of the Variant Version, with the result that in order to proceed with his work he was obliged to copy from the manuscript containing the vulgate text. After covering the first few chapters of book XI he may again have received a manuscript of the Variant Version, which gave him an opportunity to return to his original method. At any rate the Variant Version as represented by C is a document humain, an attempt of a scribe to exercise his own ingenuity, by handling the text as it suited his fancy.

There is no doubt that the Variant Version often preserves Geoffrey’s phraseology. The divergence, however, as seen even in the few passages given above, is both qualitatively and quantitatively such as to rule out the hypothesis that we have here a recension from the pen of the author. Who, then, is responsible for this recension which heretofore found shelter sub umbra Galfredi? Who is this mysterious writer who adorned his product with so many biblical quotations,5 who knew Terence, Vergil, Bede and others and who must have had access to some Welsh material
 [[ Print Edition Page No. 18 ]] 
as well? That he must have been a man of learning cannot be denied. The facility with which he quotes the Scriptures suggests a cleric who, fascinated by Geoffrey’s Historia and sharing its point of view, decided to refashion it in his own way and in the process of doing so, left on the new product the imprint of his own personality.

An important clue to the problem of authorship is furnished by C. In C the text of the Historia is preceded by a poem of twenty-six leonine lines which are hereby given:6

Strenua cunctorum delectant gesta proborumC 9 v

In quibus armorum micat ars et laus animorum,

Praecipue Britonum; proprium sibi natio donum

Nomen grandisonum meruit virtute baronum.

Ocrea, lorica iuga dum rutilant per aprica,5

Agmina terrifica timet omnis gens inimica.

Quanta cautela iaciat quo fulgure tela

Tota parentela Britonum fit crebra querela:

Hostes ceperunt qui multa tributa dederunt,

Reges vicerunt; his undique regna ruerunt.10

Proelia miranda Britonum metris veneranda,

Mente recordanda sunt, quamvis non imitanda.

Quae fortunatos victores insuperatos

Moribus ornatos monstrant equites memoratos,

Antiqui vates sparsim Britonum probitates,15

Regna, potestates referunt et nobilitates.

Hic breviter plura sunt bella Britannica dura,

Delectatura lectorem, non nocitura,

Aures praefata pascent quia sunt breviata,C 10 r

Arte refrenata, placide satis examinata.20

Arma, viri facta sunt sub brevitate redacta,

Plura sed intacta, non re sed mente coacta

Monemutensis Galfridus, acutus ut ensis,

Transtulit intensis studiis haec dulcia mensis.

Frater Walensis Madocus Edeirnianensis25

Ex libris densis collegit nos refovens his.

20 Arte) Arce C. 21 Arma, viri: cf. Silius Italicus, Punica 4.98: arma, viri, rapite arma, viri; Vergil, Aen. 1.1. 23 Monemutensis for Monte mimitensis in C.

This poem is a glowing panegyric of the Welsh race, whose glorious achievements are beyond imitation, hence deserving commemoration in verse. The author of these lines is a monk, brother Madoc from Edeyrn (or Edeirnion) in North Wales, who, as his lines reveal, had an unstinted admiration for Geoffrey. Madoc undertook the task of refreshing and reviving the spirits of his countrymen with the sweets of Geoffrey’s narrative which he gathered ex libris densis. These last words are significant because
 [[ Print Edition Page No. 19 ]] 
they stamp brother Madoc7 as the author of the version represented by C and because they throw light on his method. The libri densi one must assume are the vulgate text of Geoffrey and other learned volumes which he consulted for the purpose of preparing a volume of his own.

As compared with DEH, Madoc’s contribution, that is the text of C, must be characterized as a patchwork. It doubtless resulted from a desire to form a more complete text than is found in the manuscripts of the Variant Version. This would account for the return to the description of Britain as given in the vulgate text. He spoiled this by the insertion of an additional detail in the wrong place (see above, p. 16; cf. p. 12). It will also account for the incorporation of the epistle to bishop Alexander and the full epilogue and for the insertion of those speeches and addresses omitted in DEH, but present in C and in the vulgate text.

The text of DEH, on the other hand, shows uniformity of treatment and remains a Variant Version from beginning to end. Since it, too, contains incidents found in the Welsh versions, it will not be far fetched to assume that it derives from the pen of another Welshman, whose identity is at present hidden in obscurity. In other words, there are two forms of the Variant Version in existence, for which two different redactors are responsible. The first, represented by DEH, is a complete Variant Version from the pen of an unknown Welsh redactor; the second, represented by C, is the work of the Welsh monk Madoc, whose version is at best a patchwork. C itself is hardly the original manuscript of Madoc himself, since numerous scribal errors would rule that out. It is inconceivable that he would have written Monte mimitensis for Monemutensis and would have committed many other mistakes.

From every point of view the Variant Version is of great interest. In the person of the unknown redactor (and to some degree that holds true of Madoc) it adds a new chronicler, who though inspired by Geoffrey, refused to reproduce him slavishly, as did many chroniclers who copied Geoffrey more or less faithfully.8 Instead he preferred to handle Geoffrey’s
 [[ Print Edition Page No. 20 ]] 
text boldly by adding new material which he thought of interest and contracting his author’s text as his fancy dictated.

That the Variant Version played its role in the transmission of Geoffrey’s work is sufficiently established by the simple existence of the manuscripts themselves discussed above, which show that they were copied for generations after Geoffrey. That this version also held a respectable place with readers of Geoffrey may further be gathered from a little instance which occurs in a twelfth century vulgate text of Geoffrey (MS Royal 4 C XI, in the British Museum, f. 249 r.). Here, at the end of the description of Britain, a fourteenth century hand9 added a sentence taken straight out of the Variant Version. After the words “ut in sequentibus explicabitur,” we read: “historias qui a Bruto usque ad Cadwalladrum, filium Cadwallonis, actus omnium continue et ex ordine texuerunt.”10

IV

It is the purpose of the present edition to offer as full a text as possible. Inasmuch as C contains an expanded text in the first six books and the first two chapters of the seventh, it seemed advisable to base that portion of the text on C to relegate the variants of DEHP to the apparatus. Where, however, C appears manifestly faulty, the text is based on readings of DEHP. The choice of C as a basis made it possible to include not only Geoffrey’s preface, his dedication to Robert, Earl of Gloucester, the dedicatory epistle to bishop Alexander of Lincoln, but also all speeches omitted by the other manuscripts. Both descriptions of Britain are given a place in the text, with the one in C — it is the description found in the vulgate text — preceding the one in DEHP.

The remaining books are based on E, because it preserves the oldest and the best text; the variants of DHP are printed in the apparatus. Beginning with p. 136 the text of C is printed first, with the text of DEH following immediately thereafter. At the point where H, for reasons given above (p. 7), reverts to the vulgate text, both C and H appear together, the variants of H being printed under the text of C. This will facilitate a comparison of this part of C(H) with the text of the variant version beginning on p. 209.

In order to produce a readable page it was necessary to introduce uniformity in spelling and punctuation since nothing but confusion would have resulted from slavishly following the manuscripts. In the spelling of proper names, however, the manuscripts are followed fairly closely, slight variations being noted in the apparatus. An important exception is occasioned by the spellings “Britanni,” “Britannia,” and “Britones,” which in
 [[ Print Edition Page No. 21 ]] 
H almost invariably have “tt” and in our text one “t.” Since it would serve no useful purpose to include all the variations in spelling, the apparatus disregards all confusions of ci and ti, e and ae, i and y, m and n, or the use of double consonants for single and vice versa (opidum, littus). It likewise omits such orthographic peculiarities as: misuse of the aspirate (hostia for ostia; conca for concha; nephandus for nefandus); confusion of b and p, d and t (obtare for optare; inquid for inquit), and the use of q for c (querqus for quercus, persequtus for persecutus). Their inclusion would have swelled the apparatus to unwieldy proportions. On the other hand, the confusion of c and s seemed so noteworthy that every instance is registered (ciccus for siccus; cecedere for secedere and sceleri for celeri; sedes for caedes). The confusions of ngn and gn (pungna for pugna), mpn for mn (sompnus for somnus) and ll for bl (sullimare for sublimare), seemed also worth noting every time they occurred.

Since hardly any evidence exists for the traditional division of the Historia into twelve books, as Griscom has well pointed out,1 and since fairly early evidence does exist favoring a division into eleven books — in fact, one of the manuscripts on which the present edition is based (H) has that division, — the latter division has been adopted here.2 There is even less manuscript authority for the division into chapters. The manuscripts of the Variant Version differ so much in this respect — and there is no greater harmony among the vulgate manuscripts — that it was impossible to select any one of them as a guide. For most of the division in this edition the editor has manuscript support. Where he was forced to fall on his own judgment the chapter division is indicated by a special sign (¶).

As for the text itself the usual editorial conventions have been observed. In a few cases only was it necessary to resort to emendation: it is thus designated in the apparatus. Where an omission seemed fairly evident, it has been supplied and marked off by pointed brackets. Square brackets are used to indicate a gloss. An asterisk is used to mark passages where a lacuna or corruption is suspected.


 [[ Print Edition Page No. 22 ]] 

LIBER PRIMUS

1.C 10r <1.1> Cum mecum multa et de multis saepius animo revolvens, in historiam
regum Britanniae inciderem, in mirum contuli, quod infra mentionem quam
de eis Gildas et Beda luculento tractatu fecerant, nihil de regibus qui ante
Incarnationem Christi inhabitaverant, nihil etiam de Arturo ceterisque com-
5 pluribus qui post Incarnationem successerunt repperissem, cum et gesta
eorum digna aeternae laudis constarent et a multis populis quasi inscripta
iocunde et memoriter praedic<ar>entur. Talia mihi et multotiens cogitanti
de talibus, obtulit Walterus, Oxinefordensis archidiaconus, vir in oratoria
arte atque in exoticis historiis eruditus, quendam Britannici sermonis librum
10 vetustissimum, qui a Bruto, primorum rege Britonum, usque ad Cadwalad-
rum, filium Cadwallonis, actus omnium continue <et> ex ordine pulchris
orationibus proponebat. Rogatu itaque illius ductus, tametsi infra alienos
hortulos phalerata verba || non collegerim,C 10v agresti tamen stilo propriisque
calamis contentus, codicem illum in Latinum sermonem transferre curavi.
Nam,15 E 94 si in ampullosis dictionibus || paginam illevissem, taedium legentibus
ingererem, dum magis in exponendis verbis quam in historia intelligenda
ipsos commorari oporteret. Opusculo igitur meo, Roberte, Claudiocestriae
dux, faveas, ut sic, te doctore, te monitore, corrigatur quod non ex Gaufridi
Monemutensis fonticulo censeatur exortum, sed sale Minervae tuae condi-
20 tum, illius dicatur editio, quem Henricus, illustris rex Anglorum, genuit,
quem philosophia liberalibus artibus erudivit, quem innata probitas militibus
in militia praefecit: unde nunc Britannia, tibi temporibus nostris, ac si
alterum Henricum adepta, interno gratulatur affectu.


 [[ Print Edition Page No. 23 ]] 

2. Britannia, insularum optima, quondam Albion nuncupata, in occi-
dentali Oceano inter Gallia<m> et Hiberniam sita est. Quae octingenta25
miliaria in longum, ducenta vero in latum continens, quicquid mortalium
usui congruit, indeficiente fertilitate ministrat. Omni etenim genere metalli
fecunda, campos late pansos habet, colles quoque praepollenti culturae
aptos, in quibus frugum diversitates ubertate glebae temporibus suis pro-
veniunt. Habet et nemora universis ferarum generibus repleta, quorum in30
saltibus <et> alternandis animalium pastibus gramina conveniunt et a<d>vo-
lantibus apibus flores diversorum colorum mella distribuunt. Habet etiam
prata sub aeriis montibus amoeno situ virentia, in quibus fontes lucidi per
nitidos rivos leni murmure manantes, pignus suavis soporis in ripis || accu-
bantibus irrita<n>t. Porro lacubus atque piscosis fluminibus irrigua <est>35
et a meridianae plagae freto quo ad Galliam navigatur tria nobilia flumina,
Tamesis videlicet et Sabrinae et Humbri, velut tria bracchia extendit,
quibus transmarina commercia ex universis nationibus eidem navigio ad-
vehuntur. Bis denis etiam bisque quaternis olim civitatibus decorata erat,
quarum quaedam dirutis moeniis in desertis locis squalescunt, quaedam40
<vero> integrae templa sanctorum cum turribus perpulchra adhuc proceri-
tate erecta continent, in quibus religiosi coetus virorum ac mulierum obse-
quium Deo iuxta Christianam traditionem praestant. Sed et avium multi-
modi generis ferax terra est: habet insuper fontes salinarum, habet et calidos;
verum vineas in quibusdam locis germinat. Postremo quinque inhabitatur45
populis, Normannis videlicet atque Britannis, Saxonibus, Pictis et Scotis.
Ex quibus Britones olim a mari usque ad mare annis pluribus insederunt,
donec ultione divina, propter ipsorum superbia<m>, supervenientibus Pictis
et Saxonibus cesserunt. Qualiter vero et unde applicuerunt restat nunc
50 perarare, ut in sequentibus patebit.

<1.2>2. Britannia, insularum optima, quodam Albion nuncupata est, in occidentali Oceano inter Galliam et Hiberniam sita, octingenta milia passuum25
in longum,<1.2> D 10r;
E 95; H 2r;
P 65r
ducenta vero in latum continens. Terra optima frugibus et
arboribus et alendis apta pecoribus ac iumentis; vineas etiam in quibusdam
locis germinans; sed et avium ferax terra, fluviis quoque multum piscosis
ac fontibus || aqua praeclara copiosis. Habet et
fontes salinarum,P 65v habet et fontes calidos, venis quoque metallorum, aeris, || ferri,D 10v plumbi et argenti30
fecunda. Erat quoque quondam civitatibus nobilissimis viginti octo in-

 [[ Print Edition Page No. 24 ]] 

signita. Insula haec Britones et Pictos et Scottos incolas recepit. Britones autem, a quibus nomen accepit, in primis a mari usque ad mare totam in-
sulam insederunt,C 11r qui de tractu Armoricano, ut fertur, advecti sunt Bri-
tanniam.35 Qualiter vero et unde vel ubi applicuerunt, restat calamo perarare,
sequendo veterum historias, qui a Bruto usque ad Cadwaladrum, filium
Cadwalonis, P 66r actus omnium continue et ex ordine texuerunt.||

3. Aeneas, <1.3> P 66r post Troianum bellum et excidium urbis cum Ascanio, filio
suo fugiens, Italiam navigio devenit. Ibi, cum a Latino rege receptus esset,
invidit ei Turnus, Dauni regis Tuscorum filius et cum illo congressus est,
et, dimicantibus illis, praevaluit Aeneas et ipsum interemit regnumque55
Italiae || et Laviniam,C 11v filiam Latini, adeptus est. De cuius etiam nomine
Lavinium oppidum, quod struxerat, appellavit et regnavit Aeneas in Lavinio
annis quatuor. Quo vita discedente regnum suscepit Ascanius, qui et Silvius
Iulius, eiusdem filius, dictus erat, quem apud Troiam ex Creusa, filia regis
Priami, P 66v genuerat et secum in Italiam || adduxerat. Qui Ascanius, derelicto
60 novercae suae Laviniae regno, super Tiberim Albam Longam condidit,

 [[ Print Edition Page No. 25 ]] 
deosque et Penates patris sui Aeneae ex Lavinio in Albam Longam detulit.
Simulacra Lavinium sponte redierunt. Rursus traducta in Albam iterum
repetiverunt antiqua delubra. Educavit autem Ascanius summa pietate
Silvium Postumum, fratrem suum, ex Lavinia procreatum et cum triginta
quatuor annis regnasset, Silvium reliquit heredem unicum.65

4. Hic furtivae indulgens Veneri,<E 96>; P 67r H 2v nupserat cuidam nepti || Laviniae
eamque fecerat praegnantem. Cumque id Ascanio, patri suo, compertum ||
esset, praecepit magis suis explorare quem sexum puella concepisset. Dixerunt
autem magi ipsam gravidam esse puero qui et patrem et matrem inter-
ficeret pluribusque terris in exilium peragratis ad summum tandem culmen70
honoris perveniret. Nec fefellit eos vaticinium suum. Nam ut dies partus
advenit, edidit mulier puerum et mortua est pariendo. Traditur autem puer
ad nutriendum et vocatur Brutus.P 67v; C 12r Et cum esset quindecim annorum comi-
tabatur patri in venatu sagittamque in cervos dirigens, inopino ictu sagittae
patrem interfecit. || Indignantibus ergo parentibus, in exilium || pulsus est75
Brutus. Exulatus itaque navigio tendit in Graeciam, ubi progeniem Heleni,
filii Priami, invenit, quae sub potestate Pandrasi, regis Graeciorum, in servi-
tute tenebatur. Pirrus etenim, Achillis filius, post eversionem Troiae, ipsum
Helenum cum multis aliis inde secum in vinculis abduxerat, ut necem patris
sui in ipsos vindicaret. Agnita igitur suorum Brutus concivium prosapia,80

 [[ Print Edition Page No. 26 ]] 
moratus est apud eos ibique in tantum militia et probitate vigere coepit, ut
a regibus et principibus prae omni iuventute patriae amaretur. Erat enim
inter sapientes sapiens, inter bellicosos bellicosus et quicquid auri vel argenti
sive ornamentorum acquirebat, totum militibus erogabat.

855. Divulgata itaque per universam terram fama et probitate eius, coe-
perunt ad eum || confluere omnes qui de genere Troianorum ibidem
morabantur,P 68r orantes ut, si fieri posset, a servitute Graecorum liberarentur.
Quod et fieri posse asserebant, si ducem haberent, qui eorum multitudinem
in bello contra Graecos gnaviter regere nosset. In tantum enim infra
90 patriam multiplicati erant, ut septem milia cum armis, exceptis mulieribus
et parvulis,D 1r || computarentur. Praeterea erat quidam nobilissimus iuvenis
in Graecia nomine Assaracus, qui partibus eorum favebat, ex Troiana
matre natus.P 68v Hic habebat tria castella, quae pater suus moriens sibi dona-
verat, quibus fratrem suum viriliter compugnabat; quae ei conabatur ||95
auferre frater, quia, ex concubina natus fuerat. Hic in Troianis fiduciam
maximam habebat, ut eorum auxilio inquietudini Graecorum resistere
valeret.C 12v Alius enim frater patre et matre || Graecus erat et asciverat regem
ceterosque Graecos parti suae favere. Inspiciens ergo Brutus et virorum
multitudinem et munitionum opportunitatem securius petitioni illorums100
acquievit.

<1.4> E 976. Erectus itaque Brutus in ducem convocat Troianos || undique et

 [[ Print Edition Page No. 27 ]] 
oppida Assaraci munivit. Ipse vero et Assaracus, cum maxima multitudine
virorum ac mulierum quae eis adhaerebant, nemora et colles || occupant.H 3r
Deinde per litteras regem in haec verba affatur:

“Pandraso regi Graecorum, Brutus reliquiarum Troiae dux, salutem.105
Quia indignum fuerat gentem praeclaro genere Dardani ortam iugo servi-
tutis premi et tractari aliter quam nobilitatis eius serenitas expeteret sese
infra nemorum abdita recepit, malens ferino ritu, carnibus videlicet et
herbis, vitam cum libertate tueri, quam divitiis ac deliciis affluens iugo
servitutis teneri. Quod si celsitudinem tuae potentiae offendit, non est110
imputandum eis, cum communis sit intentio captivorum velle ad pristi-
nam dignitatem redire. Misericordia itaque motus, amissam libertatem largiri
digneris et saltus nemorum quos, ut servitutem diffugeret, occupavit, in-
habitare permittas. Sin autem, concede ut ad aliarum terras nationum cum,
pace liberi abscedant.”115

7. Spretis itaque litteris eorum, Pandrasus, quos in servitute tenuerat,<1.5>
admiratus audaciam, continuo, procerum suorum consilio, exercitum col-
ligere decrevit ut armis eos artaret qui terram eius insolenter occupave-
rant, oppidumque mox Sparantinum adiit.C 13r Cui Brutus cum tribus || milibus
fortium virorum Troianorum obvius ex improviso eum invasit et irruptionem120
in Graecos et stragem magnam fecit. Porro Graeci stupefacti nil tale
verentes, omnes in partes dilabuntur et fluvium Alzalon, qui prope fluebat,
transire festinant, in quo multi periclitati interierunt. Quos diffugientes
Brutus insequitur et partim in undis, partim super ripam ferro prosternit.
Antigonus autem, frater Pandrasi, videns stragem suorum, indoluit revoca-
vitque125 socios vagantes in turmam et, celeri impetu in saevientes Troas
facto, reversus est. Malebat enim resistendo interire quam ignavam fugam

 [[ Print Edition Page No. 28 ]] 
faciens luteis gurgitibus submergi. Densa igitur acie incedens hortatur
socios viriliter resistere, telaque letifera totis viribus contorquet. Troes
130 vero audacter insistentes caedem miserandam peregerunt et Antigonum
captum retinuerunt.

<1.6>8. Brutus igitur, victoria potitus, oppidum sescentis militibus munivit
nemorum abdita petens, ubi Troiana plebs cum mulieribus et pueris delite-
scebat. At Pandrasus ob fugam suam fratrisque captionem graviter maerens,
135 nocte illa populum dilapsum coadunare non cessavit et, cum postera lux
illucesceret, E 98oppidum obsidere progressus est || in quo Brutum et Anti-
gonum, fratrem suum, aestimabat clausos, insultumque moenibus intulit
distributo exercitu per turmas in circuitu indixitque suis ut alii egressum
inclusis abnegarent, alii cursus fluminum averterent, alii crebris arietibus
140 ceterisque machinationibus murorum compaginem dissolverent. Qui prae-
cepta eius effectibus exsequentes omni nisu contendebant quibus modis
crudelius obsessos infestarent.<1.7> Obsessi vero a muris viriliter resistentes,
telis omnium generum ac sul ||D iv C 13v; H 3v phureis taedis eorum machinationes repelle-
bant. Tandem cibi penuria et cotidiano || labore || afflicti, legatum ad
145 Brutum mittunt, postulantes ut eis in auxilium festinaret, ne coacti debili-
tate oppidum deserere cogerentur. Brutus ergo, haec audiens, suos in unum
collegit et ad succurrendum oppidanis viriliter hortatur. Sed quia tantum
non habuit exercitum ut campestre proelium adversus hostes inire auderet,
callido usus consilio, proponit castra eorum noctu adire ipsosque soporatos,
150 deceptis eorundem vigilibus, interficere. Advocato itaque secreto Anacleto,
Antigoni socio, quem cum Antigono captum tenebat, evaginato gladio eum

 [[ Print Edition Page No. 29 ]] 
in hunc modum affatus est: “Egregie iuvenis, finis vitae tuae Antigonique
adest, nisi quae tibi dixero fideliter exsecutus fueris. Volo ergo per te in
sequenti nocte vigiles Graecorum caute decipere, ut tutiorem aditum
ceteros aggrediendi habeam. Tu ergo callide huiusmodi negotium agens,155
in secunda noctis hora vade ad obsidionem, manifestaturus fallacibus verbis
te Antigonum a carceribus et meis vinculis abstraxisse et usque ad con-
vallem nemorum adduxisse illumque nunc inter frutices delitescere nec
longius abire posse propter insequentes Troianos, qui aditus viarum cir-
cumdederunt ne ad fratrem liberatus redeat. Sicque deludens deduces eos160
usque ad convallem hanc, ubi te et eos exspectabimus.”

9. Anacletus autem, viso gladio,<1.8> qui inter haec verba morti suae immi-
nebat, perterritus valde, promisit iure iurando sese rem quam intimaverat
exsecuturum, si sibi et Antigono || vita daretur.C 14r Confirmata itaque huiusmodi
proditione, obsidionem versus se coepit agere Anacletus et, cum iam prope165
castra incederet, ab exploratoribus Graecorum tenetur et agnoscitur. At
ille, ingentem laetitiam simulans, “subvenite,” ait, “viri, et si quis est non
falsus amicus me et Antigonum vestrum de manibus Troianorum eripite,
quem usque ad convallem hanc proximam hac nocte de carcere Bruti
extractum eduxi. Et ecce inter vepres et nemorum condensa delitescit,170
timens ne a Troianis iterum comprehendatur.” Audientes itaque Graeci
Anacleti || verba, nihil haesitantes accelerant, E 99 arma arripiunt et illum usque
ad convallem festinantes sequuntur. Illis denique per frutecta progredienti-
bus emergit se Brutus cum armatis suis et prosilit in medium repente,
factoque impetu occupat perterritos nil tale verentes ac caede durissima 175
afficit, ulteriusque progressus per tres turmas divisit socios, obsidionem

 [[ Print Edition Page No. 30 ]] 
Graecorum disturbare parans,H 4r prae || ceptique ut singulae turmae singulas
castrorum partes adirent sine tumultu nec caedem cuiquam inferrent, donec
ipse,<1.9> cum sua cohorte, tentorio regis potitus, lituo signum daret. Edocti
180 itaque omnes Bruti oratione infra castra se recipiunt. Nec mora, insonante
lituo, enses evaginant et stricto ferro hostes semisopitos invadunt,
trucidant quosdam arma capessentes, quosdam inermes et somno oppressos
haud segniter interficiunt. Ad gemitus morientium evigilant alii et, cum
ceteris stupefacti,C 14v ab hostibus caeduntur. || Neque enim tempus arma
185 capiendi vel spatium fugiendi dabatur, cum Troes armati eos undique
circumvenientes tamquam oves infra caulas iugulabant. Quibus autem
fugae beneficium contigit scopulis elisi sub noctis tenebris praecipitaban-
tur; cadentibus vero crura vel bracchia frangebantur. Cui neutrum horum
contin || gebat,D 2r inscius quo fugam faceret, in prope fluviis fluentibus sub-mergebatur,
190 vixque infortunium quisque evadere potuit. Nam et oppidani
quoque commilitonum adventu applaudentes, insiliebant armati atque cla-
dem duplicabant.

<1.10>10. Brutus autem tentorium regis, ut praedictum est, aggressus, sociis
interfectis, ipsum vivum retinere curavit. Deliberabat enim se magis vita
195 illius quam morte adepturum quod affectaverat. Turma autem quae cum eo
erat non cessabat stragem facere quae, partem quam sortita fuerat, usque
ad internecionem delebat. Ut ergo sub luce aurorae tanta ruina patuit,
Brutus, magno fluctuans gaudio, spolia peremptorum sociis iuxta modum

 [[ Print Edition Page No. 31 ]] 
cuiusque distribuere praecepit. Deinde cum Pandraso oppidum ingreditur,
mortuorum cadavera sepelienda tradens.200

11. <P>ostera autem die dux inclitus Brutus maiores natu advocans
quaesivit ab eis, quid de rege Pandraso agendum adiudicarent, quidque ab
eo petendum laudarent. Qui mox diversis affectibus capti, pars partem
regni ad inhabitandum petere hortabantur, pars vero licentiam abeundi et
ea quae itineri necessaria forent. Cumque diu in ambiguo res exstitisset,205
surrexit unus, Membri || cius nomine, ceterisque a<u>scultantibus ait:E 100 “Ut-
quid haesitatis, || patres et fratres, in his quae saluti vestrae sunt utilia?C 15r
Ultima haec sententia est tenenda nobis, licentia s<c>ilicet abeundi, si vobis
et posteris vestris vitam et pacem adipisci desideratis. Nam si vitam eo pacto
concesseritis Pandraso, ut per eum partem Graeciae adepti inter Danaos,210
invisum genus, cohabitare deliberetis, numquam diuturna pace fruemini,
dum fratres eorum et filii et nepotes, quibus tantam intulistis stragem, vobis
immixti, vel vicini fuerint. Memores caedis || parentum,H 4v aeterno vos ex-
sufflabunt odio, nec vobis, minores vires habentibus, facile erit resistere,
dum generatio
eorum multiplicata generationi succedet. Quodsi decertatio215
inter vos accesserit, eorum numerus cotidie augebitur, vester vero minuetur.
Laudo igitur et consulo in parte mea, si ceteris videbitur, ut petatis ab eo
filiam suam primogenitam, quam Innogen vocant, ut duci nostro copuletur
et aurum et argentum, naves et frumentum et quae itineri necessaria fuerint.
Et, si <id> impetrare poterimus, licentia sua alias nationes petamus.”220

¶ 12. Ut ergo finem dicendi fecit,<1.11> acquievit <ei> tota multitudo atque
suasit ut Pandrasus in medium adduceretur et, nisi huic petitioni faveret,

 [[ Print Edition Page No. 32 ]] 
saevissima morte damnaretur. Nec mora adductus, continuo ei datur copia
eligendi, aut
filiam suam, sicut praedictum est, Bruto coniugem dare, aut
225 suum interitum et fratris. Qui respondens ait: “Nihil mihi vita praestantius,
nihil iocundius censeo et licet invitus et coactus et sub mortis periculo
externo viro et hosti filiam meam,C 15v licet invitam, daturus sum, solacium || tamen
habeo, quia copulo eam probo et nobili, quem ex genere Priami et
Anchisae creatum fama declarat. Quis etenim alter exules Troiae, in servi-
tutem230 tot et tantorum principum positos, eorundem vinculis eriperet? Quis
cum illis regi Graecorum resisteret, aut cum paucis tantam armatorum
copiam proelio provocaret initoque congressu regem eorum vinctum
duceret? Quia ergo tantus iuvenis tanta probitate mihi resistere potuit,
do ei filiam meam primogenitam Innogen, do etiam aurum et argentum,
235 naves et frumentum, vinum et oleum et quicquid itineri vestro dixeritis
esse necessarium. Et si, a proposito vestro divertentes, resilire et cum
Graecis commanere volueritis, tertiam regni mei partem vobis ad inhabitandum
concedo. Sin autem, cetera prosequar in vestra deliberatione.”

13. Conventione autem facta, diriguntur legati per universa Graeciae
240 litora colligere naves, quae collectae trecentae viginti quatuor erant numero
et omni mox genere farris onerantur. Filia regis Bruto maritatur; quisque,
prout dignitas expetebat, auro et argento donatur et, peractis cunctis,
erectis velis,E101 || secundis ventis abscedunt. At Innogen, in excelsa puppi
stans, saepius inter bracchia Bruti collabebatur in extasim. Fusis quoque
245 cum singultu lacrimis, parentes ac patriam deserere conqueritur, nec oculos
a litore avertit, dum litora oculis patuerunt. Quam Brutus blanditiis miti-
gans,
 [[ Print Edition Page No. 33 ]] 
nunc dulces amplexus, nunc dulcia basia innectit, nec coeptis suis
ipse destitit, || donec fletu fatigata sopori submittitur.C 16r

14. Prospero igitur cursu, duobus diebus et una nocte sulcantes maria,D 2v ||
applicuerunt in quandam insulam nomine Loegeciam, quae ab incursione250
piratarum vastata ac omni habitatore deserta erat; antiqua tamen retinebat
delubra. In qua feras diversorum generum reperientes copiosa naves suas
venatione refecerunt. Venientes autem ad quandam desertam civitatem,
templum Dianae in ea reppererunt, ubi imago eiusdem deae responsa quae-
rentibus dabat. Qui, mox litatis victimis, a numine futuri itineris praesagia255
requirunt, quae vel qualis patria eis sedes certae mansionis debeatur. Com-
municatoque omnium as || sensu,H 5r assumpto Brutus secum Gerione augure
et duodecim maioribus natu, circumdatus tempora vittis, abdita templi
penetrans, ante vetustissimum delubrum, ubi ara deae statuta fuerat, vas
sacrificii vino plenum et sanguine candidae cervae dextra tenens, erecto260
vultu ad effigiem numinis, silentium in haec verba dissolvit:

Diva potens nemorum, terror silvestribus apris,

cui licet anfractus ire per aethereos

infernasque domos, terrestria iura, resolve

et dic quas terras nos habitare velis.265


 [[ Print Edition Page No. 34 ]] 

Dic certam sedem, qua te venerabor in aevum,

qua tibi virgineis templa dicabo choris.

15. Haec ubi novies dixit circuivit aram quater, fuditque vinum, quod
tenebat, in foco iuxta morem litantium ibi accenso. Postea recubuit super
270 pellem albae cervae, quam ante aram extenderat, invitatoque somno ob-
dormivit. Eratque tunc quasi noctis tertia hora. Tunc visum est illi deam
C 16v astare ante eum et sese sic affari: ||

Brute, sub occasu solis, trans Gallica regna,

insula in Oceano est, undique clausa mari;

275insula in Oceano est habitata gigantibus olim,

nunc deserta quidem, gentibus apta tuis.

Hanc pete: namque tibi sedes erit illa perennis:

haec fiet natis altera Troia tuis,

hic de prole tua reges nascentur et illis

280totius mundi subditus orbis erit.

16. Tali visione dux expergefactus, in dubio mansit an somnus fuerat
quem viderat, an dea praedixerat viva voce patriam quam aditurus erat.
Tandem, vocatis sociis, rem per ordinem narravit, ut sibi dormienti conti-
gerat. Dehinc ad naves repedavit et, flante secunda aura, prospero cursu
285 triginta dierum spatio venerunt ad Affricam, deinde ad lacum Sa || linarum
et ad Aras Philistinorum. Hinc navigaverunt inter Rusciadam et montes
Azarae.E 102 Ibi ab incursione piratarum maximum passi sunt periculum. Vic-
toriam tamen adepti, spoliis eorum ditati sunt.

<1.12> 17. Porro flumen Malvae transcurrentes Mauritaniam devenerunt, quam
290 ob penuriam cibi et potus e navibus egressi vastaverunt a mari usque ad
mare. Inde, refectis navibus, petierunt columnas Herculis, ubi Sirenes,

 [[ Print Edition Page No. 35 ]] 
monstra maris, apparuerunt eis, quae ambiendo naves fere obruerant.
Elapsi tamen inde Hispaniae oras praetereuntes, venerunt ad Tyrrhenum
mare, ubi iuxta litora invenerunt quatuor generationes de exulibus Troianis,
quae Antenoris fugam comitatae erant. Quorum dux dictus erat Corineus,295
vir magnae virtutis || et audaciae. Qui, C 17r si cum aliquo gigante congressum
faceret, ilico obruebat eum ac si cum puero contenderet. Agnita itaque
veteris originis prosapia,H 5v asso || ciatus est eis cum maxima populi parte cui
praesidebat. Deinde Aquitaniam et ostium Ligeris ingressi anchoras fix-
erunt moratique sunt ibi septem diebus, situm regni explorantes.300

18. Regnabat tunc in Aquitania Gofferanus rex Pictus.D 3r || Hic cum
audisset, fama indicante, externam gentem in fines regni sui applicuisse,
misit nuntios ad explorandum utrum pacem ferrent an arma. Nuntii autem
classem petentes obviaverunt Corineo, egresso iam cum ducentis viris, ad
venandum. Mox allocuti eum <quaerunt> cur sine licentia saltus regis in- 305
vasissent ad venandum. Statutum enim ab antiquo fuerat, neminem sine
principis iussu ibidem debere feras capere. Corineus respondit se prohibi-
tionem nescire sui regis, neque etiam huius rei alias prohibitionem audisse,
sed et nequaquam fieri debere. Quo dicto, unus ex illis, Imbertus nomine,
curvato arcu, sagittam in ipsum direxit: vitavit eam Corineus et, impetum310
faciens in Ymbertum, ipso arcu, quem tenebat, caput ei in frusta concidit.
Diffugientes autem socii Gofferano necem Imberti nuntiaverunt et hostes
fortissimos adventasse.

19. Rex ergo contristatus collegit statim Pictaventium exercitum gran-
dem,
 [[ Print Edition Page No. 36 ]] 
315ut in ipsos animadverteret necemque Imberti vindicaret. At Brutus,
divulgato eiusdem adventu,C 17v naves munit, || mulieres et parvulos infra
castra iubet commanere. Ipse vero cum multitudine virorum bellatorum
obvius Gofferano regi progreditur. Inito itaque certamine dira pugna
utrobique committitur et, cum multum diei in agendo consumpsissent,
320 puduit Corineum Aquitanos tam audacter in eos resistere, || non tri-
umphare Troianos. Unde, sumpta audacia,E 103 sevocavit in dextram partem
proelii socios et, facto agmine, celerem impetum in hostes facit, ipsosque
dextra laevaque caedit et, penetrata cohorte, cunctos in fugam coegit.
Fortuna enim ei, amisso gladio, bipennem administravit, qua cunctos, quos
325 attingebat, a summo usque deorsum findebat. Miratur Brutus, mirantur
socii, mirantur etiam hostes audaciam viri et virtutem. Qui, bipennem post
fugientes librans, timorem illorum his verbis coercebat: “Quo fugitis
timidi? Quo segnes abitis? Revertimini, obsecro, revertimini et congres-
sum cum Corineo facite!H 6r Pro pudor! Tot milia solum fugitis? Sed habete
330 solacium fugae vestrae quod dextra haec sole || bat Tyrrhenos gigantes et
fugare et prosternere ac ternos atque quaternos ad Tartara trudere.”<1.13> Ad
haec verba Corinei, quidam consul nomine Suhardus, cum trecentis militibus,
impetum faciens Corineum undique circumdedit. At Corineus non
oblitus bipennis ipsam in consulem erectam vibrat, percussumque a summo
335 usque ad imum in duas partes dissecuit. Sed et confestim irruens in
ceteros,C 18r || bipennem rotat, stragem magnam faciens et nunc hac, nunc illac
discurrens, huic manum cum bracchio amputat, illi scapulas a corpore

 [[ Print Edition Page No. 37 ]] 
separat, alii caput truncat. Omnes in ipsum solum et ipse solus in omnes
irruit. Quod Brutus cernens a longe, motus amore et probitate viri, cucurrit
cum turma ut auxilium ei subrogaret. Mox ingens oritur clamor et crebri340
ictus multiplicantur, fit in utraque parte caedes durissima. Nec mora,
victoriam adepti sunt Troes et regem Gofferanum cum suis Pictavensibus
in fugam vertunt. Fugiens itaque Gofferanus partes Galliarum adiit, ut
ab amicis et cognatis auxilium peteret. Erant autem in Gallia tunc temporis
duodecim reges, quorum regimine tota patria pari dignitate regebatur. Qui345
benigne suscipientes eum, promittunt sese unanimiter expulsuros a finibus
Aquitaniae || externam gentem.D 3v

20. Brutus autem, victoria laetus,<1.14> peremptorum spoliis socios ditat et
in turmas et centurias resociatos per patriam ducit et dilatat, volens eam
penitus delere. Agros igitur depolulatur, civitates incendit et gazas350
absconditas inde subtrahit, stragem miserandam civibus ac plebanis infert.
Dumque tali clade Aquitaniae partes infestaret, venit ad locum ubi nunc
est civitas Turonorum, quam, ut Homerus testatur, ipse prior construxit
atque ibidem castra metatus est, ut, si ne || cessitas urgeret,E 104 se suosque infra
ipsa castra reciperet. Peractis itaque castris, post biduum, ecce Gofferanus 355
cum immenso exercitu collecto ex omni || Galliarum parte adventavit.C 18v
Torva igitur lumina in castra Troianorum retorquens, tristis in haec verba
erupit: “Pro fatum triste! Castra en etiam in regno meo ignobiles exules
statuerunt! Armate vos, o viri, armate celeriter et per turmas ordinatas ad
pugnam incedite.Nulla mora erit quin semimares istos velut oves intra360
caulas capiemus et captos captivos per regna nostra mancipabimus.”<1.15>


 [[ Print Edition Page No. 38 ]] 

21. Armaverunt se socii omnes ad praeceptum regis Gofferani et, per
duodena agmina statuti, H 6v hostes invadunt. Hostes econtra, || dispositis turmis,
eos audacter suscipiunt. In congressu ergo praevaluerunt Troes et
365 caedem magnam ex hostibus fecerunt, fere ad duo milia hominum. Gallorum
autem numerus maior erat et magis ac magis augmentabatur. Un-
dique convenientes Galli igitur, quoniam tricies plures erant ceteris, quam-
quam primo oppressi fuerant, tandem tamen resociati impetum in Troas
acriter fecerunt et eos in castra regredi coegerunt. Obsessi itaque a Gallis, sub 370
noctis silentio consilium inierunt, ut Corineus cum suis, per quaedam
divortia, intempesta nocte egrederetur et in nemore, quod prope erat, usque
ad diem delitesceret, ut, cum Brutus diluculo egressus cum eis dimicaret,
ipse, cum cohorte gentis suae, improvisus a dorso superveniret et sic
utrimque attonitos Gallos invaderent. Quod itaque factum est. Et dum
375 mane, die illucescente, Brutus, cum suis de castris exiens, cum Gallis decer-
taret,C 19r mutuis vulneribus prosternuntur et antequam Corineus cum suis ||
se exercitui manifestaret, cecidit nepos Bruti, Turnus nomine, vir magnae
audaciae, quo fortior sive audacior nullus, excepto Corineo inter Troas,
aderat. Hic solus solo gladio sescentos viros straverat, sed ab irruenti
380 multitudine, dum eos persequeretur, a suis avulsus, multis vulneribus con-
fossus est. De nomine itaque ipsius civitas Turonis vocabulum sumpsit,
quia ibidem sepultus est Turnus. Interea, superveniente Corineo a tergo,
hostes invadit. Troes audaciores et multo acriores propter mortem Turni
vindicandam insurgentes sternunt Gallos et trucidant undique sine inter-
missione.385 Tandem clamore Corenensium, qui a tergo invaserant, stupefacti
et arbitrantes plures advenisse quam advenerant, fugam arripiunt Galli

 [[ Print Edition Page No. 39 ]] 
et campum deserere festinant, quos Troes animosi ferientes usque inse-
quuntur. Patrata igitur victoria, Brutus, receptui lituum sonans, reverti
et coadunari ad castra || facit suos, decernitque cum eis naves repetere,E 105 ne
iterum hostes, conglobati et pluriores prioribus effecti, sustinere eos nequi- 390
rent, sed magis periclitarentur. Contione itaque facta, classem repetunt et
de praeda diversarum divitiarum eam replent. Prosperis itaque ventis, diis
faventibus terram divinitus promissam petunt et in portu Dertae fluminis,
qui Totonensium || dicitur, applicant.D 4r

22. Insulae huic tunc Albion nomen erat, quae a nemine, exceptis paucis395
gigantibus inhabitabatur. Amoeno igitur situ locorum et copia piscosorum
fluminum nemoribusque praeelecta,<1.16> affectum habitandi Bruto || sociisque
eius inferebat. Diffusi itaque Troes per patriam gigantes reperiunt,C 19v quos
statim ad cavernas montium fugant. Quadam autem die, dum in eodem
portu diis libamina ex more solvunt et, victimis caesis, festivum diem cele-
brant,400 supervenit Geomagog gigas cum aliis viginti gigantibus, il || los a
sacrificio incepto disturbant et quosdam de Bruti sociis lapidibus et contis
obruerunt.H 7r At Troes, undique circumfluentes, omnes interfecerunt, praeter
solum Geomagog. Hunc ergo Brutus vivum servari praecepit, volens
videre luctam inter ipsum et Corineum. Corineus haec audiens de monti-
bus405 accurrit et videns gigantem ad luctandum provocat. Inito denique
certamine, hinc stat Corineus tunica succinctus, hinc stat gigas ad luctam
paratus et exsertis bracchiis, alter in alterum tendens, dorsa vinculis bracchiorum
adnectunt, crebris flatibus auras vexantes. Nec mora, Geomagog,

 [[ Print Edition Page No. 40 ]] 
410Corineum totis viribus astringens, pectore pectus illius illisit fortiter, tribus
Corineo fractis costis. Mox ille, in iram accensus, vires renovat et toto conamine
amplexatus ipsum in umeris impositum et, quantum velocitas
prae pondere sinebat, ad proxima litora cucurrit. Denique summitatem ex-
celsae rupis nactus, excussit se et praedictum letabile monstrum infra mare
415 proiecit. At ille, per abrupta silicum ruens, in frusta dilaceratus, exspiravit
fluctusque sanguine maculavit. Locus ergo ille ex casu ipsius nomen sortitus
est usque in praesentem diem Saltus Geomagog. Hinc Troes agros in-
cipiunt || colere,C 20r domos aedificare, ut in brevi tempore terram diu inhabitatam
censeres. Postea Brutus de nomine suo insulam Britanniam appellat
420 sociosque suos Britones: unde postmodum loquela gentis, quae prius Tro-
iana nuncupabatur, dicta est Britannica. Corineus quoque ad Occidentem
portionem regni sortitus est: ab appellatione nominis sui Coreneam vocat,
quae nunc vel a cornu Britanniae, — quia ceu cornu ea pars terrae in mari
producta est, — vel per corruptionem praedicti nominis, Cornubia appellatur.425

LIBER SECUNDUS

1.<1.17> E 106 Potitus tandem regno Brutus || affectavit civitatem aedificare. Ad
quam aedificandam congruum quaerens locum, pervenit ad Tamensem
aquefluvium locumque nactus est proposito suo perspicuum. Condidit itaque
ibidem civitatem eamque Novam Troiam vocavit, quae postmodum per

 [[ Print Edition Page No. 41 ]] 
corruptionem vocabuli Trinovantum dicta est. Condita itaque civitate5
munivit eam civibus convicturis deditque legem qua pacifice tractarentur.<1.18>
Regnabant tunc in Troia filii Hectoris, expulsis Antenoris reliquiis. Prae-
erat in Iudaea Hely sacerdos et Archa Testamenti capta erat a Philisteis.
Regnabat in Italia Silvius Aeneas, Aeneae filius, avunculus Bruti, Latinorum
tertius. 10

2. Cognoverat autem Brutus Innogen,<2.1> H 7v uxorem suam || et ex ea genuit tres
filios, quorum nomina erant Locrinus, Albanactus, Kamber. Mortuo au-
tem Bruto, vicesimo quarto anno adventus sui in Britanniam, sepelierunt
eum filii sui infra urbem quam condiderat et diviserunt regnum Britanniae
inter se et habuit quisque partem suam. Locrinus qui et primogenitus,15
sortitus est eam partem quae || postea, de nomine suo, appellata, est Loegria.C 20v
Kamber autem partem illam quae est ultra Sabrinum flumen, quae nunc
dicitur Wallia, sed de nomine suo prius Kambria || nomen retinuit.D 4v Unde
adhuc gens illa lingua Britannica sese Kembre appellat. Albanactus iunior
possedit partem quae de nomine suo Albania dicta est, sed nunc Scocia20
appellatur. Illis deinde concordi pace inter se regnantibus, applicuit Humber,
rex Hunnorum, in Albaniam et, commisso proelio cum Albanacto, interfecit
eum et maximam gentis suae partem; ceteri vero ad Locrinum
diffugerunt. Locrinus igitur, audito rumore, indoluit,<2.2> accitoque fratre
suo Kambro, cum magno exercitu perrexit vindicare fratrem suum. Rex25
autem Hunnorum eis obvius fuit circa Humbrum fluvium et, congressu
facto, compulsus est rex Hunnorum cum suis fugam arripere quousque in
flumen fuit praecipitatus et nomen suum flumini reliquit. Locrinus itaque et

 [[ Print Edition Page No. 42 ]] 
Kamber, potiti victoria, naves hostium petunt, spolia diripiunt et sociis
30 largiuntur. Tres puellas ibidem mirae pulchritudinis invenerunt, quarum
una fuit filia regis Germaniae, quam praedictus Humber cum ceteris
rapuerat, dum patriam vastaret. Erat autem nomen illius Estrildis et tantae
pulchritudinis fuit quod nulla ei in pulchritudine comparari posset. Candorem
carnis eius nec inclitum ebur,E 107 nec nix recenter cadens, nec lilia
35 ulla vincebant. Amore itaque illius captus Locrinus || iussit eam sibi ser-
vari, ut in uxorem duceret. Quod cum Corineo compertum esset, indignatus est,
quoniam Locrinus pactus ei fuerat sese filiam ipsius ducturum.
Adiit ergo regem et bipennem C 21r <2.3> || in dextra manu librans, taliter illum allo-
cutus est iratus: “Haeccine rependis mihi, Locrine, ob tot vulnera quae in
40 obsequio patris tui perpessus sum, dum proelia cum ignotis committeret
gentibus, ut, filia mea postposita, barbaram praeponeres? Non impune
feres, dum vigor huic dextrae superfuerit, quae tot gigantibus per Tyr-
rhena litora causa mortis exstitit.” Hoc autem iterum iterumque replicans,
librabat bipennem quasi regem percussurus, cum inter utrumque inter-
posuerunt45 se amici. Sedato vero Corineo, Locrinum quod pepigerat sic
laudaverunt exsequi, ac si coegissent.H 8r||

<2.4>3. Duxit itaque Corinei filiam Locrinus, Gwendolenam nomine, nec
tamen Estrildis amoris oblitus est, sed, facto infra urbem Trinovantum sub-
terraneo, inclusit eam ac familiaribus suis servandam tradidit ibique furtivam
50 Venerem agens septem annis eam frequentavit. Quotienscumque

 [[ Print Edition Page No. 43 ]] 
igitur adibat illam, fingebat se velle occulta libamina diis suis offerre. In-
terea gravida facta est Estrildis ediditque filiam mirae pulchritudinis, quam
vocavit Habren. Gravida etiam facta est Gwendolena genuitque filium
cui impositum est nomen Madam. Hic, Corineo, avo suo, tradtus est ad nutriendum,
cuius doctrinam et mores exsecutus est.55

4. Subsequente deinde tempore, defuncto Corineo,<2.5> deseruit Locrinus
Gwendolenam et Estrildem in reginam sublimavit. Indignata igitur Gwendolena
secessit in partes Cornubiae collectaque totius patriae iuventute
coepit Locrinum inquietare.C 21v Consertoque tandem utrorumque exercitu,
commiserunt proelium iuxta flumen Sturam ibique Locrinus || ictu sagittae60
occubuit. Mortuo itaque Locrino, Gwendolena suscepit regni gubernacula,
paterna furens insania. Iubet deinde Estrildem et filiam eius praecipitari
in fluvium Sabrinae fecitque edictum ut flumen nomine puellae vocaretur
in posterum, tantum honoris tribuens pro eo quod eam genuerat Locrinus,
vir suus. Unde usque in hodiernum diem vocatum est flumen Sabrina, a65
nomine Habren puellae per corruptionem.<2.6> Regnavit deinde Gwendolena
quindecim annis, cum Locrinus || antea secum decem regnasset annis.D 5r Et
cum vidisset Madan, filium suum, aetate adultum, sceptro regni eum
insignivit, contenta regione Cornubiae, dum viveret.E 108 Tunc Sa || muel
propheta regnabat in Iudaea et Silvius Aeneas adhuc vivebat et Homerus70
clarus habebatur rhetor et poeta.

5. Insignitus igitur Madan regno, duxit uxorem et ex ea genuit duos
filios Mempritium et Malin et regnum cum pace quadraginta annis tenuit.
Quo defuncto discordia orta est inter praedictos fratres propter regnum,

 [[ Print Edition Page No. 44 ]] 
75quia uterque totum possidere volebat. Mempritius ergo Malin, fratrem
suum, in dolo simulata pace colloquio postulans, inter proloquendum ipsum
interemit solusque regni monarchiam adeptus in tantam tyrannidem ex-
arsit ut quemque fere nobilissimum interficeret. Sed et totam progeniem
suam exosus,H 8v quemcumque in regni successione suspectum habebat, aut
80 vi aut dolo perime || bat. Relicta etiam propria coniuge, ex qua inclitum
iuvenem Ebraucum genuerat,C 22r sese Sodomitico || operi (pro nefas!) sub-
didit. Tandem vicesimo regni sui anno, dum venatum iret, a sociis avulsus
in quandam convallem, a multitudine rabiosorum luporum dilaceratus in-
teriit. Tunc Saul regnabat in Iudaea et Eristenus in Lacedaemonia.

856. Defuncto itaque Mempritio, Ebraucus filius suus, vir magnae staturae
et mirae fortitudinis, regimen Britanniae suscepit et triginta annis rexit.<2.7>
Hic primus post Brutum classem direxit in partes Galliae provinciasque
mari proximas caede virorum et praedationibus affecit, ditatusque auri
argentique copia ac spoliis diversis in Britanniam reversus est. Deinde trans
90 Humbrum condidit civitatem, quam de nomine suo vocavit Kaerebrauc,
id est civitatem Ebrauci. Aedificavit et aliam civitatem Alclud nomine,
versus Albaniam et oppidum montis Agned, quod nunc Castellum Puel-
larum dicitur et Montem Dolorosum. Et tunc David rex regnabat in
Iudaea et Silvius Latinus in Italia et Gad et Nathan et Asaph in Israel
95 prophetabant.

7. Genuit autem viginti filios ex viginti coniugibus,<2.8> necnon et triginta
filias. Erant autem nomina filiorum eius: Brutus, Viride Scutum; Margadud;
Sigillius; Regin; Moruid; Balduc; Lagon; Bodlaon; Kyngar; Spaden;

 [[ Print Edition Page No. 45 ]] 
Gaul; Dardan; Eldad; Iuor; Cangu; Hector; Kerin; Rud; Assarach; Buel.
Nomina autem filiarum: Gloigin; Inogin; Otidas; Gwenlliant; Guaurdid;100
Agharad; Guendolet; Tanguistil; Gorgon; Medlan; Methael; Ourar; Maylur;
Kambreda; Ragau; Gad; Eruli; Nest; || Chem; Stadud; Gladus; Ebreon;E 109
Rugan; Abalalc; Agnes; Galaes (omnium pulcherrima); || Edra; Anor;C 22v
Stadralis; Egron. Has omnes direxit pater in Italiam ad Silvium Albam,
qui post Silvium Latinum regnabat, fueruntque ibi maritatae nobilibus Tro-
ianis105 quorum cubilia Latinae et Sabinae diffugiebant. At filii, duce Assa-
raco fratre, duxerunt classem in Germaniam et auxilio Albae Silvii usi
subiugato populo adepti sunt regnum. <2.9> Brutus autem cognomento Viride
Scutum cum patre remansit regnique gubernacula post illum adeptus,
duodecim annis regnavit.110

8. Huic successit Leil, filius suus, pacis amator et aequitatis, qui urbem
construxit de nomine suo Kaerleil in aquilonari parte Britanniae. Vixit
autem Leil || post sumptum regnum viginti quinque annis,D 5v sed regnum in
fine te || pide rexit. Quocirca civilis discordia in regno orta est.H 9r Post hunc
regnavit filius suus Ruhudibrias triginta novem annis. Iste populum a115
civili discidio in concordiam revocavit condiditque Kaerkeint, id est Can-
tuariam civitatem et Kaerweint id est Wintoniam atque oppidum montis
Paladur, quod nunc Sceptonia dicitur. Ibi tunc, ut dicitur, aquila locuta
est, dum murus fabricaretur, cuius sermones si veros esse putarem, sicut
cetera memoriae dare non diffugerem. Tunc Salamon coepit aedificare120

 [[ Print Edition Page No. 46 ]] 
templum Domini in Ierusalem et Aggeus et Amos, Ieu et Ioel et Zacarias
prophetabant. Et tunc Silvius Epitus patri Albae in Italia successit.

9. Successit deinde Bladud,<2.10> filius Rudhudibrae, rexitque regnum paci-
fice viginti annis.C 23r Hic aedificavit urbem Kaerbadum, quae nunc || Bado
125 nuncupatur, fecitque ibidem balnea calida ad usus mortalium apta. Quibus
praefecit numen Minervae, in cuius aede inextinguibiles posuit ignes,
qui numquam deficiunt in favillas, sed ex quo tabescere incipiunt in saxeos
globos ferventes vertuntur, quod per nigromanticam artem addidicit facere:
adeo enim ingeniosus fuit. Multa etiam alia praestigia fecit et per totum
130 regnum Britanniae docuit fieri et ad ultimum, ceu Daedalus, alis sibi factis,
per aera volare praesumpsit, unde summo infortunio lapsus cecidit super
templum Apollinis, infra urbem Trinovantum, membrisque fractis misera-
biliter exspiravit.

10. Quo defuncto,<2.11> Lleir, filius eiusdem, in regem erigitur, qui sexaginta
135 annis regnum viriliter rexit. Aedificavit autem super flumen Soram civi-
tatem de nomine eius dictam Kaerllir; saxonice vero Leicestre nuncupatur.
Huic natae sunt || tres filiae,E 110 denegata masculini sexus prole. Nomina earum
Gorenilla, Ragau, Cordeilla. Pater eas paterno amore, sed magis iuniorem
Cordeillam diligebat. Cumque in senectutem vergere coepisset, cogitavit
140 regnum suum ipsis dividere et cum parte regni maritis copulare. Sed, ut
sciret, quae illarum parte regni potiore dignior esset, interrogationibus

 [[ Print Edition Page No. 47 ]] 
suis singulas temptavit, scilicet quae magis illum diligeret. Interroganti
igitur, Gorenilla, quae maior natu erat, numina caeli testata est se ipsum
magis diligere quam vitam suam. Cui pater: “Quoniam senectutem meam
tuae vitae praeposuisti te, carissimam filiam maritabo iuveni quemcumque145
elegeris in regno meo, cum tertia parte regni mei.” || Deinde Ragau, secunda,C 23v
exemplo sororis suae benivolentiam patris captans,H 9v iure iurando || respondit
se super omnes creaturas eum diligere. Credulus ergo pater, eadem digni-
tate qua primogenitam cum tertia parte regni maritare spopondit. At Cor-
deilla iunior, cum intellexisset sororum adulationibus acquievisse eum,150
temptare cupiens patrem, respondit: “Est uspiam, pater mi, filia quae patrem
suum plus quam patrem praesumat diligere? Non credo etiam ullam esse
quae hoc fateri audeat, nisi iocosis verbis veritatem celare nitatur. Nempe
ego semper te dilexi ut patrem et adhuc a proposito non desisto. Et si a
me amplius extorquere vis, audi amoris certitudinem quem tecum habeo155
et interrogationibus tuis finem impone. Etenim quantum habes, tantum
vales, tantumque te diligo.” Porro pater ratus eam ex iracundia aut derisi-
one tale responsum dedisse, indignans stomachando, ait: “Quoniam sic
patris senectutuem sprevisti, ut vel eo amore quo me sorores tuae diligunt
dedignata es respondere, ego in tantum te dedignabor ut in regno meo160
partem cum sororibus tuis non ha || bebis.D 6r Quippe cum te plus quam
ceteras hucusque dilexerim, tu me minus quam ceterae diligere fateris.”
Nec mora, consilio procerum suorum praedictas puellas dedit, unam duci
Cornubiae et alteram regi Albaniae, quibus post decessum suum totam

 [[ Print Edition Page No. 48 ]] 
165regni monarchiam concessit. Contigit interea quod Aganippus, rex Fran-
corum, uxore carens, audita fama pulchritudinis Cordeillae,C 24r nuntios dirigit
ad regem Britonum ut illam sibi connubio copularet. Pater autem, filiae
responsionum nondum oblitus, ait se eam daturum sibi, || sed sine dote:
duabus enim prioribus regnum suum diviserat. Quod cum Aganippo in-
timatum170 esset, a || more virginis inflammatus, remisit iterum ad regem,
dicens se satis auri et argenti et terrae possidere, neque dote alia indigere
nisi tantummodo puellae nobilis coniugio,E 111 de qua postmodum sibi heredes
procrearet. Confirmato igitur nuptiali foedere, mittitur Cordeilla ad regem
Aganippum et ei in uxorem coniungitur.

17511. Post multum vero temporis, ut Lleir rex, senio affectus, torpere
coepit, insurrexerunt in illum duces, quibus filias praedictas locaverat et
abstulerunt ei regnum et regiam potestatem. Concordia tamen inter eos
habita,<2.12> rex Albaniae, Maglaunus, alter generorum, illum secum retinuit
cum sexaginta militibus, ne inglorius esset propter filiam suam, coniugem
180 eius. Moram autem apud illum eo faciente, indignata <est> aliquando filia
sua Gorgonilla, ob multitudinem militum secum commanentium, quia mi-
nistris eiusdem conviciabantur. Maritum suum affata, iussit patrem suum
contentum esse debere obsequio || triginta militum.H 10r Indignatus ille, relicto
Maglauno, secessit ad Henuium, ducem Cornubiae, sponsum alterius filiae.
185 Apud quem moratus, infra annum orta est discordia inter utrorumque
famulos, unde iussus est a filia pater senex totam familiam deserere, praeter
quinque milites, qui ei obsequio satis essent. Porro pater, ultra quam dici
potest, tunc anxius et tristis, reversus est iterum ad primogenitam, sperans,
mutato animo eius, ipsum cum tota familia honorifice velle retinere. At

 [[ Print Edition Page No. 49 ]] 
illa per numina caeli iuravit quod nullatenus secum commaneret, nisi,190
relictis omnibus, solo milite contentus esset.C 24v Paruit || ille tristis et cum
solo milite illi adhaesit. Recordatus ||E 112 itaque sui honoris pristini et digni-
tatis amissae, detestando miseriam ad quam redactus erat, cogitare coepit
quod iuniorem filiam expeteret. Aestimans eam pietate posse moveri
paterna, transfretavit ad Gallias et in transfretando, cum se tertium infra195
navem inter principes, qui aderant, conspexisset, memor praeteritorum, ait:
“O irrevocabilia seria fatorum, quae solito cursu fixum iter tenditis! Cur,
inquam, me ad instabilem felicitatem promovere voluistis, cum maior poena
sit ipsam amissam recolere, quam sequentis infelicitatis praesentia urgeri?
Magis enim gravat me illius temporis memoria, quo, tot centenis militibus200
stipatus, moenia urbium diruere et provincias hostium vastare solebam,
quam calamitas miseriae meae, quae ipsos, qui iacebant sub pedibus meis,
iam debilitatem meam deserere coegit. O irata fortuna! O Cordeilla, filia,
quam vera sunt dicta illa quae quaestionibus meis sapienter respondisti ut,
quantum haberem, tantum valerem, tantumque me diligeres! Dum igitur205
habui quod dare possem, visus fui valere his, qui non mihi sed donis meis
applaudebant. Interim dilexerunt me, sed abeuntibus muneribus et ipsi
abierunt. Sed qua fronte tamen, filia mea carissima, tuam audebo videre faciem,
vel me ipsum tibi praesentare, qui, quasi vilem et abiectam, te
deterius et sine dote, quam sorores tuas, inter extraneos locare curavi?”210

¶ 12. Dum ergo haec et his similia in mente volveret, applicuerunt in
Galliam et venit Kariciam ubi filia sua carissima erat.C 25r Cum || autem veniret
|| ad urbem ubi ipsa tunc manebat,D 6v erubuit ingredi ad eam solus in paupere
veste, retinensque pedem, per nuntium, qui solus armiger sibi adhaerebat,
 [[ Print Edition Page No. 50 ]] 
215indicavit eius adventum, historiam suae miseriae pandens. Manifestato
itaque patris infortunio, contrita est corde et flevit amare celerique consilio usa,
tradidit clam nuntio, qui haec sibi indicaverat, auri argentique copiam,
praecipiens ut ad aliam civitatem patrem deduceret, ibique se infirmum
fingeret ac balneis ||E 113 et optimis cibis indulgeret et foveret vestibusque meli-
oribus220 ornaret. Iussit quoque ut quadraginta milites secum retineret et tunc
demum regi Aganippo,H 10v viro suo, adventum || suum et causam adventus per
internuntios manifestaret.<2.13> Quo facto atque completo secundum reginae
voluntatem, post paucos dies notificato regi eius adventu, venerunt ad
eum rex et regina, magna stipati militum caterva atque honorifice illum
225 susceperunt dederuntque ei potestatem in toto regno suo, donec in pristinam dignitatem
ipsum restituissent.

<2.14>13. Interea collecto grandi per totam Galliam exercitu, Cordeilla cum
patre in Britanniam transivit, commissoque proelio cum generis, triumpho
potitus est atque totius regni dominium adeptus est tribusque annis post
230 imperavit genti Britonum, restituens unumquemque potestati suae. De-
functo autem eo in senectute bona, suscepit Cordeilla regni gubernacula,
sepelivitque patrem in quodam subterraneo supra fluvium Soram, infra
Leicestriam. Erat autem subterraneum illud in honore bifrontis Iani dedi-
catum,C 25v ubi gens idolatriae data totius anni opera in sollemnitate || eiusdem
235 dei auspicabatur. Nam illuc omnes operarii conveniebant et opera, quae
per totum annum acturi erant, illo die ibi recipiebant.

<2.15>14. Mortuo quoque Aganippo rege, Cordeilla regnum Britanniae per
 [[ Print Edition Page No. 51 ]] 
quinquennium in bona pace rexit, donec a filiis sororum suarum inquietata,
Morgano videlicet et Cunedagio: his enim nominibus insigniti erant. Quorum
Morganum Mangalius genuerat, Cunedagium Enwinus. Itaque hi,240
cum post obitum patrum in ducatus eorum successissent, indignati sunt
Britanniam femineae potestati subditam esse. Collectis igitur hinc et inde
exercitibus, multis proeliis commissis, ad ultimum devicta ab eis et capta,
miserias carceris sortita est,E 114 ubi ob amissionem regni dolore obducta || sese
245interemit.

15. Exinde partiti sunt iuvenes regnum et pars ea quae est trans Humbrum
cessit Morgano. Alia vero pars regni, quae vergit ad occasum, sub-
mittitur Cunedagio. Emenso deinde biennio, accesserunt quibus perturbatio regni
placebat, ad Morganum animumque illius pulsabant, dicentes
dedecus et iniustum fore, cum primogenitus esset, totius regni dominium250
non habere. Cumque sic a pravis hominibus incitatus esset, duxit exercitum
per provincias Cunedagii, ferroque et incendio vastare coepit. Orta igitur
inter fratres discordia, obvius venit Morgano Cunedagius cum maxima
exercitus multitudine, factoque congressu caedes immensa utrimque facta
est et Morganus in fugam vertitur. Quem secutus Cunedagius fugientem255
a provincia in provinciam tandem intercepit eum in pago Kambriae et, eo
interfecto, de nomine suo illi pago usque in hodiernum diem nomen dedit,
scilicet Morganwc. || Potitus itaque victoria,C 26r Cunedagius monarchiam to-
tius regni adeptus, triginta tribus annis gloriose rexit. Tunc Isaias et Osee
prophetabant et Roma condita est a geminis fratribus, Remo et Romulo260
undecimo Kalendas Maii, expletis itaque annis ab origine mundi 4347, anno

 [[ Print Edition Page No. 52 ]] 
autem ab excidio Troiae 429, secundum Papiam. Nota ibi de eius funda-
toribus quod fuerunt Troiani, secundum Salustium.<2.16> D 7r

16. Postremo, defuncto Cunedagio, successit ei Rivallo, filius eius, ||
265 iuvenis fortissimus et prudens, qui regnum cum dili || gentia gubernavit. In
tempore eius cecidit pluvia sanguinea per tres dies et muscarum affluentia
homines moriebantur. Rivallo successit Gurgustius, filius suus.H 11r Cui Sisil-
lius; cui Iago, Gurgustii nepos; cui Kimarocus, Sisillii filius; cui Gorbodi-
ago. Huic nati sunt duo filii, Ferreus et Porrex, inter quos orta est con-
tentio270 regni, vivente adhuc patre, sed vergente in senium. At Porrex, regni
cupiditate accensus, fratrem suum dolo interficere parat. Quod cum illi
compertum fuisset, vitatis insidiis transfretavit in Gallias, ususque auxilio
Sywardi, regis Francorum, reversus est et cum fratre dimicavit. Pugnantibus
autem illis, Ferreus interfectus est et omnes sui. Porro mater eorum,
275 nomine Ludon, de morte filii commota, quia artius eum diligebat, in odium
et iram adversus fratrem concitata est. Nacta ergo tempus vindicandi
filium aggreditur, somno oppressum, cum ancillis suis et in plurimas sectiones
dilaceravit. C 26v Exinde civilis discordia multo tempore || populum afflixit
et regnum quinque regibus submissum est qui sese mutuis cladibus infesta-
bant.280

<2.17>17. Succedente tempore, surrexit quidam iuvenis Dumwallo Molin-
ticius nomine, filius Clotonis, ducis Cornubiae, || specie et audacia omnes
reges Britanniae excellens. Qui, ut patris hereditatem suscepisset,E 115 surrexit
in Pinnerem, regem Loegriae et, facto congressu, interfecit eum. Deinde
285 convenerunt Rudaricus, rex Kambriae atque Staterius, rex Albaniae, con-
firmatoque inter se foedere duxerunt exercitus suos in terram Dumwallonis,

 [[ Print Edition Page No. 53 ]] 
omnia depopulantes. Quibus venit obvius Dumwallo cum triginta milibus
virorum proeliumque commisit. Ut autem multum diei pugnatum est et
adhuc victoria staret utrisque in ambiguo, vocavit Dumwallo ad se sescentos
audacissimos iuvenes et armis interemptorum armavit eos. Ipse quoque290
proiectis illis quibus armatus erat, fecit similiter. Deinde duxit eos in cater-
vas hostium quasi ex ipsis essent. Nactus ergo locum in quo Rudaricus et
Staterius erant, commilitonibus dixit ut in ipsos hostes irruerent et fortiter
ferirent. Facto itaque impetu, perimuntur duo praedicti reges et plures
alii cum illis. At Dumwallo, timens ne a suis opprimeretur, proiectis hos-
tium295 armis et suis resumptis, ad suos revertitur et ruens acriter in hostium
catervas victoria potitus est,C 27r fugatis partim caesisque partim hostibus ||
terraque omnis siluit in conspectu eius. Cumque totam Britanniam dominio
suo subiugasset, fecit sibi diadema ex auro et regnum in pristinum statum
reduxit. Hic leges quae Molmuntinae dicuntur inter Britones statuit, quae300
usque ad hoc tempus inter Anglos celebrantur. Statuit quoque inter
cetera, ut ||H 11v templa deorum et civitates tali dignitate pollerent, ut quicumque
fugitivus sive reus ad ea confugeret, liber ab omni impedimento et securus
abiret et ad propria rediret. Decretum est etiam ut in itinere templi et civi-
tatis et fori, necnon et culturae aratri, eadem lex haberetur. Cessabant305
itaque in diebus eius latronum mucrones et raptorum rapinae, nec erat
usquam qui violentiam alicui inferret. Hac pace et quiete, cum regnum
quadraginta annis administrasset, diem clausit ultimum in urbe Trino-
vantum et prope templum Concordiae sepultus est, D 7v quod ipse ad || con-
firmationem legum construxerat. 310


 [[ Print Edition Page No. 54 ]] 

LIBER TERTIUS

<3.1>1. Dumwalloni successerunt filii eius, Belinus et Brennius, qui, cum inter se de regno
contenderent, censuerunt proceres terrae regnum hac ratione
dividendum ut Belinus in parte sua Loegriam et Kambriam, necnon et
Cornubiam possideret. Erat enim primogenitus, poscebatque Troiana con-
suetudo5 ut hereditatis pars dignior ei proveniret; Brennius vero iunior
Nordanhumbriam ab Humbro usque ad Catenesiam possideret et ||E 116 fratri
subderetur. Confirmato igitur super his foedere, rexerunt terram cum pace
et iustitia per quinquennium. Interea surrexerunt quidam adulatores, mendacii fabricatores,
C 27v Brennium || adeuntes et sic affantes: “Utquid te ignavia
10 occupat qua fratri Belino subiciaris, cum idem pater et mater eademque
generis nobilitas te ei parem fecerit? Adde quod in militia praevales, to-
tiens expertus vires tuas in duce Morianorum Cheulfo, terra marique Al-
banorum provinciam devastante, cui resistere et de regno fugare potuisti.
Rumpe ergo foedus quod tibi dedecori est et contra generositatem tuam
15 fecisti et fac, consilio procerum tuorum, ut ducas filiam Elfragi, regis
Norweigensium et ipsius auxilio dignitatem amissam recuperes.” Ut igitur
his et aliis animum iuvenis corruperunt, acquievit consilio eorum et trans-
iens in Norwegiam, <3.2> duxit regis filiam. Quod cum fratri nuntiatum esset,
indignatus quod sine sui licentia seque inconsulto id egisset, adiit cum exercitu 20
Nordamhumbriam occupavitque comprovincialium civitates et muni-
tiones et custodibus suis tradidit custodiendas. Porro Brennius, peracto
negotio, cum uxore et magnis copiis Norwegiensium parato navigio redit
Britanniam. Rumor enim innotuerat de fratre, quia urbes et munitiones
suas armato milite invaserat. Cumque iam in altum aequora sulcaret, Gudlacus,
25 rex Dacorum, qui ipsum insecutus fuerat, ex insidiis prosiliens, invasit

 [[ Print Edition Page No. 55 ]] 
classem; nam ultra modum dolens de puella classem et ipse paraverat
et exercitum collegerat ipsumque citissimis velis sequebatur et, dimicans
cum Brennio, cepit ||C 28r forte navem in qua puella fuerat illatisque uncis illam inter
consocias naves attraxit. Ardebat enim eius amore et duxisset eam
uxorem, nisi Brennius praepedisset. Interea ruunt ex ad ||H 12r verso venti fac-
toque30 turbine navigium dissipant et in diversa litora compellunt. Rex autem
Dacorum, vi tempestatis actus, quinque dierum cursu rabie ventorum pul-
sus, applicuit cum puella in Britanniam, nescius quam esset nactus patriam.
Captus itaque a pagensibus ductus est ad Belinum regem, qui et ipse super
maritima adventum fratris praestolabatur. Erant autem cum nave Gudlaci35
tres aliae naves, quarum una fuerat ex Brennii navigio lapsa; quorum homi-
num relatu rei causa et infortunium patuit Belino. Captus ergo Gudlacus rex
cum puella et ceteris qui in navibus erant, custodiae mancipantur.<3.3>

2. Emensis deinde aliquot diebus, ecce Brennius, resociatis navibus,E 117 in
Albaniam applicuit. Qui, cum audisset || et uxoris retentionem et regni40
occupationem, misit nuntios fratri ut uxor et regnum restituerentur sibi.
Sin autem, testatus est numina caeli, se totam Britanniam, a mari usque
ad mare ferro et igne vastaturum. Audiens ergo Belinus negabat plane
quod petebat collectoque omni exercitu venit obviam fratri pugnaturus.
Brennius quoque, confidens in Norwegiensibus suis et exercitu undecumque45
collecto, occurrit illi obviam || in nemore quod vocatur Calaterium,D 8r ubi
congredientes magnam caedem utrimque fecerunt. Concidebant namque
ex utraque parte corruentes vulnerati quemadmodum segetes a falcatoribus.
|| Postremo, praevalentibus Britonibus,C 28v diffugerunt Norweigenses vulnerati
ad naves, Belino insequente et stragem magnam peragente. Ceciderunt in50

 [[ Print Edition Page No. 56 ]] 
illo conflictu quindecim milia hominum, nec ex residuis ulli superfuerunt
qui nisi laesi abscederent. At Brennius, vix unam navim nactus, ut fortuna
dedit, Gallicana petivit litora; ceteri quoque,<3.4> quo casus ducebat, fuga
delituerunt.

553. Cum ergo victoria Belino cessisset, convocavit regni proceres infra
Eboracum, consilio eorum tractaturus, quid de rege Dacorum faceret. Man-
daverat namque illi ex carcere quod sese regnumque Daciae sibi submitteret
tributumque singulis annis daret, si liber cum amica sua sineretur abire,
pactumque fidei iuramento et obsidibus datis firmaret. Audita ergo huius-
cemodi60 pactione, consilio et assensu baronum, rex Dacorum e carcere
solutus, liber cum suis abire permittitur atque in Daciam sospes rediit.

4. Rex itaque Belinus, <3.5> totius Britanniae potitus dominio, leges quas pater
adinvenerat confirmavit, stabilem quoque per regnum iustitiam fieri
praecepti maxime autem ut civitates et viae quae ad civitates ducebant eandem
65 pacem quam Dumwallo statuerat haberent. Sed quia de viis orta est dis-
cordia, quia nesciebatur quibus terminis diffinitae erant, rex, omne am-
biguum a lege sua auferre volens, convocavit omnes operarios totius
insulae iussitque vias ex lapidibus et caemento fabricari.C 29r Unde praecepit
unam fieri quae in longitudinem insulam secaret, scilicet quae a Cornubico
70 mari usque ad Cathenesium || litus in introitu Albaniae, id est ab australi plaga
in septentrionem protenderetur. Iussit etiam aliam fieri viam, in latitudinem
regni, id est a Menevia urbe, quae super Demeticum mare sita
est, usque ad Por || tum Hamonis,H 12v id est ab Oriente in Occidentem, ut duca-
tum praeberet ad urbes infra positas. Alias quoque duas vias ex obliquo
75 terrae construere praecepit ut ex utroque latere accessus ad urbes et municipia
 [[ Print Edition Page No. 57 ]] 
paterent. Erat enim terra Britanniae lutosa et aquosa, utpote insula,
terra in mari sita, nec ante Dumwallonem, patrem Belini, exstiterat quis-
quam, qui viarum aut pontium curam haberet in toto regno.E 118 Deinde
sancivit illas Belinus omni honore omnique dignitate iurisque sui esse prae-
cepit, ita ut de illata super eas violentia supplicium sumeretur. Si quis80
autem desiderat scire omnia quae de eis praeceperit legat Molmontinas ||
leges, quas Gildas historiographus de Britannico in Latinum, rex vero
Aluredus de Latino in Anglicum transtulit et reperiet luculenter scripta
quae optat.<3.6>

5. Belino autem regnum cum pace et tranquillitate regente, frater eius85
Brennius, in Gallias, ut dictum est, appulsus, principes regni, duodecim
tantum militibus comitatus, adiit, casum suum singulis ostendens atque
auxilium ab eis petens, quo honorem amissum recuperare queat. Et cum
nullum ab aliquo auxilium impetrare quivisset, venit tandem ad Segetium,
ducem Allobrogum, a quo gratanter susceptus est, tum quia nobili prosapia90
ortus, tum quia curialiter erat edoctus et per temporis spatium retentus est.
Erat enim pulcher aspectu,C 29v || venatu et aucupatu praecellens omnibus.
Cum ergo in amicitiam et familiaritatem ducis incidisset, statuit dux, suorum
consilio fidelium, unicam filiam quam habebat ei copulare cum ducatu
Allobrogum, si masculino careret herede. Sin autem filius ei superveniret,95
promittebat auxilium ut in regnum Britanniae promoveretur. Quod non
solum ab ipso duce, verum a ducibus sibi subditis appetebatur. Nec mora,
desponsatur ei puella, principesque terrae ei subduntur. Et vix annus emen-
sus est, suprema die adveniente, mortuus est dux Sigunius.<3.7>

6. Brennius itaque pricipatu potitus, quos prius amicitia et obsequiis100
illexerat, largitionibus donorum accumulat. Procedente itaque tempore,

 [[ Print Edition Page No. 58 ]] 
per totam Galliam collecto exercitu, in Britanniam profectus est, congregato
in Neustria ab omni litore navigio.D 8v Inde secundis velis || in Britanniam
applicuit. Divulgato autem eius adventu, Belinus, armatorum stipatus
caterva, proelium cum illo commissurus obvius venit. Sed cum hinc et
105 inde cohortes se ad bellum pararent, mater amborum ducum, Conwenna
nomine, adhuc vivens, se mediam aciebus interserit, per dispositas incedens
turmas. Aestuabat enim filium videre quem multo tempore non viderat.
Ut igitur tremulis gressibus ad locum, in quo ipse erat, pervenit, bracchia
materna collo filii innectit, optata carpens oscula nudatisque uberibus illum [[109]]
110 in hunc modum affata est, sermonem impediente singultu: “Memento, fili,
memento, uberum istorum, quae suxisti, maternique uteri, unde te rerum
opifex in hominem, cum non esses, || creavit. Anxietatum ergo, quas pro
te pertuli,C 30r reminiscens, petitioni meae || acquiesce atque inceptam iram compesce. [[114]]
Nam quod dicis te a natione tua per fratrem tuum expulsum, 115
si rei veritatem consideres, tu ipse te expulisti, non ille, sicut nosti,H 13r quando
Norwegiensium regem, eo inconsulto, ut fratrem tuum gravares, adi<i>sti.
Denique, fugiens ad summum honoris culmen provectus es: || plus pro-
fecisti in fuga quam si stares in patria. Subditus namque illi,E 119 partem regni
quae tibi contigerat, possidebas. Adhuc, si voluisses, habere potuisses,
120 quam ut dimisisti, par ei, aut maior factus es, regnum Allobrogum adeptus.
Quid ergo fecit, nisi quod te ex paupere in sublimem erexit ducem? Adde
quod gentem barbaram super eum adduxisti, quae te et ipsum forsitan

 [[ Print Edition Page No. 59 ]] 
regno privassent, si partes vestras debiliores aspexissent.” Brennius igitur,
super lamentationibus matris motus, sedato animo acquievit et, deposita125
galea, secum ad fratrem perrexit. Belinus quoque, pacifico vultu, ut illum
ad se calluit venire, abiectis armis obvius ei venit et in amplexus, cum
osculo pacis, se invicem bracchiis fraternis innexuerunt. Nec mora, amici
facti, urbem Trinovantum ingressi, ibique consilio capto, ut cunctas pro-
vincias suae submitterent potestati, communem exercitum parant et cum130
magno navigio ad Gallias simul transfretaverunt. Quod cum per nationes
divulgatum fuisset, convenerunt omnes reguli Francorum in unum exer-
citum contra eos ut bellando eos vi de terra sua eicerent. At Belino et ||
Brennio victoria favente, fractis catervis atque diffusis, Franci fugam arri-
piunt. Fugientes ergo Francos Britones et Allobroges insequuntur, caedunt,135
interimunt et quosdam capiunt,<3.8> captos compedibus et manicis ferreis tradunt.
Ipsos quoque regulos deditioni coegerunt, urbibusque eversis et
muntionibus captis, totum Galliae regnum infra annum submiserunt.C 30v

7. Postremo, petentes Romam, Italiam ferro et igne depopulant.<3.9> Erant
autem tunc temporis Romae duo consules creati, Gabius et Porsenna,140
qui, cum nullam fiduciam resistendi super gentem suam haberent, assensu
et consilio senatus concordiam et amicitiam petentes, auri et argenti copiam
plurimaque diversa donaria largiendo, quod petebant impetraverunt, singu-
lis annis tributum de Italia et de censu Romanorum paciscentes. Acceptis
itaque obsidibus et foedere confirmato, in Germaniam duxerunt exercitum145
ad debellandos eiusdem terrae populos. Exeuntibus autem illis de Ro-
manorum finibus, terrore sublato, piguit Romanos praefati foederis et,
resumpta audacia, a tergo eos oppugnare coeperunt. Germanis itaque a
fronte resistentibus et Italis a tergo infestantibus,E 120; D 9r terror invasit Britones
 [[ Print Edition Page No. 60 ]] 
150et Allobroges. || In tanta autem anxie || tate positi, festino utuntur consilio
fratres ut Belinus, scilicet cum Britonibus suis, Germanos oppugnare in-
sisteret, Brennius vero cum suis Romam rediret et rupti foederis iniuriam
in Romanos vindicaret. Reverso ergo Brennio in Italiam, Romani qui ad
Germanos auxili ||C 31r andos exercitum Britonum et Allobrogum per notas
155 vias praeterierant, Romam redire coeperunt et Brennium praecedere festina-
bant. Belinus autem, praecognito per exploratores eorum transitu, Alpium
itinera occupat vallemque nactus qua hostes futura nocte || transituri
erant,H 13v infra illam cum suis delituit, omnem strepitum suorum compescens.
Venientes itaque Itali ad eundem locum, nil tale verentes, insidias Belini
160 compererunt et cum vallem hostium armis fulgere ad lunae radios cernerent,
stupefacti in fugam versi sunt. Quos gradu propero insequens Belinus,
stragem non modicam, illucescente aurora, incepit Italis inferre, nec cessavit
gladius eius a mane usque ad vesperam Romanos caedere, donec nox super-
veniens eorum impetum compescuit.

1658. Prostratis itaque Romanis atque dispersis, flectit iter post Brennium
atque Romam petit. Ut igitur communem exercitum simul fecerunt,
Romam undique obsidione cinxerunt et invadentes muros machinis prosternunt
et Romanis immensum terrorem inferunt. Romani igitur econtra viriliter
resistentes a muris propulsabant fundibulis et ballistis eorum fero-
cem170 audaciam et lapidibus immensis muros infestantes obruebant. Quod cum
duces ambo, Belinus et Brennius aspexissent, indoluerunt de strage
suorum et accensi ira obsides, quos a Romanis acceperant, scilicet viginti

 [[ Print Edition Page No. 61 ]] 
quatuor ex nobilioribus,C 31v patibulis ante portas affixerunt. At Romani, pro-
terviores propter filiorum contumeliam et nepotum effecti, freti legatione
consulum, scilicet || Gabii et Porsennae, qui, ut congregarent exercitum175
de Apulia et Italia, praecesserant, eadem die qua eos adesse eis voverunt
in auxilium, statutis agminibus, urbe egrediuntur et comminus cum ducibus
congrediuntur. Hinc Gabius et Porsenna, hinc Romani, hostes imparatos
occupare temptant. Porro fratres ambo, cum cladem commilitonum tam
subito illatam inspexissent, convocato exercitu, in turmas et centurias suos180
resociaverunt et irruptionem in hostes audacter facientes,E 121 || retrocedere
coegerunt. Postremo, innumerabilibus utrimque caesis, victoria cessit fra-
tribus. Interempto namque in certamine Gabio et Porsenna capto, urbem
victores subintrant, diversi generis opibus ditati.<3.10>

9. Capta itaque, sicut dictum est, Roma, Belinus in Britanniam reversus185
est, Brennius vero in Italia remansit, populum premens inaudita tyrannide.
Cuius vitam et actus textus Romanae Historiae declarat. Belino autem in
Britanniam reverso, renovare coepit urbes veteres, ubicumque collapsae
fuerant et quasdam novas aedificare ubi prius non fuerant. Inter quas con-
didit unam civitatem super Oscam fluvium, prope Sabrinum mare, quae190
Kaeroysk appellata, metropolis Demetiae facta est, quae postea a Romanis
Urbs Legionum || dicta est,H 14r pro eo quod legiones Romanorum in ea hiemare
solebant. Fecit etiam in urbe Trinovantum portam mirae fabricae, super
ripam Thamensis fluvii,D 9v quam postea Saxones Angli Belinesgade || appel-
laverunt. Desuper vero portam turrim aedi || ficavit mirae magnitudinis,
195 portumque subtus ad pedem applicantibus navibus idoneum. Leges quoque
paternas in regno renovavit et firmas teneri praecepit, constanti iustitiae
indulgens. In diebus eius tanta copia divitiarum populum et terram refecit,C 32r
 [[ Print Edition Page No. 62 ]] 
quantam nec retro ulla aetas habuisse meminit, nec subsequens subsecuta
200 fuit. Cum igitur summa tranquillitate rexisset populum, ultimum clausit
diem in urbe Trinovantum. Cuius corpus combustum in aureo cado re-
positum in summitate turris quam fecerat decenter collocatum est.

<3.11>10. Successit ei filius eius, Gurguint Barbedruc nomine, vir modestus et
prudens, qui per omnia patris actus imitans, pacem et iustitiam amavit.
205 Interea contigit Dacos non reddere tributum quod diebus patris et pacti
sunt reddere et sibi persolvebant. Quod graviter ferens, transivit cum magna
classe in Daciam, afflictoque durissimis proeliis populo, regem Dacorum
interfecit et regnum pristino iugo subdidit.

<3.12>11. Ea tempestate, cum, dispositis omnibus pro voluntate sua, domum
210 per insulas Orcadum rediret, invenit ibi triginta naves viris et mulieribus
plenas. Causam ergo adventus eorum quaerens, accessit ad eum dux classis
eiusdem, Partholomi nomine et, adorato eo, veniam rogavit eum et pacem.
Qua impetrata, dixit se ex partibus Hispaniarum expulsum et maria cir-
cuire, ut locum mansionis inveniret. Petiit ergo ut portiunculam Britanniae
215 ad inhabitandum praestaret, ne odiosum iter maris diutius || pererraret, ||
quod iam per annum et dimidium perfecerat.C 32v; Ut igitur rex ipsos ex His-
pania venisse et Ba<s>clenses vocatos esse edoctus fuisset,E 122 petitioni eius haud
defuit et inhabitandam non Britanniam, sed Hiberniam eis insulam indulsit,
quae intacta adhuc hominum accessu fuerat, ductoresque de suis eis tradi-
dit,220 qui eos illuc usque dirigerent. Ubi cum venissent, invenerunt terram
opimam et apricam, nemoribus et fluminibus et omni Dei munere opulen-
tam, coeperuntque continuo ibi tabernacula sua aedificare et terram colere,
creveruntque et multiplicati sunt ibidem usque in hodiernum diem. Gur-
guint
 [[ Print Edition Page No. 63 ]] 
vero rex, peracto vitae suae cursu, mortuus est et sepultus in Urbe
Legionum fuit. 225

12. Post hunc Gwntelinus diadema || regni suscepit,<3.13> H 14v quod satis modeste
omni tempore vitae suae rexit. Erat ei nobilis uxor, Marcia nomine, omni-
bus artibus erudita, quae inter plurima, proprio ingenio reperta, legem
quam Britones Marcianam appellant, invenit. Hanc rex Aluredus inter
cetera transtulit et Saxonica lingua Marchenelaga vocavit. Mortuo autem230
Gwntelino, gubernaculum regni praedictae remansit reginae. Erat enim
ei filius, Sisillius nomine, septem annorum, cuius aetas nondum erat apta
regimini. Sed postquam adolevit in virum diademate regni potitus est.<3.14>

13. Mortuo Sisillio, Kynowarus, filius suus, regnum obtinuit. Cui suc-
cessit Danius, eiusdem frater. Huic successit Morwynus, ex concubina,235
Tagustla nomine, genitus. Hic probitate famosissimus esset,C 33r nisi proeliis ||
nimia crudelitate indulsisset. Iratus namque modum non habebat, nec
cuiquam parcebat, sed proprio telo interficiebat.<3.15> Pulcher tamen erat aspectu
et in dandis muneribus profusus, nec erat alter tantae fortitudinis in regno.
Temporibus eius applicuit quidam dux Morianorum cum magna classe240
armatorum in Northumbriam et devastare coepit patriam.D 10r || Cui Morwinus
occurrens cum manu valida Britonum, congressus est et victoria potitus.
Ipse solus plus in proelio illo profecit quam maxima pars sui exercitus et
post victoriam vix superfuit unus quem propriis manibus non interficeret,
ut vel sic truculentiam suam satiaret. At postquam perimendo fatigatus245
est, vivos excoriari praecipiebat et excoriatos comburi. Inter haec saevitiae
suae acta, accidit ei quoddam infortunium, quod suam saevitiam penitus

 [[ Print Edition Page No. 64 ]] 
delevit. Contigit enim a parte Hibernici maris beluam inauditae magni-
tudinis et feritatis advenisse, quae incolas secus maritima repertos miserabiliter 250
lacerabat et devorabat.E 123 Cuius fama, cum au || res eius pulsasset,
accessit ad eam solus, viribus fidens et congressus est cum illa. At, cum
omnia tela sua in ea consumpsisset, arreptum faucibus apertis, ipsum velut
pisciculum devoravit. <3.16> Genuerat ipse quinque filios, quorum primogenitus,
Gorbodianus nomine, solium regni suscepit. Nullus ea tempestate iustior
255 erat aut amantior aequi, nec qui populum maiori diligentia tractaret. Mos eius
continuus erat debitum honorem diis impendere et rectam plebi iusti-
tiam.C 33v Per cunctas Britanniae || civitates templa deorum renovabat et plura
nova aedificabat. Omnibus diebus eius tanta divitiarum copia implevit
insulam, quanta nulla collateralium provinciarum habebat. Quippe colonos
260 ad agriculturam animabat, ab iniuriis dominorum suorum ipsos defendens,
bellicososque iuvenes auro et argento ditabat, ita ut nulli esset opus alii
iniuriam facere. Inter haec et plurima innatae probitatis ipsius bona, debita
naturae solvens, ab hac luce migravit et in urbe Trinovantum sepultus est.

<3.17>14. Successit illi Archgallo, frater eius, qui in actibus suis germano dis-
similis265 exstitit. Nobiles namque deponere, ignobiles exaltare affectabat et
quibusdam sua auferre, thesauros accumulare non destitit, donec regni fortiores
diutius ferre non valentes,H 15r eum || a solio deposuerunt et Elidurum,
fratrem suum, in regem erexerunt, qui postea, propter misericordiam quam
in fratrem suum fecit, Pius vocatus est. Nam ubi Archgallo per quin-
quennium270 notos et ignotos comprovinciales et alios circuisset, ut amissum
honorem per eorum auxilium recuperaret, nec a quoquam exauditus fuisset,

 [[ Print Edition Page No. 65 ]] 
paupertate cogente, reversus est ad fratrem, Elidurum regem. Cui mox
rex occurrens in nemore Calaterio, amplexatus est eum ei oscula dans in-
numera. Et ut aliquamdiu fraternis amplexibus et fletibus invicem consolati sunt,
duxit eum Elidurus in civitatem Alclud et in thalamo suo occultavit 275
et se aegrotare finxit, nuntios mittens per totius regni barones ut ad
se visitandum venirent. Qui, cum venissent, praecepit,C 34r || ut unusquisque
singillatim et sine strepitu ingrederetur thalamum. Dicebat enim sermonis
tumultum plurimum capiti suo nociturum, si catervatim supervenissent.
Credulus quisque iussioni regis paruit et unus post alium ingressus est.280
Praeceperat autem Elidurus fidis ministris et satellitibus, ad hoc praepara-
tis, ut capite truncarentur extractis gladiis, nisi se iterum fratri Archgalloni,
sicut prius subiecti fuerant, submitterent. Sic igitur separatim de cunctis
agens, omnes Archgalloni, mediante timore, pacificavit. Confirmato itaque
omnium foedere, duxit fratrem ad Eboracum, cepitque de capite suo285
diadema et fratris capiti imposuit. Unde postea, quia pius in fratrem
exstitit, Pius nomen accepit. Regnavit deinde Archgallo decem annis et a nequitia antecepta
correptus iustior et mitior apparuit. Vice etenim versa,
coepit ignobiles deponere et generosos exaltare, quod suum erat unicuique
permittere rectamque iustitiam tenere. Superveniente denique languore290
obiit et in urbe Kaerleir sepultus est.

15. Elidurus vero iterum ||E 124 <3.18> erigitur in regem et pristinae dignitati resti-
tuitur. Sed dum Gorbonianum, fratrem suum primogenitum, in omni
bonitate sequeretur, duo residui fratres eius, Ingenius et Peredurus, illum

 [[ Print Edition Page No. 66 ]] 
295lacessere et infestare bello temptant. Congressi itaque potiti sunt victoria
et ipsum captum turri urbis Trinovantum custodiae mancipaverunt. Deinde
partiti || regnum in duo diviserunt;D 10v Ingenio ab Humbro flumine usque in
Occidentem || tota terra cessit,C 34v Pereduro Albania, usque Humbrum. Emen-
sis autem septem annis, obiit Ingenius et totum regnum cessit Pereduro
300 ipsumque post temporis spatium mors repentina surripuit. Elidurus igitur,
carcere ereptus, tertio in regni solium sublimatur et cum totum tempus
vitae suae in bonis moribus et pietate iustitiaque explesset, ab hac luce
migrans, exemplum pietatis successoribus dereliquit.<3.19>

16. Eliduro successit <Regin>, nepos eius, Gorboniani filius, avunculum
305 moribus et prudentia imitatus. Post hunc regnavit Mor || ganus, Archgallonis
filius. Qui etiam parentum exemplo serenatus,H 15v gentem suam cum tran-
quillitate rexit. Cui successit Enuianus, frater suus. Hic tractando populum
iniuste et cum tyrannide exercens, sexto regni sui anno a regia sede
depositus est. In cuius loco positus est cognatus eius Idwallo, Ingenii
310 filius, qui eventu Enuiani correptus, ius atque rectitudinem colebat. Cui
successit Runo, Pereduri filius; cui Genentius, Eliduri filius. Post hunc
Catellus, filius eius; post Catellum Coillus; post Coillum Porrex. Porrecti
successit Kerin. Huic nati fuerunt tres filii, Fulgenius videlicet et Eldaldus
necnon et Andragius, qui omnes, alter post alterum regnaverunt. Post hos
315 successit Virianus, Andragii filius. Cui Cluid; cui Cledaucus; cui Dotennus;

 [[ Print Edition Page No. 67 ]] 
cui Gurgucius; cui Merianus; cui Bledudo; cui Capp; cui Oeneus; cui Sisillius;
cui Bledgabred. Hic omnes cantores quos retro aetas habuerat et in
modulis et in musicis || instrumentis excessit, C 35r ita ut deus ioculatorum
diceretur. Post hunc regnavit Archianus, frater suus; post hunc Edol.
Huic successit Reidion; cui Kederkius; cui Samuel Penissel, qui ante vocatus320
fuit Penuchel; cui Pir; cui Capoir; cui Eligueillus, Capoiri filius, vir in
omnibus actibus modestus et prudens. Post hunc Heli,<3.20> filius eius, regnum-
que quadraginta annis rexit. Hic tres genuerat filios, scilicet Llud, Cassibelaunum,
Nennium. Quorum primogenitus, id est Llud, post obitum
patris regnum suscepit. Hic gloriosus urbium aedi || ficator exsistens,E 125 reno-
vavit325 et sublimavit prae ceteris muros urbis Trinovantum et plurimis turri-
bus circumcinxit eam praecepitque civibus ut palatia in ea construerent,
ita ut non esset in longe positis regnis civitas quae huic posset parificari.
Iste Llud bellicosus et satis probus exstitit et in dandis epulis profusus, et,
cum plures civitates possideret, hanc prae ceteris ornavit. Unde post-
modum,330 de nomine suo, Kaerllud dicta est ac deinde, per corruptionem
nominis, Kaerloudein. Succedente tempore, propter commutationem lin-
guarum, dicta est Lundene et postea Lundres, applicantibus alienigenis,
qui patriam linguam in suam commutaverunt.

17. Defuncto tandem Lud, corpus eius reconditum est in praedicta civi-
tate,335 iuxta portam illam quae adhuc de nomine suo Porthllud britannice,
saxonice vero Leudegade || nuncupatur. Nati fuerant ei duo filii,H 16r Androgeus et Tenuancius,
qui cum adhuc aetate iuniores ||C 35v regni admini-
strationi
 [[ Print Edition Page No. 68 ]] 
minime sufficerent, Cassibelaunus, eorum avunculus, loco illorum
340 in regem sublimatur. Mox, diademate insignitus, tanta coepit largitate ac
probitate pollere,D 11r ut || fama illius undique divulgaretur, etiam in extrema
regna. Nepotibus deinde surgentibus et adultis et ad virilem aetatem excretis,
pietati indulgens, noluit illos omnino expertes regni esse, sed in
partes tamquam ascivit, urbem Trinovantum cum ducatu Canciae tribuens
345 Androgeo, ducatum Cornubiae Tenuancio. Ipse diademate praelatus, ipsis
et totius regni principibus imperabat.

LIBER QUARTUS

1. Interea contigit ut in Romanis reperitur historiis, Iulium Caesarem, 5
subiugata Gallia, in Britanniam transisse; sic enim scriptum est anno ab
Urbe Condita sescentesimo nonagesimo tertio, ante vero Incarnationem
Domini sexagesimo anno. Iulius Caesar,<4.1> P 69r primus Romanorum, Britones
bello pulsavit, || in navibus onerariis et actuariis circiter octoginta advectus.
Cum enim ad litus Ruthenorum venisset et illinc Britanniam aspexisset,
quaesivit a circumstantibus quae patria esset, quaeve gens inhabitasset.
Cumque nomen regni didicisset et populi, ait: “Hercle, ex eadem prosapia
nos Romani descendimus, quia ex Troiana gente processimus.P 69v Nobis
10 Aeneas post destructionem Troiae primus pater fuit, illis autem Brutus,
Silvii Aeneae filius. Sed nisi fallor, valde a nobis degenerati sunt, nec quid
sit militia noverunt,E 126 cum infra Oceanum, extra orbem commaneant. ||
Leviter cogendi erunt nobis tributum dare et obsequium ||P 70r Romanae dignitati
praestare: ||C 36r prius tamen per nuntios requirendi sunt ut Romanis subiciantur

 [[ Print Edition Page No. 69 ]] 
et vectigal reddant ut ceterae gentes, ne nos ipsorum cognatorum no-
strorum15 sanguinem fundentes, antiquam dignitatem patris nostri Priami
offendamus.” Quod cum litteris regi Cassibelauno intimasset, indignatus
rex epistulam suam ei remisit, haec verba continentem:

2.Cassibelaunus, rex Britonum, Gaio Iulio Caesari. Miranda est,<4.2>
Caesar, Romanorum cupiditas: quae, quicquid est usquam auri vel argenti20
in toto orbe terrarum sitiens, nos extra orbem positos praeterire intactos
non patitur. Censum exigis, || tributarios nos facere quaeris,H 16v qui perpetua
libertate hactenus floruimus, qui a Troiana nobilitate, ||P 70v sicut Romani, de-
scendimus. Opprobrium generi tuo, Caesar, si intelligis, postulasti, qui isdem
ortos natalibus iugo servitutis subdere non erubuisti. Libertati animos in25
tantum assuevimus et tam nobis ab antecessoribus familiaris est, ut, quid
sit in genere nostro servitus, penitus ignoremus. Quam libertatem, si dii
ipsi quoque conarentur auferre, nos omni nisu elaboraremus, ne, quod
nobis tamquam insitum a natura est et par cum diis tanto tempore tenuimus,
per hominem mortalem amitteremus. Liqueat igitur, tibi, Caesar, pro regno30
nos et libertate, dum vita comes fuerit, indefessos ||P 71r communiter stare et
mortem subire paratos, si tempus nostrae dissolutionis forte institerit.”

3. His itaque lectis Caesar, navigium parat;<4.3> ventis et mari se committens
vela erigit ac, aura flante prospera, in ostio Thamensis fluvii cum toto na-
vigio applicuit. || Vix terram attigerat et ecce Cassibelaunus rex cum omni35
exercitu Britonum Doroberniam advenit,C 36v paratus pugnantium copiis non
impiger occurrere Caesari. Aderat secum Belinus, princeps militiae suae,

 [[ Print Edition Page No. 70 ]] 
cuius consilio et providentia totius regni monarchia tractabatur; duo quo-
que nepotes sui, viri strenuissimi, Androgeus scilicet, dux Trinovantum
40 et Tenuancius, dux Cornubiae, latus eius stipabant necnon tres sibi sub-
diti reges,D 11v scilicet Cridionus Albaniae et Gurthaet Venedotiae Britha || elque
Demetiae. Qui omnes ad libertatem tuendam animati dederunt consilium
ut in hostes, antequam se castris munissent, haud segniter insilirent et a
regno suo eos vivaciter perturbarent. Assensum ergo praebentes cuncti
45 petierunt litora in quibus Iulius Caesar castra et tentoria sua erexerat. Dis-
positis itaque agminibus, ad bellum intrepidi procedunt, hostibus se commi-
nus offerunt, pila pilis obviant ac tela omnium generum utrimque vibran-
tur.E 127 || Hinc et inde mox corruunt vulnerati, telis infra vitalia receptis.
Manat tellus cruore morientium ac super ipsa cadavera ferociter pug-
natur.50 Concurrentibus itaque catervis, obtulit casus Nennium et Andro-
geum duces cum Cantuariis et civibus Trinovantum, quibus praeerant,
aciei in qua Caesar erat inseri et cum ictus mixtim ex utraque parte multi-
plicarent,H 17r; C 37r sors dedit Nennio <occasionem> congressum in ipsum Caesarem
faciendi. Irruens ergo in illum || toto conamine, || laetatur se posse vel
55 solum ictum tanto viro inferre. Quem Caesar, ut vidit impetum in se velle
facere, praetenso clipeo excepit et, nudato gladio, quantum vires dederunt,
ipsum super cassidem et scutum, quo erat ille protectus, tanto conamine
percussit, ut gladius inde extrahi a Caesare nequaquam posset. Irruentibus
ergo turmis coactus est Caesar gladium Nennio relinquere. Nennius itaque,
60 gladio imperatoris insignitus, eo pugnavit toto certamine et quemcumque
eo percutiebat letaliter vulnerabat. Illi ergo in hostes properanti obviavit
Labienus, Romanorum tribunus, et a Nennio peremptus est; sicque dimi-
cantibus Romanis et Britonibus magna caedes ex utraque parte facta est

 [[ Print Edition Page No. 71 ]] 
plurima parte diei. Denique irruentibus Britonibus strictis turmis et audaces
impetus facientibus, victoria eis, favente Deo, provenit. Nocte super-
veniente65 castra petunt Romani, telorum ictibus graviter vulnerati et labore
diurno mirabiliter fatigati sumuntque mox consilium nocte eadem naves
ingredi et ad Gallias redire.<4.4> Abeuntibus itaque Romanis Britones quidem
gratulantur de victoria. Sed contigit statim dolere et tristari, Nennio, viro
egregio ac bellicoso, de vulnere Caesaris infra quindecim dies moriente.70
Quem, in urbem Trinovantum delatum, sepelierunt iuxta aquilonarem
portam, exsequias ei regias facientes, pro eo quod nepos regis esset et filius,
gladium quoque Caesaris, quem in congressu scuto suo retinuerat, in sepul-
chro iuxta illum, ob || memoriam probitatum, collocantes.C 37v Nomen gladii
scriptum erat in eo, “Crocea Mors,” quoniam vix eo quis percussus mortem75
poterat evadere. Caesare itaque in Gallias appulso,<4.5> rebellionem moliuntur
Galli, dominium Romanorum formidantes. Fugae enim eorum fama divul-
gata, minus terrori illis iam erant, quorum dominium inviti et coacti sus-
ceperant et crescebat quoque fama cotidie, totum mare Britonum navibus80
plenum ad fugam Romanorum insequendam. Audaciores igitur effecti,
cogitabant qualiter || Caesarem a finibus suis arcerent.E 128 Quod Iulius callens,
noluit anceps bellum cum feroci populo committere, sed, apertis thesauris,
maiores atque nobiliores regni vel terrae muneribus donavit, promissisque
maioribus, sibi eos allexit, pollicens, si fortu || na iuvante a Britannia victor 85
subiugata rediret,H 17v populo libertatem, exheredatis restitutionem, principibus
munificentiae largitatem se velle facere. Qui prius leonina feritate fulminans
ipsis omnia abstulerat, nunc mitis agnus, humili voce balans, omnia
posse reddere laetatur. Nec ab his blanditiis quievit, donec, pacificatis
cunctis, amissam potestatem recuperavit, sicque delinitos et pacificatos in

 [[ Print Edition Page No. 72 ]] 
90tantum amorem sibi omnes devinxit, ut non solum ipsum debellare sed
etiam Britonum iniuriam et ferocem ||D 12r audaciam se coercere et vindicare
secum promitterent.

4. Paratis itaque omnibus quae ad tantum negotium pertinebant,<4.6> biennio
emenso, navibus sescentis utriusque commodi comparatis,C 38r || Britanniam
95 iterum adiit et per Thamensem fluvium prosperis velis evectus, urbem
Trinovantum primo aggredi temptat. Verum Britones praemoniti, ita
alveum fluminis palis ferreis et plumbatis et ad modum humani femoris
grossis per totum amnem fixis constipaverunt, ut nulla navis illaesa et sine
periculo flumen transmeare posset.<4.7> Venientes ergo Romani ad illam
100 palorum Charybdim, infiguntur palis, perforantur, naves aquis absorbentur
et in hunc modum ad milia periclitantur. Caesar, videns stragem suorum,
indoluit et dimisso itinere alvei quod coeperat, ad terram divertere classem
imperat. Qui, vix elapsi de periculo, plurimis submersis, terram subeunt,
navibus egrediuntur, castra figunt. Et ecce Cassibelaunus ex ripa,
quo105 aderat, aspiciens, gaudet propter periculum submersorum, sed tristatur ob
salutem ceterorum. Igitur, ut animose proposuerat, haud segnis, comparatis
bellatorum copiis, descendit in proelium datoque signo irruit in Romanos
et eos caedere audacter coepit. Romani autem, quamquam periculum passi,
viriliter Britonum primam invasionem sustinuerunt et eos a castris propulerunt: 110
audaciam pro muro non minimam habentes ex hostibus stragem
fecerunt. At Britones suorum agminibus constipati, multo maiorem nu-
merum armatorum quam prius conflaverant, ita ut aestimarentur tricies
maiorem numerum habere. Augmentabantur praeterea omni hora super-
venientibus turmis undique; Caesar autem videns eorum multitudinem115
atque invincibiles eorum impetus se non posse sustinere,C 38v receptui canens ||

 [[ Print Edition Page No. 73 ]] 
certamen diremit et suos ad castra redire coegit, ne maius periculum sus-
tinerent. Naves igitur protinus ingreditur et ad Gallias, aura flante pro-
spera, quantocius devenit, ibique prope litus turrim ingressus, quam ipse
antea sibi praeparaverat propter dubios belli eventus, tuto se collocavit
loco. Turri illi Odena nomen erat, ubi exercitum misere dilaceratum120
longa admodum quiete refecit et proceres terrae ||E 120 ad se colloquendum
venire fecit.

5. Cassibelaunus autem,<4.8> se de Romanis triumphum secundo habuisse
conspiciens, magno exsultans gaudio, statuit vota diis omni ||H 18r potentibus
solvere atque pro tanto eventu sacrificiorum ritus adimplere. Monuit itaque125
omnes qui erant in exercitu ut constituto termino convenirent ad urbem
Trinovantum cum uxoribus et filiis et caris suis, quatinus ibidem pro
adepta victoria diem exsultationis secum agerent. Cumque omnes absque
mora advenissent, diversa libamina facientes, prout unicuique suppetebat,
litaverunt. Numerus holocausti illius comprehensus est in quadraginta130
milia vaccarum et centum milia ovium et triginta milia silvestrium animalium
sive ferarum cuiuscumque generis collectarum, praeterea diversorum ge-
nerum volatilia, quae numero comprehendi difficile fuit. Libaminibus itaque
pro more peractis, refecerunt se residuis epulis, ut fieri assolet in huiusmodi
sacrificiis atque perfuncti diversorum generum ferculis, quod reliquum fuit135
diei, ludis exsultantes indulserunt.

6. Interea contigit inclitos iuvenes palaestra exerceri, C 39r inter || quos erat
nepos regis, Hireglas nomine, alter vero Androgei ducis nepos, Cuelinus
dictus. Qui caestibus contendentes invicem se ad iracundiam indignando

 [[ Print Edition Page No. 74 ]] 
140provocaverunt. Quorum alter Cuelinus, Androgei nepos, Hir<e>glas, nepotem regis,
arrepto gladio interfecit. Perturbata igitur curia, rumor ad
Cassibelaunum regem pervenit et de laetitia,D 12v qua prius || fluctuabat, in
maerorem conversus est. Advocato igitur Androgeo praecepit ut nepos
suus Cuelinus sibi ad iustitiam praesentaretur protinus et sententiam quam
145 proceres dictarent subiret. Cumque animum regis ira commotum dubitasset
Androgeus, respondit sese suam curiam habere et in illa definiri
debere calumniam suorum. Si igitur morem antiquitus statutum intemera-
tum custodire vellet, die statuto praesto esset ut in curia sua iuvenem
legibus coerceret et de praesenti calumnia satisfaceret. Rex indignans re-
cessit150 iratus, Androgeo gladium et mortem comminatus, nec distulit quin
mox terras et possessiones eius ferro et flammis vastaret. Androgeus ergo,
iram regis sustinere non valens, per internuntios coepit regem compellare
et eius iracundiam mitigare. Sed cum furorem eius nullatenus posset refre-
nare, diversis cogitationibus angebatur, qualiter regi valeret resistere. Itaque,
155 omni alia spe decidente, auxilium || Caesaris expetere decrevit, litterasque
illi in hanc sententiam direxit:E 130

7. “Gaio Iulio Caesari,C 39v Androgeus, dux Trinovantum, post optatam mor-
tem optandam salutem. Paenitet me, Caesar, adversus te egisse, dum ||
regem meum ad Romanos expel ||H 18v lendos de terra nostra viribus meis adiuvi.
160 Si enim me bello subtraxissem, Cassibelaunus Romanorum victor non
exstitisset, cui post triumphum tanta irrepsit superbia ut me, per quem

 [[ Print Edition Page No. 75 ]] 
triumphavit, a finibus meis exterminare praesumat. Haeccine ergo merita
<ita> rependenda essent? Ego illum hereditavi, ipse me exheredare conatur.
Ego eum in regno secundo restitui, ipse me destruere affectat. Me etenim
contra te pugnante, omnia ista largitus sum. Numina caelorum testor, me165
non promeruisse iram illius, nisi dicar promereri, quia diffugio nepotem
meum tradere curiae suae, iudicandum morte, quem iniuste iratus exoptat

damnare. Quod ut manifestius discretioni tuae liqueat, rei causam adverte.
Contigerat nos ob laetitiam triumphi libamina diis patriis offerre, in quibus,
dum celebraremus quae agenda essent sollemnia, iuventus nostra ludos170
mutuos componens inter ceteros inierunt duo nepotes nostri palaestram,
exemplo aliorum ducti. Cumque meus triumphasset, accensus est alter
iniusta ira, festinavitque eum percutere. At ille, vitato ictu, cepit socium
per manum qua extractum ensem tenebat, volens <eum> eripere, ne sibi
noceret. Interea cecidit nepos regis super mucronem confossusque morti175
succubuit. Quod cum regi nuntiatum esset, praecepit ut puerum meum
curiae suae traderem, ad ulciscendum nepotem suum, ut pro homicidio
supplicium pateretur. Cui cum contradixissem, venit cum exercitu terras
meas et possessiones ferro et igne vastare.C 40r|| Unde a serenitate maiestatis
tuae auxilium peto, quatinus per te dignitati meae restitutus, tu per me180
Britannia potiaris. De hoc autem nihil haesitaveris, quia omnis abest pro-
ditio. Ea autem condicione moventur mortales, ut post inimicitias amici
fiant et post fugam ad triumphum accedant.” His Caesar inspectis,<4.9> con-
silium mox capit a familiaribus suis, ne verbis solummodo Androgei crederet
et invitatus in Britanniam adiret, nisi tales dirigerentur obsides, quibus185
datis securus incederet. Nec mora misit ei Androgeus Scenuam, filium
suum et triginta iuvenes nobiles ex propinquis suis. Transiens itaque Caesar
applicuit in Rutubi portu et terram ingrediens venit improvisus usque
ad Doro || berniam.D 13r


 [[ Print Edition Page No. 76 ]] 

1908. Interea obsidere Cassibelaunus urbem Trinovantum parat. Sed ut
Caesaris adventum cognovit, exercitum congregat et ei ire obviam festinat.
Ut igitur vallem prope Doroberniam E 131 || intravit, aspexit in eadem Roma-
norum castra et tentoria fixa: ductu etenim Androgei illuc convenerant. Nec
mora, advertentes Romani Britones supervenire, armaverunt se ocius, mili-
tesque195 suos per catervas statuerunt. Ex alia autem parte Britones adveni-
entes statuerunt se per catervas, cum Romanis pugnaturi. Androgeus autem,
cum quinque milibus armatorum in prope sito nemore delituit, ut auxilium
Caesari ferret.C 40v; H 19r Ut ergo hinc inde convenerunt, tela iaciunt et invicem
vulnerantur et, dimissis telis, iam comminus || certamen || agere meditantur,
200 cum Androgeus, de nemore egrediens cum suis, Cassibelauni aciem a tergo
invadit. Unde Britones attoniti stationem suam dimittere et aciem diri-
mere coacti sunt. Fugam itaque validam simul arripientes, montem petunt
in loco prope situm, rupibus et coruletis obsitum, cuius summitatem nacti
ab hostibus se tuentur et iaculis ac lapidibus, tamquam de munitione celsa,
205 in terram proiectis, a se longius propellunt. Caesar itaque montem obsedit
et Britones undique circumvallavit, obstruens vias et aditus, ne vel quis
eorum evadat. Affectabat namque regem cogere fame deditionim, quem
armis nequiverat, memor dedecorum et fugarum praeteritarum. O ad-
mirabile genus Britonum, qui ipsum, cui totus mundus nequivit resistere,
210 bis fugere coegerunt, qui totum mundum sibi submiserat! Cui totus mun-
dus nequivit resistere, illi etiam fugati resistunt!Hinc ad laudem eorum
cecinit Lucanus de Caesare:

Territa quaesitis ostendit terga Britannis.[[213]]

Devicti quoque et fugati resistunt, parati mortem pro patria et libertate
215 subire. Emenso itaque die primo ac secundo, cum non haberent quid
comederent obsessi, cum fame captionem Caesaris formidantes et iram eius
abhorrentes, misit nuntios Cassibelaunus Androgeo, orans ut sese cum

 [[ Print Edition Page No. 77 ]] 
Iulio pacificaret, ne dignitas gentis suae, qua ortus erat, ipso deleto de-
leretur. Mandavit etiam supplicans, se nondum promeruisse ut mortem
suam optaret, licet inquietudinem sibi intulisset. Androgeus autem nun-
tiis220 || respondens ait: “Dii caeli et terrae, orat me nunc herus meus cui
prius despectui eram et quem iniuriis laccessierat?C 41r Pacificarine Caesari per
me desiderat rex Cassibelaunus, qui, exustis ferro et flammis possessionibus
meis, ceu pro nihilo ducens, exheredare me cogitaverat? Non est valde
timendus princeps terrae, vel diligendus, qui in pace ferus est ut leo et in
225 bello timidus ut lepus. Vereri tamen debuerat ne illum iniuriose tractaret,
per quem tantus vir, videlicet Romanus imperator ac totius orbis victor,
bis devictus est ac fugatus. Insipientia enim obducitur qui commilitones,
quibus triumphat, iniuriis et contumeliis infestat. Non enim unius ducis
est victoria, immo omnium commilitonum, qui pro duce suo se et san-
guinem230 suum fundunt. || Quiescat ergo rex noster amodo, qui praesumit
se victorem absque aliis exstitisse, per quos tota victoria patrata est.E 132 Et
ego, licet me indigne exacerbasset, pacificabo eum Caesari, non reddens
malum pro malo. Satis vindicata est iniuria quam mihi intulit, cum misericordiam meam
et auxilium supplex imploret.”235

9. Haec dicens, festinus venit ad Caesarem, amplexisque genibus eius,<4.10>
sic allocutus est eum: “Ecce satis vindicasti te, Caesar, in Cassibelaunum,
cum ad deditionem et ad tributum reddendum Cassibelaunum compulisti;C 41v
quid amplius ex eo exigere censes quam subiectionem sui et vectigal Ro-
manae
 [[ Print Edition Page No. 78 ]] 
240dignitati? Nulla virtus clementia dignior est imperatori. Esto ||
igitur || ei propitius et clemens et non reddas ei iuxta sua scelera.”H 19v Cumque
ad haec verba Androgei Caesar nihil respondisset,D 13v || sed quasi surda aure
illum praeterisset, indignatus Androgeus iterum Caesari ait: “Hoc solum
me pepigisse tibi, Caesar, memini, ut, submisso Cassibelauno, Britanniam
245 Romano imperio subdere laborarem. Ecce quod pepigi habere potes.
Quid ultra tibi debeo? Nolit caeli terraeque rector ut dominum meum et
avunculum, tali iustitiae se offerentem, patiar aut captum vinculis teneri
aut dira morte interimi. Non est facile Cassibelaunum interfici me vivente,
cui auxilium in tanta necessitate denegare non possum, nisi petitionem
250 meam pro eo benigne susceperis.” Hac ergo oratione mitigatus ac timore
viri perterritus, Caesar concessit Androgeo quod petebat. Datis itaque
obsidibus et tributo de Britannia quocumque anno tria milia librarum
argenti aerario Romano assignato, concordes facti Caesar et Cassibelaunus
dextras sibi invicem dederunt et oscula pacifica, sicque contione separata
255 quisque in sua cum gaudio remeat. Caesar autem tota hieme in Britannia
remansit; vere redeunte in Gallias transfretavit. Inde Romam, contra
Pompeium, collectis ex omni genere militibus, cum omni exercitu suo se
contulit, sicut in historia legitur Romanorum.

10. Postea,<4.11> cum Cassibelaunus septem annis supervixisset, mortuus est
260 et in Eboraco sepultus. Cui || successit Tenuancius, dux Cornubiae, frater
Androgei, nam Androgeus, frater eius,C 42r Romam cum Caesare profectus
fuerat. Qui diademate insignitus, regnum cum diligentia, quoad vixit,

 [[ Print Edition Page No. 79 ]] 
tractavit. Post illum Kimbelinus, filius suus, miles strenuissimus, suscepit
imperium, quem Caesar Augustus Romae nutrierat et armis decoraverat.
Hic in tantam Romanorum amicitiam venerat, ut, cum posset tributum265
eorum detinere, gratis daret. E 133 ||

His diebus natus est Salvator noster, Iesus Christus, in Bethlehem, sicut
evangelica narrat historia.

11. Huic Kimbelino nati sunt duo filii, Gwider et Avigarus et,<4.12> cum
rexisset feliciter decem annis regnum Britanniae, moriens dimisit sceptrum
270 regni Gwidero, primogenito suo. Hic cum tributum Romanis denegaret,
emissus est Claudius imperator a senatu cum exercitu ad Britanniam ut
iterum subiugaret eam et tributum redderet. Princeps militiae Claudii
Lelius Hamo vocabatur, cuius consilio et ope Claudius utebatur. Venientes
igitur in Britanniam applicuerunt Porcestriam civitatem supra mare sitam.275
Quam cum obsedisset Claudius et portas eius muro obstruxisset, ut vel sic
afflictos cives eius deditioni cogeret,<4.13> supervenit Gwiderius cum exercitu
Britonum, || commissoque proelio cum Romanis acerrimo, C 42v coepit hostes
infestare, plures solus cum suo gladio quam maior pars exercitus sui perimens.
Dissipatis itaque omnibus Romanis, ipsum Claudium ad naves280
fugere coegit. Sed inter bellandum Hamo, prae || fatus princeps militiae,H 20r
versuto usus consilio, abiectis armis propriis, capit Britannica arma defunctorum
in bello et quasi unus ex ipsis pugnabat contra suos, exhortans
Britones ad insequendum Romanos, citum promittens ex illis triumphum.
Noverat enim linguam Britannicam, quam didicerat Romae inter obsides285
Britonum. Deinde accessit paulatim iuxta regem, adituque invento, quod
cogitaverat explevit et regem, nil tale timentem, mucrone percussum suffo-
cavit. Elapsus deinde ab hostium catervis, sese inter suos recepit. Frater

 [[ Print Edition Page No. 80 ]] 
autem regis, ut illum peremptum invenit, deponens arma sua regiis se induit
290 armis, hinc inde Britones ad perstandum exhortans, tamquam esset || Gwiderius.
Qui,D 14r nescientes casum regis, stragem non minimam de hostibus,
usque ad naves persequendo, egerunt. Caedentibus itaque Britonibus
divisi sunt Romani in duas partes, campum turpiter deserentes. Nam, ut
dictum est,C 43r Claudius, cum quadam parte suorum, naves || ingreditur, Hamo
295 autem, quia naves ingredi non licuit, nemorum tutamina petit. Arviragus
igitur, existimans in comitatu Hamonis Claudium esse, persequitur fugi-
entes de loco ad locum nec cessavit eos insequi usque ad litus maris. Ibi,
dum in portu navium Hamo se de equo misisset, ut in unam navem mer-
catorum ascenderet et de instante mortis periculo se eriperet, mox super-
venit300 Avigarus et, stricto ense, eum interfecit nomenque loco imposuit, qui
usque hodie Portus Hamonis appellatur, Hamonica scilicet.

12. Interea Claudius,H <4.14> resociatis suis, || praedictam oppugnat civitatem,
quae tunc Kaerperis, nunc autem Porcestria dicitur. Nec mora, moenia
diruit,E 134 civibusque subactis insecutus est Aviragum, iam Wintoniam in-
gressum305 <et> obsedit civitatem diversisque machinis oppugnat. Aviragus
vero, se obsessum indignans, copias suorum per catervas disponit apertisque
portis ad proeliandum educit. Cumque irruptionem facere affectaret,
direxit Claudius nuntios suos ad ipsum, mandans ut concordiam inirent.
Quippe timebat regis audaciam Britonumque fortitudinem a pluribus audi-
tam310 et in se ipso suisque expertam praeferebatque ipsos sensu et sapientia
subiugare quam dubium inire certamen. Verum, pro subeunda concordia,
pactus est Claudius se filiam suam Avirago daturum, tantum ut se cum
regno Britanniae potestati Romanae subiectum cognosceret. Postpositis

 [[ Print Edition Page No. 81 ]] 
ergo debellationibus utrimque suaserunt maiores natu Avirago huiuscemodi
pactionibus acquiescere.C 43v || Dicebant autem non esse dedecori sub-
ditum315 esse Romanis cum totius orbis imperio potirentur. Paruit itaque et
subiectionem fecit Caesari confestim. Claudius vero Roman mittens, natam
suam, ut Avirago sponsaretur, adduci praecepit. Interea usus Arviragi
auxilio, H 20v Orcades et proximas Britanniae insulas po || testati Romanae ad-
quisivit. Porro, emensa hieme, redierunt legati cum filia, Genuissa nomine320
et Avirago, nuptiali copulata toro,<4.15> celebraverunt nuptias iuxta Sabrinam
fluvium, in confinio Demetiae et Loegriae. Erat autem puella tantae
pulchritudinis, ut aspicientes in admirationem induceret, tantoque fervore
amoris succendit regem, ita ut ipsam solam cunctis rebus praeferret. Unde
rex, locum nuptiarum celebrem post se esse cupiens, suggessit Claudio ut325
ibidem civitas aedificaretur et de nomine eius Kaerglov, id est Claudio-
cestria appellaretur. Quidam autem ipsam traxisse nomen a Glodio duce
aiunt quem Claudius in illa genuerat, cui post Aviragum gubernaculum
Demetici ducatus cessit. His igitur patratis, Claudius reversus est Romam,
ubi tunc temporis Petrus apostolus, de Antiochia veniens, praedicationem330
evangelii Romanis intimabat.

13. Post discessum Claudii a Britannia Aviragus coepit sensum et probi-
tatem habere,<4.16> coepit civitates et oppida reaedificare populumque regni
tanta iustitia coercere, ita ut longe positis regnis timori esset. Ex hoc
autem in superbiam elatus, despexit || Romanae subiacere potestati. Missus335
est igitur Vespasianus in Britanniam a senatu,C 44r ut Aviragum et gentem
rebellem compesceret et tributum restitueret. Cum iam navigaret et in
Rutubi portu applicare vellet, Avigarus, de adventu illius praemonitus, a

 [[ Print Edition Page No. 82 ]] 
portu eum prohibuit. Retraxit igitur se Vespasianus a portu illo, retortisque
340 velis in Totone || sio litore se contulit et, exiens in terram, civitatem
Kaerpenhuelgoit, quae nunc Exonia vocatur, adiit.E 135 Cumque eam
septem diebus obsedisset, supervenit Aviragus cum exercitu forti, con-
gressusque cum Romanis totum diem consumpserunt ambo exercitus ||
D 14v lacessentes invicem vulneribusque utrimque lacerati, superveniente noctis
345 crepusculo, quieverunt. Mane autem facto, mediante Genuissa regina,
concordes facti sunt Vespasianus et Aviragus. Hieme vero emensa, navi-
gavit Vespasianus in Galliam et inde Romam rediit.

14. Rex inde Aviragus regnum Britanniae cum pace et tranquillitate
usque in senectutem rexit dilexitque senatum et gentem Romanam propter
350 uxorem suam quam diligebat, quae de Romanis, sicut praedictum est,
originem duxerat. Leges veteris traditionis confirmabat, novas inveniebat,
donaria maxima cuique probo largiebatur. Divulgata ergo per totam
Europam fama eius, diligebant eum Romani et timebant, ita ut prae omni-
bus regibus sermo de eo apud Romam fieret. Unde Iuvenalis caecum quen-
dam355 Neroni dixisse in libro suo commemorat, cum de capto rhombo
loqueretur, inquiens:

Regem aliquem capies, aut de temone Britanno,C 44v

decidet Arvigarus. ||

Nullus in bello ferocior, nullus in pace mitior, nullus iocosior, nullus in
360 dandis muneribus profusior. Ut igitur dies vitae suae explevit, mortuus
est et sepultus Claudiocestriae, in templo quod in honorem Claudii dica-
verat.

15.<4.17> Successit Avirago Marius, filius suus, vir mirae prudentiae et sapien-
tioe.
 [[ Print Edition Page No. 83 ]] 
Regnante itaque illo, quidam rex Pictorum, Rodric nomine, de Scithia
adveniens, cum magna classe applicuit in Albaniam coepitque provinciam365
vastare. Collecto igitur Marius exercitu, obviam ei venit et congressus cum
illo interfecit eum et victoria potitus erexit lapidem in signum triumphi in
loco qui postea de nomine suo dictus est Westmaria, in quo titulus scriptus
memoriam eius usque in hodiernum diem testatur. Perempto vero Rodric,
devicto populo, qui cum eo venerat, partem Albaniae dedit ad inhabi-
tandum,370 quae pars Katenesia nuncupatur. Erat autem || terra deserta, nullo habitatore
antea culta. Cumque uxores non haberent,H 21r a Britonibus natas
et cognatas uxores sibi petentes, repulsam passi sunt. Transeuntes igitur
in Hiberniam, duxerunt uxores de populo illo, ex quibus orta soboles in
multitudinem magnam creverunt et exinde Picti Britanniam incoluerunt.375
At Marius, cum totum regnum summa pace composuisset, coepit cum
Romanis dilectionem habere, tributum solvens et, exemplo patris incitatus,
iustitiam et leges paternas atque omnia honesta sectabatur.<4.18> Cumque cursum
vitae suae explesset, moriens filio suo Coillo regni guberna ||C 45r culum dimisit.
Hic ab infantia Romae nutritus, mores Romanorum edoctus, in amicitiam 380
eorum incidit et tributa libenter reddens, adversari eis in nullo volebat.
Videbat quippe totum mundum subditum illis eorumque potestatem quamque
provinciam superare. Solvens igitur quod exigebatur, in pace quod
possidebat obtinuit. Nullus in regibus maiorem reverentiam nobilibus regni
praestabat, quia aut ipsos in pace manere permittebat, aut assiduis donariis385
munerabat.

¶16. Interea natus est illi unicus filius cui nomen Lucius impositum est.<4.19>

 [[ Print Edition Page No. 84 ]] 
Hic post mortem ||E 136 patris regni diademate insignitus, omnem viam pru-
dentiae atque actus patris bonosque mores insecutus, ab omnibus ad quos
390 fama bonitatis illius pervenerat, amabatur et colebatur. Audiens quoque
Christianitatem Romae et in aliis regnis exaltari, primus omnium regum
Britonum Christi nomen affectans, epistulas dirigit Eleutherio papae, petens
ut ad se personas mitteret tales, a quibus Christianitatem susciperet. Sere-
naverant enim eius mentem miracula quae Christi discipuli et praedicatores
395 per diversas nationum gentes ediderant. Et quidem in omnem terram ex-
ivit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum. Et quia ad amorem
verae fidei anhelabat, piae petitionis effectum consecutus est. Siquidem
praedictus pontifex, gloriam in excelsis Deo canens, duos religiosos doc-
tores Faganum et Duvianum, de latere suo misit Britanniam, qui verbum
400 Dei caro factum et pro hominibus passum, regi populoque praedicarent et
sacro baptismate insignirent. C 45v Nec mora, concurrentes populi undique ||
diversae nationis, exemplum sequentes regis, lavacro sacro intinguntur
atque omnipotenti Deo subduntur, idola despicientes et minutatim con-
fringentes.D 15r Beati igitur docto || res, cum paganismum de gente Britonum
405 in maiori parte delevissent, templa quae in honore plurimorum deorum
fundata erant, mundatis ruderibus, uni Deo consecraverunt et viris reli-
giosis custodienda tradiderunt. Fuerant tunc in Britannia constituti per
regiones viginti octo flamines et tres archiflamines, quorum potestati ceteri
iudices atque fanatici submittebantur, qui tura diis ex ritu gentilium
410 cremabant atque libamina de pecudibus litabant. Hos itaque idolatriae ex
apostolica doctrina eripientes, episcopos
ubi erant flamines, archiepiscopos
 [[ Print Edition Page No. 85 ]] 
ubi erant archiflamines, consecraverunt. Sedes principales archiflaminum
scilicet in nobilioribus civitatibus fuerant, Londoniis,H 21v Ebo || raci et in Urbe
Legionum, quae super Oscam fluvium, in Glamorgantia sita est. Ita in his
tribus, evacuata superstitione, tribus archiepiscopis metropolitanas sedes 415
dicaverunt. In reliquis episcopos ordinaverunt divisisque parochiis unicuique
suam ita assignaverunt. Metropolitano Eboracensi Deira et Albania,
sicut flumen magnum Humbri eas a Loegria secernit, in parochiam cessit;
Londoniensi vero submissa est Loegria et Cornubia. Has duas provincias
seiungit Sabrina a Kambria, id est Wallia, quae Urbi Legionum subiacuit.420
His ita nutu || Dei constitutis,C 46r <4.20> redierunt Romam antistites praefati et cuncta
quae fecerant a beato papa confirmari impetraverunt. Palliis itaque
ac ceteris honoribus decenter ab ecclesia Romana insigniti, reversi sunt || in
Britanniam cum pluribus viris religiosis comitati, quorum doctrina et prae-
dicatione gens Britonum in fide Christi roborata et aucta est. Quorum actus425
in libro quem Gildas historiographus composuit De Victoria Aurelii Am-
brosii
luculento dictamine peraravit.E 137 Quod autem tam lucido tractatu
inscripserat, nullatenus opus fuit ut inferiori stilo renovaretur.

LIBER QUINTUS

1. Interea gloriosus rex ille Lucius,<5.1> cum cultum verae fidei crescere et
exaltari in regno suo vidisset, magno fluctuans gaudio, possessiones et
territoria quae prius templa idolorum possederant, in meliorem usum ver-
tens, ecclesiis fidelium habenda concessit augmentavitque illas amplioribus

 [[ Print Edition Page No. 86 ]] 
5agris et mansis omnique libertate donavit. Peracto itaque vitae suae cursu,
ab hac luce migravit in urbe Claudiocestriae et in ecclesia primae sedis
honorifice sepultus est, anno ab Incarnatione Domini centesimo quin-
quagesimo sexto. Defuncto eo contentio inter Britones orta est quis heres
eius esse deberet: carebat enim sobole quae ei hereditario iure succederet.
10 Sed ut Romae nuntiatum est, misit senatus Severum senatorem duasque
legiones cum illo, ut patria Romanae potestati restitueretur.<5.2> Mox, ut terram
ingressus est, rebellabant Britones adversus eum, quorum pars sibi con-
tinuo submissa est. Pars autem, quae subici Romanae potestati renuit,
trans || Humbrum usque in Scotiam fugata est ab ipso imperatore.C 46v At illa,
15 duce Fulgenio, omni nisu Severo resistens, irruptiones molestas, consociatis
sibi Pictis, in regnum Deirae, dum procul abesset, faciebat. Quam irrup-
tionem graviter ferens imperator, iussit vallum construi inter Deiram et
Albaniam, ut vel sic eorum impetus arceretur, ne longius nocere posset.
Facto igitur vallo a mari usque ad mare Fulgenius, quia terram sibi obstrui
20 videt, marinum petit auxilium, navigavitque in Scithiam, ut Pictorum aux-
ilio pristinae restitueretur dignitati. Reversus itaque cum magno navigio
Eboracum obsedit, ubi magna pars Britonum Severum deserens Fulgenio
adhaesit.H 22r Sed Severus, convocatis ceteris Britonibus atque || Romanis, viri-
liter adiit obsidionem ||D 15v congressique pariter inter pugnandum occubuit
25 Severus cum pluribus suorum et Fulgenius letaliter vulneratus est. Sepul-
tusque est Severus Eboraci, sicut legiones suorum Romanorum postulave-
runt, cum regali honore et reverentia. Reliquit ille duos filios post se,
Bassianum
et Getam, quorum Geta, matre Romana generatus erat, Bassianus
 [[ Print Edition Page No. 87 ]] 
Britannica. Romani igitur Getam arripientes sublimaverunt in regem,
Britanni vero Bassianum elegerunt. Orta itaque discordia inter eos et alter-
catione,30 pugnare invicem coeperunt fratres confestimque Geta || perempto
Bassianus regno potitur.E 138

2. Ea tempestate erat in Britannia iuvenis quidam, nomine Caurausius,
<5.3> ex infima || gente natus. Qui,C 47r cum virtutem suam et probitatem in multis
negotiis examinasset, profectus est Romam, petivitque a senatu et obtinuit35
ut maritima Britanniae ab incursione barbarica navigio tueri liceret pro-
misitque rei publicae augmentum in tributis. Reversus itaque cum signatis
chartis in Britanniam, mox, collectis undecumque navibus, cum magna
iuvenum turba novitates affectantium, tamquam pirata crudelis, mare in-
gressus est. Proxima igitur aggressus litora, urbes et villas finitimorum de-
populari40 ferro et igne non cessabat. Insulis quoque comprovincialibus
appulsus, omnia sua incolis atrociter eripiebat. Sic itaque illo agente, con-
fluxit ad eum nimia multitudo perditorum hominum aliena rapere anhelantium,
ita ut in brevi tantum congregaret exercitum quantus uni regno suf-
ficeret ad possidendum. Elatus ergo in superbiam petivit a Britonibus ut45
sese regem facerent et ipse Romanos omnes de regno exterminaret. Quod
cum impetrasset, statim dimicans cum Bassiano, interfecit eum: quippe
proditus est a Pictis, quos dux Fulgenius, matris suae frater, in Britannia
locaverat. Nam his confidens cum dimicaret, promissis et donis Caurausii
corrupti, a Bassiano mox in ipso congressu se subtraxerunt et inter Carausii50
copias se inserentes de commilitonibus hostes facti sunt. Unde Carausio
victoria ocius cessit. Ut autem regni gubernacula Carausius adeptus est,C 47v ||
dedit locum mansionis Pictis in Albania, ubi Britonibus admixti in aevum
subsequenter permanserunt.<5.4>

3. Cum ergo Carausii invasio Romae nuntiata foret, legavit senatus55

 [[ Print Edition Page No. 88 ]] 
Allectum, virum fortem et prudentem, cum tribus legionibus in Britanniam,
ut tyrannum illum de regno deleret et tributum Romanae potestati restitu-
eret. Nec mora, veniens Allectus in Britanniam, proelium commisit cum
Carausio, illoque interfecto, regni solium suscepit. Deinde persecutus
60 est Britones, qui relicta re publica Carausio adhaeserant. Britones vero id
non feren ||H 22v tes erexerunt sibi in regem Asclepiodotum, ducem Cornubiae,
communique assensu persecuti sunt Allectum inveneruntque eum Londoniis
festum patriis diis celebrantem. Qui cum Asclepiodoti adventum
comperisset, statim dimisso sacrificio, egressus est contra eum in campum
65 et, || proelium committentes, dissipatus est Allectus cum suis fugiensque
interfectus est.E 139 Livius vero Gallus, Allecti collega, reliquos convocans
Romanos in urbe, clausis portis resistere Asclepiodoto parat, turribus ac
muris armato milite munitis. At Asclepiodotus obsidens civitatem misit
ocius nuntios ducibus regni ut sibi festinarent in auxilium, quatinus Romanorum 70
gens de regno exterminaretur,D 16r ne amplius dominium || eorum
super se paterentur. Ad edictum vero illius venerunt Demeti, Venedoti,
Deiri et Albani et quicumque ex genere Britonum erant. Cumque omnes
simul convenissent, C 48r machinis muro diversis || admotis, cum ballistis et sagit-
tariis civitatem undique invadentes, dirutis muris ac portis, urbem in-
grediuntur,75 stragem de Romanis non modicam facientes. Interfectis itaque
Romanis praeter unam legionem, suaserunt Gallo ut deditioni se et eos
traderet, quatinus vivi abscedere sinerentur. Assensum ergo praebens
Gallus, tradidit se cum ceteris, fide interposita, ut vivi Britanniae fines ex-
irent. Cumque Asclepiodotus eis misericorditer assentiret, supervenerunt
80 Venedoti et, facto impetu, omnes decollaverunt super rivum qui per mediam
fluit civitatem, qui postea de nomine ducis britannice Nant Gallim, saxo-
nice vero Gallebroc nuncupatus est.<5.5> Triumpho itaque peracto cepit
Asclepiodotus regni diadema et, populo concedente, capiti suo imposuit

 [[ Print Edition Page No. 89 ]] 
rexitque terram cum pace et iustitia decem annis, latronum atque raptorum
saevitiam compescens.85

4. His diebus orta est persecutio Diocletiani in Christianos et, edicto
eius grassante per universum orbem, missus est Maximianus Herculius trans
Alpes in Gallias, edicta principis facturus. Perveniens ergo dira haec
exsequitur examinatio usque in Britanniam, trucidatis episcopis atque sacer-
dotibus nec non et de populo innumeris. Cuius imperio omnes subversae90
sunt ecclesiae et cunctae sacrae scripturae quae inveniri poterant in mediis
<foris> exustae. Magnificavit igitur misericordiam suam nobis Deus, qui
gratuito munere, persecutionis tempore, ne penitus crassa atrae noctis
caligine populus Britonum obfuscaretur,C 48v clarissimas lampades sanctorum
martyrum || ei accendit: quorum nunc sepulturae et passionum loca non95
minimum divinae caritatis ardorem intuentium mentibus incutere<n>t, si
non lugubri barbarorum divortio civibus ade<m>pta fuissent. Inter ceteros
utriusque sexus summa magnanimitate in acie Christi perstantes, passus est
Albanus Verolamius, Iulius quoque et Aaron, Urbis Legionum cives.
Quorum Albanus, caritatis gratia fervens, confessorem <suum> Amphiba-
lum,100 a persecutoribus insectatum et iamiamque comprehendendum, primum
in domo sua occuluit et deinde, mutatis vestibus, sese discrimini mortis
obtulit, imitans in hoc Christum, animam suam pro ovibus ponentem.
Ceteri autem duo, inaudita membrorum discerptione lacerati, ad supernae
Ierusalem regna felicia cum martyrii triumpho gloriose convolaverunt.105

5. Surrexit interea Coel, dux Caercolun, in regem Asclepiodotum et,<5.6>
conserto proelio, interfecit eum regnique diademate insignitur. Quod ubi

 [[ Print Edition Page No. 90 ]] 
Romae nuntiatum est, gavisus est senatus de morte illius, quia per omnia
Romanam potestatem turbaverat atque deleverat. Recolentes quoque damnum 110
quod pro amisso tributo sustinebant, legaverunt in Britanniam Constantium
senatorem, qui antea Hispaniam Romanis subdiderat, virum sapientem,
H 23r audacem et || bellicis rebus studentem, rei publicae fidelem. Porro
cum Coel adventum illius in Britanniam nosset, timuit ei bello occurrere,
quia fama ipsum virum fortem atque bellicosum ubique praedicabat. Direxit
115 ergo Coel nuntios Constantio cum infra insulam applicuisset, || pacem
petens et subiectionem cum tributo promittens.C 49r Acquievit Constantius
pacemque receptis obsidibus confirmaverunt. Emenso deinde mense uno,
gravi aegritudine correptus, Coel infra octo dies mortuus est. Constantius
ergo regni diademate insignitus, E 140 || duxit filiam Coel, Helenam nomine,
120 pulchram valde ac formosam, artibusque liberalibus edoctam: sed et in musi-
cis instrumentis non reperiebatur talis, nec erat regi Coel filius, qui regni
solio potiretur. Unde ita patri cara exstiterat, ut artibus omnibus imbui eam
faceret, quo facilius et sapientius regnum post illum regere nosset. Cum igitur
illam in tori societatem recepisset Constantius, genuit ex ea filium
125 vocavitque eum Constantinum. Subsequente deinde tempore, cum un-
decim anni praeterissent, Constantius Eboraci obiit, regnum Constantino,
filio suo, relinquens. Qui, ut solio sublimatus est, probitatem patris ex-
cedens, infra paucos annos magnaminus et prudens omnibus apparuit,
latronum ac tyrannorum rapacitatem coercuit et iustitiam pacemque
130 populo donavit.

6. Tempore itaque illo Maxentius Romani imperii curam agens,<5.7> tyranni-
dem gravissimam exercuit, rem publicam opprimere ac nobiles quosque
senatores exterminare non destitit, donec saevitia illius exterminati, ad

 [[ Print Edition Page No. 91 ]] 
Constantinum in Britanniam diffugerunt. Qui ab eo honorifice recepti,
querimonias graves de Maxentio ei attulerunt in haec verba: “Quousque ||135
calamitatem et exilium nostrum patiaris Constantine?C 49v Utquid moraris nos
in natale solum restituere? Tu solus es rex generatione nostra qui quod
amisimus nobis reddere expulso vales Maxentio. Quis enim princeps regi
Britanniae conferri queat, sive in fortitudine robustorum militum, sive in
copia auri et argenti? Obsecramus te, redde nobis possessiones nostras,140
redde nobis coniuges et liberos nostros, dele istum tyrannum, Romam
nobiscum cum exercitu petendo.” Audiens ergo Constantinus,<5.8> lamenta-
tionibus eorum incitatus, Romam adiit cum infinito exercitu subiugavitque
illam sibi et postmodum monarchiam totius mundi obtinuit, ducens secum
tres Helenae avunculos, Loelinum videlicet, Trahaern Mariumque et ipsos145
in senatorium ordinem promovit.

7. Interea insurrexit Octavius, dux Gewisseorum, in proconsules Romanae
dignitatis, quibus permissa fuerat a Constantino potestas Britan-
niae || et, illis peremptis, solio regni potitus est.D 16v Cumque id Constantino
nuntiatum esset, direxit Trahaern, Helenae avunculum, in Britanniam cum150
tribus legionibus, ut ausum Octavii vindicaret. Appulsus itaque in litore
iuxta urbem Kaerperis, infra duos dies recepit illam civitatem, a civibus
sibi redditam. Deinde tendens Wintoniam obviavit ei Octavius cum grandi
exercitu non longe a Wintonia, in campo qui britannice Maysuriam appella-
tur, coepitque proeliari et victoria potitus est. Trahaern || autem, fugiens155
cum suis, naves petit ingressusque mare altum,C 50r Albaniam aequoreo itinere
adiit et provinciam totam depraedatus ||H 23v est et spoliis Albanorum ditatus
est. Quod cum Octavio nuntiatum esset, resociatis suis tendit Albaniam,

 [[ Print Edition Page No. 92 ]] 
in provinciam quae Westinerilandia dicitur. At Trahaern audacter Oc-
tavius160 suscipiens, bello devicit atque fugavit insecutusque eum toto regno
privavit. At ille fugiens, navigio petit Norweiam, regem Gumpertum
ad iens,E 140 ut auxilio eius regno Britanniae || restitueretur. Interea Trah<a>ern
a quodam familiari Octavii interfectus est. Edixerat enim Octavius recedens
quibusdam familiaribus suis ut insidias illi pararent et se de illo vindica-
rent.165 Comes igitur oppidi municipii, qui eum prae ceteris diligebat, com-
plens Octavii votum, dum Trah<a>ern quadam die ex urbe Londoniarum
recederet, delituit cum centum militibus in quadam nemorosa valle, qua
ille transiturus erat, atque inopinatum insultum faciens, ipsum praetereuntem
inter commilitones interfecit, mittensque post Octavium nuntiavit ei
170 rei eventum. Octavius igitur gaudens reversus est in Britanniam et, dissi-
patis Romanis, solium regni recuperavit. Exinde regnum cum pace obtinuit
copiamque auri et argenti divitiasque innumeras congregans, in thesauro
reposuit. Regnum itaque Britanniae ab illo tempore usque in diebus Gratiani
et Valentiniani feliciter rexit.<5.9>

175¶8. Denique, senio confectus, Octavius cogitavit de regno || disponere,
qualiter post mortem suam pace hereditaria frueretur.C 50v Neque enim ei
erat filius, sed unicam habens filiam optabat eam posse in regni solio sublimari.
Consilium igitur inde a familiaribus fidelibus sumens, fuerunt qui
filiam alicui nobilium Romanorum locare laudarent, ut firmiori pace regnum
180 tueretur. Fuerunt quoque qui censerent Conanum Meriadocum, nepotem
suum, heredem facere; filiam vero alicui principi extra regnum, cum magna

 [[ Print Edition Page No. 93 ]] 
auri et argenti copia copulandam. Dum ergo haec inter se ambigue gererent,
surrexit Karadocus, dux Cornubiae, sententiamque dedit potiorem, qua-
tinus puella donaretur Maximiano, senatori Romano, nobili ac prudenti viro,
ut esset heres regni post fata Octavii. Erat autem patre Britannus, quia185
Loelinus, avunculus Constantini, ipsum genuerat, matre vero et natione
Romanus et ex utraque parte regalem protrahebat dignitatem. Unde spes
omnibus dabatur tum propter originalem cognationem, tum propter pro-
sapiam imperialem, tum propter affinitatem, tum propter puellae regalem
et hereditariam dignitatem, tranquilla pace diebus eorum posse regnum190
Britanniae florere. His auditis, Conanus, qui priorem sententiam audisse
gaudebat omnique nisu ad regnum anhelabat, totam fere curiam pertur-
bavit, indignans quod contra se dux Cornubiae sententiam dedisset.C 51r At ||
Karadocus, vilipendens temerarii iuvenis ex || actionem,D 17r ex consilio et
voluntate regis misit Mauricium, filium suum, Romam, ut || ex senatus195
consultu Maximianum adduceret.H 24r Veniens itaque Mauricius Romam, in-
venit Romam turbatam et magnam || inquietudinem inter ipsum Maxi-
mianum et duos imperatores,E 142 Gratianum videlicet et fratrem suum Valentinianum,
qui ambo vi imperii potestatem usurpaverant, repulso Maximiano
ex imperii tertia parte et societate quam petebat. Mauricius ergo evocans200
seorsum Maximianum intimavit ei super legatione et negotio pro quo
venerat et in haec verba ipsum affatur: “Utquid Gratianum times, Maxi-
miane, cum tibi pateat via qua ei imperium eripere poteris? Veni mecum in
Britanniam insulam et diadema regni possidebis. Octavius enim rex, senio
et languore gravatus, nihil aliud desiderat nisi ut aliquem talem inveniat cui205
regnum suum cum filia donet. Masculina namque prole caret consiliumque
a proceribus suis petivit, cui unicam filiam suam cum regno copularet. Et
ut affectui eius parerent heroes, decreverunt ut tibi concederetur regnum
cum puella direxeruntque me ad te, ut id tibi notificarem. Si igitur mecum
veniens inceptum iter perpetraveris, copia auri et argenti Britanniae, per210

 [[ Print Edition Page No. 94 ]] 
multitudinem etiam bellicosorum militum ibidem manentium, Romam
redire valebis.C 51v Sic enim egit cognatus tuus Constantinus pluresque reges ||
nostri, qui ad imperium ascenderunt.”

<5.10>¶9. Quibus auditis Maximianus laetus suscepit hanc legationem et iter
215 arripiens cum Mauricio Britanniam petebat, petendo subiugabat
Francorum urbes, subiugando aurum et argentum coacervabat militesque sibi
undique associabat. Exinde Oceanum mare ingressus, in Portum Hamonis
secundis velis applicuit. Cumque id regi nuntiatum esset, expavit stupore
vehementi, existimans hostilem exercitum supervenisse. Vocato igitur
220 Conano, nepote suo, iussit eum colligere omnem armatum militem insulae
atque obviam hostibus procedere. Collegit igitur Conanus cunctam iuven-
tutem regni venitque ad Portum Hamonis, ubi tentoria sua Maximianus
erexerat. Qui, ut adventum tantae multitudinis comperit, maximis an-
gustiis cruciabatur, quia ignorabat quid faceret. Paucioribus namque cater-
vis225 comitatus, dubitabat et virorum multitudinem et audaciam, quia de
pace nullam spem habebat. Convocatis igitur maioribus natu et Mauricio,
dicere praecepit quid contra talem eventum agendum foret. Cui Mauricius:
“Non est nobis cum tot bellicosis militibus pugnandum, nec ea de causa
venimus in Britanniam ut subiugaremus eam proelio. Pax roganda est et
230 hospitandi licentia, donec animum regis sciamus. Dicamus nos missos ab
imperatoribus eidemque Octavio mandata ||C 52rdeferre et callidis verbis
populum istum mulceamus.” Cumque id omnibus placuisset, assumpsit
secum duodecim canutos proceres, sapientiores ceteris et ramos olivae in
dextris <ferentes> venitque Conano obviam. Videntes ergo Britones viros
235 reverendae aetatis et olivam in signum pacis gestantes, assurgunt eis honori
et viam patefaciunt, ut ducem liberius adeant. Mox illi, in praesentia
Conani Meriadoci stantes, salutaverunt eum ex parte imperatorum et sena-
tus dixeruntque Maximianum missum ad regem Octavium ut mandata
Gratiani et Valentiniani eidem portaret. Ad haec Conanus: “Utquid ergo
240 eum sequitur tanta multitudo? Non haec facies esse solet legatorum, sed
supervenientium hostium, qui iniuriam inferre meditantur.” Tunc Mauri-
cius: “Non decebat tantum virum inglorium sine commilitonibus incedere,

 [[ Print Edition Page No. 95 ]] 
praesertim cum propter Romanam potentiam et propter actus avorum
suorum pluribus regibus odiosus habeatur. Nam si raro comitatu incederet,
fortasse ab inimicis rei publicae perimeretur. In pace venit pacemque petit,245
quod ex actu suo credi debet. Ex quo namque applicuimus, sic nosmet
ipsos habuimus, ut nemini iniuriam intulerimus expensamque nostram ut
gens pacis ferimus, quia necessaria ementes nihil vi cuipiam subripuimus.”
Cumque haesitasset Conanus an pacem daret, accessit Caradocus, dux
Cornubiae, accesserunt ceteri proceres et dissuaserunt Conano post hanc250
petitionem bellum gerere. Qui licet dimicare maluisset, depositis armis,
concessit eis pacem duxitque cum eis Maximianum ||C 52v Londonias et rem ex
ordine manifestavit.

¶10. Tunc Caradocus dux Cornubiae,<5.11> assumpto secum Mauricio, filio
suo, iussit astantes semoveri, regemque in haec verba adivit: “Ecce quod 255
longo tempore desiderabant qui fidelitati tuae veriori affectu oboedientiam
servant, disponente Deo, successibus tuis accessit. Praeceperas namque
proceribus tuis consilium dare, quid de filia tua, quid de regno tibi agendum
foret, cum tua aetas in tantum repugnet his diebus ut populum tuum
diutius gubernes. Alii itaque censebant Conano, nepoti tuo, tradendum260
filiamque tuam alicubi digne maritandam, timentes civium exterminationem,
si alterius linguae <princeps> superveniret. Alii censebant regnum filiae et
alicui nostrae loquelae nobili, qui post obitum tibi succederet, maritandam.
Maior autem pars laudabat ut ex genere imperatorum mandaretur aliquis,
cui nata tua cum diademate donaretur. Promittebant enim firmam et stabi-
lem265 pacem inde proventuram, cum Romana potestas ipsos protegeret.
Ecce ergo tibi dignatus est Deus subvectare iuvenem istum et ex genere
Romanorum et ex regali prosapia Britonum creatum, cui filiam tuam meo
consilio maritare non differas. Quamquam autem id abnegares, quid iuris
tibi contra illum in regnum Britanniae foret? Constantini etenim con-
sanguineus270 est et nepos Coel, regis nostri, cuius filiam Helenam nequimus
abnegare hereditario iure regnum istud possidere.” Cumque haec retulisset
Caradocus, acquievit Octavius || communique assensu illato,C 53r regnum Bri-
tanniae cum filia sua Maximiano donavit. Quod videns Conanus Meriadocus,
 [[ Print Edition Page No. 96 ]] 
275indignatus est ultra quam credi potest, secessitque in Albaniam et
exercitum colligere vacavit ut Maximianum inquietaret. Multitudine ergo
consociata, praeterivit Humbrum flumen, quasque provincias ultra et citra
depopulans. Quod cum Maximiano nuntiaretur, collecta tota fortitudine
potestatis suae, festinavit in obviam et cum illo proeliatus est et cum vic-
toria280 redivit. Nec tamen deficiebat Conanus, sed, resociatis iterum catervis,
destructioni provinciarum imminebat. Redibat ergo Maximianus et, com-
missis proeliis, quandoque cum triumpho, quandoque superatus abibat.
Denique, cum alter alteri maximum damnum fecisset, concordiam, annuen-
tibus amicis, fecerunt.

28511. Post quinquennium, congregatis copiis auri et argenti ac innumera-
bilium divitiarum, Maximianus navigium parat atque in Galliam transiens,<5.12>
Armoricum regnum, quod nunc Britannia dicitur, primitus adiit et popu-
lum, qui terram incolebat, debellare coepit. At Franci audientes, duce
Humbalto, cum exercitu venerunt et congredientes pugnam fecerunt
290 Franci et Britones. Sed Franci, in maiori parte debilitati, fugam arripiunt.
Britones vero insequentes, fere quindecim milia eorum, qui ex omni regno
illuc convenerant, cum ipso duce Himbalto trucidaverunt. Maximianus
itaque, victoria potitus, ad castra cum suis rediit, gratulans quia terram
sibi subdendam leviter aestimabat.C 53v Vocato igitur ad || se Conano separatim
295 extra turbam, subridens ait: “Ecce subiugavimus partem Galliae potiorem
Francosque devicimus. Ecce spem ad cetera subicienda nobis habemus.
Festinemus ergo urbes et oppida nostro dominio subiugare, antequam fama,
in ulteriorem Galliam evolans adversus nos universos populos excitet.

 [[ Print Edition Page No. 97 ]] 
Nam si regnum istud habere poterimus, non dubito quin totam Galliam
per hoc ad libitum subdamus. Ne igitur pigeat te regnum Britanniae mihi300
cessisse, quia quicquid in illa amisisti, tibi in hac patria restaurabo.E 143 || Regem
enim te faciam esse regni huius et erit haec altera Britannia eamque ex
nostro genere, pulsis indigenis, replebimus. Terra enim haec fertilis est
et omni fructu repleta, flumina piscosa et piscibus copiosa,H 24v || nemora et
saltus venatibus apta, nec est uspiam meo iudicio gratior tellus.” Ad haec,305
submisso capite, Conanus gratias egit promisitque se omni tempore vitae
suae sibi fidelem fore. Post haec, convocatis militum turmis,<5.13> Redonum
civitatem petunt, quam mox, eadem die, cives ei reddiderunt. Quidam
enim eorum, audita Britonum audacia et peremptorum casu, diffugerant ad
nemora, relictis mulieribus et infantibus, quippe ubicumque vi vel sponte310
intrabant, quod erat masculini sexus, interficiebant,D 17v || solis mulieribus par-
centes. Cumque universam terram ab incolis delevissent, munierunt civi-
tates et oppida suis viris armatis et castra in diversis promontoriis statue-
runt. Saevitia ergo || Maximiani per ceteras Galliarum provincias divulgata,C 54r
timor nimius quosque duces quosque principes invadebat, ita ut nullam315
aliam spem nisi in votis solvendis haberent. Diffugiebant itaque ab omni
pago ad civitates et oppida et <ad> quaecumque loca tutum praebebant
refugium. Maximianus ergo, sese timori esse comperiens, maiorem auda-
ciam sumit exercitumque suum profusis donariis augere festinat. Quos-
cumque enim aliena captare callebat, associabat sibi et nunc auro, nunc320
argento ceterisque muneribus illos ditare non diffugiebat.<5.14> Exinde tantam
multitudinem collegit, quantam existimabat sufficere sibi ad omnem Gal-
liam subiugandam. Distulit tamen saevitiam suam paulisper ulterius in-
gerere, donec sedato regno Armorico, quod ceperat, ipsum Britannico
populo replevisset. Incolis quippe penitus in ore gladii, ut dictum est, iam325

 [[ Print Edition Page No. 98 ]] 
deletis, deerant habitatores qui totam terram occuparent. Misit ergo in
Britanniam et edicto praecepit ut centum milia plebanorum colligerentur
sparsim per regiones regni et triginta milia militum, quibus totam terram
incolendam traderet. Qui, cum ad eius iussionem convenissent, distribuit
330 eos per diversas partes regni et habitatores fecit et Conanum eis in regem
promovit. Ipse deinde cum suis ulteriorem Galliam penetrans, gravissimis
proeliis illatis, subiugavit eam, necnon et totam Germaniam, civitate Treveri
solium imperii sui constituens. Postea in Gratianum et Valentinianum
imperatores vim sui furoris exC 54v || acuens, uno perempto, alterum a Roma
335 fugavit. Ipse vero Romae imperator factus, quadragesimus ab Augusto
imperium rexit, anno ab Incarnatione Domini trecentesimo septuagesimo
septimo. Valentinianus autem, frater Gratiani, ad Theodosium, in Orientem
fugiens, imperio per Theodosium restitutus est et Maximianum subinde
apud Aquileiam, fratrem vindicans, interfecit.

34012. Interea infestabant Conanum in Armorica Galli et Aquitani cre-
brisque irruptionibus inquietabant.<5.15> Quibus ille viriliter resistens, commis-
sam sibi patriam ab eorum incursionibus protexit. Cumque sibi de omnibus
cessisset victoria, volens commilitonibus suis uxores dare, ut ex eis nasceren-
tur heredes qui terram hereditate possiderent, decrevit ut ex Britannia
345 sortirentur uxores quibus maritarentur. Direxit ergo legatos ad Dionotum,
ducem Cornubiae, qui Karadoco, fratri suo, successerat, et curam huius
negotii amicabiliter ostendit. Erat iste Dionotus totius regni custos, dum
Maximianus aberat et principatum Britanniae sub eo regebat, dum Maxi-
mianus maioribus negotiis || intenderet.E 144 Habebat ipse filiam mirae pul-
chritudinis,350 quam Conanus sibi in uxorem delegerat, cui nomen erat

 [[ Print Edition Page No. 99 ]] 
Ursula. Dionotus igitur, auditis Conani legationibus,<5.16> paruit libens collec-
tisque per diversas provincias filiabus nobilium numero undecim milia, de
plebanis vero sexaginta milia,H 25r omnes convenire in urbe || Londonia prae-
cepit. Inde per Thamensem fluvium, navibus collocatis, in altum se
dederunt et maria || sulcantes versus terram Armoricanorum navigabant.355
Nec mora, insurgunt venti contrarii in classem illam et in brevi per totum
pelagus dissipaverunt.C 55r Periclitatae sunt ergo quaedam, in maiori parte
submersae; sed quae periculum evaserunt, applicuerunt in barbaras insulas
et ab ignota et nefanda gente sive trucidatae sive carceri sunt mancipatae.
Inciderant siquidem in dirum exercitum Gwanii et Melgae, quorum360
Gwanius rex Hunnorum, Melga Pictorum rex fuerat, qui, mittente Gra-
tiano, maritima Germaniae dira clade vexabant. Hi itaque, obviantes
navigio praedictarum puellarum, rapuerant eas ad se, lascivire cum eis
cupientes. Sed cum abhorrerent puellae eorum immundam dementiam,
quaedam ab eis absque ulla pietate trucidatae sunt, quaedam ad externas365
nationes venumdatae. Deinde, cum didicissent praedicti piratae Britanniae
insulam armato milite fere evacuatam, direxerunt iter ad illam et appli-
cuerunt in Albaniam. Agmine igitur facto, invaserunt regnum quod rege
et defensore carebat, vulgus inerme caedentes. Nam, ut praedictum est,
Maximianus omnem iuventutem validam secum abduxerat et colonos simul,370
qui, si forte affuissent, || hostibus illis resistere potuissent.D 18r Praefati itaque
tyranni, Gwanius et Melga, postquam grassati sunt pro voluntate sua
super vulgus inerme, urbes et munitiones sibi subdentes, totam Britanniam
suo dominio subiugaverunt. Cum igitur haec calamitas Maximiano Romae
nuntiata fuisset, || misit Gratianum municipem cum duabus legionibus in375
Britanniam,C 55v ut auxilium ferret oppressis. Qui venientes, disturbatis hosti-
 [[ Print Edition Page No. 100 ]] 
bus qui se per totam terram tamquam municipes locaverant, acerrima caede
affectos, in Hiberniam, quotquot evasere periculum, fugaverunt.

13. Interea interfecto Maximiano Romae ab amicis Gratiani et Britoni-
bus380 qui cum eo venerant dissipatis et in parte necatis et in Armoricam, quae
Altera Britannia vocabatur,<6.1> ad suos concives fugientibus, Gratianus municeps
regnum Britanniae adeptus est et tyrannidem non modicam in popu-
lum exercuit,E 145 || donec catervatim se stipantes plebani et irruentes in eum,
interfecerunt ipsum. Quod audientes praedicti hostes, ex Hibernia navi-
gium385 educentes et secum Scotos, Norweienses, Dacos cum magna manu
conducentes, Britanniam a mari usque ad mare ferro ac flammis vastave-
runt. Mittuntur ergo legati Romam cum epistulis ad senatum, lacrimosis
suspiriis postulantes auxilium, voventes se in perpetuum servituros, si ab
hac dira hostium impressione liberarentur. Quibus mox committitur
390 legio, || praeteriti mali non immemor, quae ut advenit in Britanniam, cum
hostibus congressa magnam multitudinem stravit atque reliquos usque in
Albaniam fugere coegit.H 25v Sicque Dei nutu a tam atroci oppressione ex-
empti, vallum cum muro immensum inter Albaniam et Deiram, a mari
usque ad mare,C 56r construxerunt, arcendis hostibus opportunum, indigenis
395 vero magnum || tutamen et defensionem facturum. Erat autem tunc Albania
penitus incursione barbarorum vastata, ita ut, indigenis expulsis,
receptaculum esset omnium perditorum.

14. Romani ergo,<6.2> depulsis hostibus, Romam reverti decreverunt, de-
nuntiantes Britonibus, nequaquam se laboriosis expeditionibus posse ulterius
400 fatigari et ob erraticos latrunculos Romanam iuventutem ac potestatem terra
marique tam frequentibus expeditionibus vexari. Malle potius se toto
tributo fraudari quam tot laboriosis occursionibus subiacere, sed ut potius
ipsi armorum consuetudine ac viriliter dimicando terram, substantiam,
coniuges, liberos et quod his maius est, libertatem vitamque totis viribus

 [[ Print Edition Page No. 101 ]] 
defenderent. Convocatis itaque in urbe Londonia optimatibus terrae, re-
pedare405 se Romani profitentur et sermo admonitionis Guithelino, Londoni-
ensi metropolitano commissus est, qui ipsos in haec verba adivit: “Cum vos
iussu astantium principum alloqui deberem, magis in fletum prorumpere
cogor quam in excelsum sermonem. Miseret enim me orphanitatis et de-
bilitatis quae vobis accessit, postquam Maximianus regnum illud omni milite410
omnique iuventure spoliavit. Vos autem reliquiae eratis, plebs ad usus
belli ignara, quae ceteris negotiis, ut in terris colendis diversique commercii
machinationibus, intendebat. Cum ergo supervenerunt ab alienis nationi-
bus inimici, velut oves sine pastore errantes,C 56v vos ovilia || vestra deserere
coegerunt, donec Romana potestas vos possessionibus vestris restituit. Eritne415
ergo spes vestra semper in alieno tutamine et non instruetis manus vestras
peltis, ensibus, hastis, in latrones nequaquam vobis fortiores, si segnitia et
torpor abesset? Iam taedet Romanos tam assidui itineris, quo vexantur, ut
pro vobis cum hostibus congrediantur. Prius omne tributum quod solvitis
amittere praeeligunt, quam hoc modo diutius terra marique fatigari. Quid?420
Si tempore militum vestrorum fueratis vulgus, putatis idcirco humanitatem
a vobis diffugere? Nonne homines transverso ordine nascuntur, ita ut ex
rustico generetur miles et ex milite rusticus? Miles ergo de mangone venit
et mango de milite. Cum ergo sitis homines, habetote vos ut homines et
invocate Christum ut audaciam adhibeat et libertatem vestram defendite425
et cetera.”

¶15. Post haec Romani fortia monita formidoloso populo tradunt atque
ut se ab incursione erraticorum hostium tueantur,<6.3> tres turres, in litore quo
navigium piratarum applicare formidabant, struendas decernunt, ut, sicut
praefatus murus in terra ad munitionem erat, ita et turres sibi a mari pro430
munimento fierent. Armorum quoque instruendorum exemplaria a Ro-
manis habuerunt, peltis et pilis suadentes ut se ipsos, coniuges, liberos, opes
et, quod maius his erat, libertatem, vi propria atque armorum defensione ||C57r

 [[ Print Edition Page No. 102 ]] 
viriliter dimicando tuerentur. Sicque vale dicto Romani, tamquam ultra
435 non reversuri, profecti sunt. Quo audito, Gwanius et Melga navibus, qui-
bus fuerant in Hiberniam vecti, emergentes cum Scotis et Norweiensibus,
Dacis et Pictis, omnem Albaniam murotenus capessunt. Contra hos con-
stituuntur in edito murorum rudes ||E 146 ad pugnam qui leviter prostrati
atque telorum grandine territi, muris deiciuntur et fugam arripiunt. Hostes
440 itaque, deiecto ad solum muro, fugientes persequuntur, persequendo in-
terimunt, quosdam mancipatos carceribus tradunt et fit tanta strages temporibus illis quanta
antea numquam facta fuerat. Sed in hoc immaturae
mortis proficiebat supplicium eis, qui tali funere rapiebantur et fratrum
pignorumque suorum miserandas imminentes poenas cito exitu devitabant.
445 O divinam ob praeterita scelera ultionem! O tot bellicosorum militum per
vesaniam Maximiani absentiam! Qui, si in tanta calamitate adessent, non
supervenisset populus quem non in fugam pellerent. Quod manifestum
fuit, dum manebant: nam et longe posita regna adiciebant potestati suae
et Britanniam cum traquillitate possidebant. Sic est cum regnum tutamini
450 rusticorum deseritur. Quid plura? Relictis civitatibus muroque celso,
iterum civibus fugae, iterum dispersiones desperabiliores solito, iterum ab
hoste insectationes, iterum crudeliores strages accelerant. Et sicut agni
a || lupis,C 57v ita deflenda plebs ab inimicis discerpitur.

16. Igitur rursum nihilominus miserae Britonum reliquiae mittunt Romam 455
epistulas || ad Agitium,D 18v summum Romanae postestatis virum, in hunc
modum:

“Agitio, ter consuli, gemitus Britonum.” Et post pauca querentes adi-
ciunt: “Nos mare ad barbaros, barbari ad mare repellunt. Interea oriuntur
duo genera funerum: aut enim submergimur, aut iugulamur.” Verum
460 Romani, nulla commoti pietate, auxilium ferre recusant, praetendentes ||
eorum saepissime laboriosam in Britanniam expeditionem et praeterea deH 26r

 [[ Print Edition Page No. 103 ]] 
tributis fraudationem. Legati tristes redeunt atque huiuscemodi repulsam
denuntiant.

17. Inito ergo consilio, transfretavit Gwitelinus, <6.4> Londoniensis metropoli-
tanus in Minorem Britanniam, quae tunc Armorica, sive Litavia dicebatur,465
ut auxilium a fratribus postularet. Regnabat tunc in illa Aldroenus, quar-
tus a Conano, primo duce. Qui, viso tantae reverentiae viro, excepit illum
cum honore causamque adventus sui inquisivit. Cui Guitelinus: “Satis
patet nobilitati tuae et te in fletum movere potest miseria quam nos, con-
britones tui, passi sumus, ex quo Maximianus insulam nostram suis spoliavit470
militibus istudque regnum, quod possides et utinam cum diuturna pace
possideas, ab ipsis inhabitari praecepit. Insurrexerunt etenim in paupercu-
las nostrum reliquias omnes comprovinciales insulae et insulam nostram,
omni copia divitiarum || repletam, evacuaverant,C 58r ita ut universae nationes
totius cibi baculo, excepto venatoriae artis solatio, careant; nec fuit qui475
obviaret, cum nullus potens nullusque bellicosus ex nostris remanserit.
Nam Romani in taedium nostri versi sunt et omnino auxilium abnegave-
runt. Ab omni igitur alia spe repulsi, adivimus misericordiam tuam, te
implorantes ut praesidium adhibeas et debitum tibi regnum a barbarorum
irruptione protegas. Quis etenim alius, te invito, diademate Constantini et480
Maximiani coronari debeat, cum avi atque atavi tui ipso insigniti fuerint?
Para ergo navigium tuum et veni: ecce regnum Britanniae in manus tuas
trado.” Ad haec Aldroenus: “Olim tempus erat quo non negarem insulam
Britanniae recipere, si quis eam largiretur: non enim existimo alteram
patriam fertiliorem fuisse, dum pace et tranquillitate frueretur. At nunc,485
quoniam infortunia accesserunt, vilior facta est et mihi et ceteris principi-
bus odiosa. Super omnia vero mala potestas Romanorum in tantum
nocuit, ita ut nemo stabilem dignitatem infra illam habere queat, quin
iugo servitutis oneratus libertatem amittat. Quis ergo non mallet minus

 [[ Print Edition Page No. 104 ]] 
490alias cum libertate possidere, quam divitias ipsius sub iugo servitii habere?
Regnum illud, quod nunc potestati meae subditum est, cum honore et
sine obsequio, quod altiori impendam, possideo. Unde istud ceteris
nationibus praeferre elegi, cum illud cum libertate gubernem. Attamen
quoniam ius in insulam avi et atavi mei habuerunt, trado tibi Constantinum,
495 fratrem || meum et duo milia militum, ut, si Deus permiserit, patriam a
barbarica irruptione liberet et sese diademate insigniat: est enim in militia
ceterisque probitatibus audacia praevia strenuus et famosus.C 58v Ampliorem
autem numerum non vacat concedere, cum inquietudo Gallorum cotidie
immineat.” Cum rex finem sermoni dedisset, Gwitelinus gratias regi egit.
500 Congregatis igitur militibus ac navigio iam parato, ingressi sunt mare atque
in Totonesio portu applicuerunt. Nec mora, collecta multitudine senum
ac iuvenum atque florentis aetatis virorum regni,<6.5> cum hostibus congressi,
victoriam per meritum beati viri adepti sunt.

18. Exinde confluxerunt undique Britones dispersi prius et in abditis
505 locorum latitantes, factaque inter se Cilcestriae contione, erexerunt Con-
stantinum in regem et regni diadema capiti suo imposuerunt.<6.4> Tunc erum-
pens Gwintelinus pontifex, qui illum adduxerat, in vocem laetitiae, can-
tando gratulanter ait: “Christus regnat, Christus vincit, Christus imperat.
Ecce quod desideravimus, ecce rex Britanniae desertae, ecce defensor
510 noster, assit modo Christus!” Dimissa itaque contione illa cum exsulta-
tione, dederunt regi suo uxorem ex nobili genere Romanorum ortam,<6.5> quam
ipse Guitelinus archiepiscopus secum educaverat. De qua genuit tres
filios, quorum nomina sunt Constans, Aurelius Ambrosius, Uthyrpendragun.
Constantem primogenitum tradidit ecclesiae Amphibali nutriendum
515 infra Gwintoniam, ubi etiam monasticum sucepit ordinem. Ceteros, vide-
licet
 [[ Print Edition Page No. 105 ]] 
Aurelium et Uthyrpendragun, || Gwitelino ||E 147; C 59r praesuli nutriendos com-
misit. Cumque decem annis regnasset Constantinus quidam Pictus, qui in
obsequio suo fuerat, accessit ad eum <et> quasi secretum colloquium habi-
turus, in virgulto quodam, semotis omnibus arbitris, cum cultro dolose
interfecit eum.520

19. Defuncto itaque Constantino,<6.6> dissensio facta est inter regni proceres
de duobus fratribus, quis eorum in regem sublimaretur. Erant siquidem
ambo adhuc pueri infra aetatem tanti culminis regendi. Cumque diu con-
tendissent et alii hunc, alii illum acclamarent, accessit vir gnarus quidem,
sed dolosus, Vortigernus, dux Gewisseorum, qui et ipse ad regnum toto525
nisu anhelabat et persuasit optimatibus regni, quatinus Constantem primo-
genitum, qui in monasterio Gwintoniensi degebat, in regem eligerent. Quod
cum quidam propter monasticum ordinem abhorrerent, ipse se ultro ad hoc
opus praesto esse atque iuvenem de monasterio exempturum spopondit.
Re || lictis ergo illis Gwintoniam tendit,H 26v monasterium intrat atque collo-
quium530 regalis iuvenis deposcit. Cumque extra claustrum eductus esset,
verba huiuscemodi auribus illius secreto instillavit: “Ecce pater tuus de-
functus est et fratres tui propter aetatem in regem sublimari nequeunt,
nec alium habemus praeter te de ||D 19r genere tuo quem nobis regem eligamus.
Acquiesce ergo consilio meo et, si possessionem meam augmentare volueris,535
suadebo populo et in affectum convertam sublimandi te in regem et ex hoc
habitu, licet ordo repugnet, mutatis vestibus te abstraham.” Quod cum
audisset Constans, magno exsultans gaudio, quod petebat ||C 59v se libenter exsequi
confessus est et quicquid callebat ipsum velle iure iurando confirmavit.
 [[ Print Edition Page No. 106 ]] 
540Assumpsit itaque Vortigernus eum, vellent nollent monachi,
atque mutato habitu regiis ornamentis mox indutum, Londonias secum
duxit. Sed tunc temporis, defuncto Gwitelino <archi>episcopo, ecclesia
illa carebat pontifice, nec affuit alter qui eum inungere et coronam im-
ponere praesumeret, quia ex monasterio transferebatur. Arripiens igitur
545 ipse Vortigernus propter necessitatem instantem coronam, capiti ipsius
manibus propriis imposuit.

<6.7>20. Sublimatus itaque Constans totam curam regni Vortigerno commisit,
necnon et semetipsum consilio et moderationi eiusdem tradidit. Elapso
autem tempore, cum totas regni habenas ipse Vortigernus pro voto mode-
raretur,550 coepit apud se deliberare et intenta mente excogitare, qualiter
quod desiderabat de regno compleret.E 148 Vide || bat namque congruum tempus
adesse quo id ad effectum duceret, cum ei totius regni dominium cessisset
et regis Constantis fatuitas pateret universis. Quippe in claustro enutritus
nullam dispensationis curam vel providentiam regni gerere callebat. Aliud
555 namque regularium more didicerat, omnia Vortigerno tantum committebat.
Duo autem fratres illius tamquam in cunis adhuc nutriebantur. Prae-
terea regni proceres, maiores natu, mortibus diversis omnes fere obierant
et erat terra omni consilio destituta nisi quantum in ipso erat, qui astutus
et sapiens magnique erat consilii: ceteri omnes pueri et iuvenes erant. Haec
560 itaque || in animo volvens, excogitavit fraudem pravi consilii, quo ingenio
tectius atque callidius Constantem monachum deponeret,C 60r ut in locum
ipsius erumperet. Quod tamen differre praeelegit, donec prius diversas
nationes potestati et familiaritati <suae> submisisset. Tandem accessit ad
regem Constantem dolenti similis, dicens: “Moveor propter te, carissime

 [[ Print Edition Page No. 107 ]] 
domine, quia regnum tuum inquietare affectant collaterales insulani et565
maxime Norweienses et Daci. Rumor etenim et fama late vagans innotuit
terram hanc carere viris, et senioribus morte deletis, et te ipsum nihilominus
iuvenem cum fratribus tuis puerili inniti consilio; quam ob rem te provida
uti oportet deliberatione, quatinus ab imminentibus hostibus, antequam
quod moliuntur incipiant, praemonitus eripiaris et regnum in pace et570
tranquillitate perseveret.” Cui Constans: “Nonne omnia dispositioni tuae
commisi? Fac ergo quaecumque ad salutem meam et regni pacem noveris
utilia fore.” Ad haec Vortigernus: “Si in manum meam commiseris muni-
tiones terrae, ||H 27r urbes et castra et cetera quibus regnum ab incursione
hostium tueatur, thesauros quoque, quibus milites et viri bellicosi per575
universas terrae regiones disponantur, non vereor te corroborari consilio
ut facile caveas hostium circumvenientium temeritatem.” Respondit rex:
“Sicut tibi omnem curam regni commisi, ita fac, ad libitum tuum, omnia
quae dixisti.” Cui Vortigernus: “Dictum est mihi Pictos velle ducere
Dacos et Norweienses super nos, ut inquietudinem maximam inferant.”580
“Oportet ergo te,” ait ille, ||C 60v “aliquos ex Pictis tecum in familia habere et
curiam tuam talibus munire custodibus, qui mediatores inter te et hostes
exsistant et eorum machinationes explorent, quo tutius et in domo et in
curia esse possis.” Hoc dicens misit ocius nuntios in Scotiam, invitans
Pictos ad regis praesidium; veneruntque centum milites Picti et honorabat585
eos Vortigernus super omnes regis familiae tirones et donariis || ditabat,
D 19v cibis et potibus, quibus gens illa nimis indulgebat, usque ad crapulam et ebrietatem
replebat, unde Vortigernum pro rege magis habebant quam
ipsum Constantem. Inebriati ergo per vicos et plateas, tamquam fanatici
cla || mabant: “Dignus est Vortigernus imperio,E 149 dignus est Britanniae scep-
590 tro,
 [[ Print Edition Page No. 108 ]] 
Constans vero indignus.” Sub his autem favoribus diu latere non
potuit versuti viri ac dolosi animus, utpote qui ad argumenta suae nequi-
tiae haec omnia praeparabat. Quadam ergo die, dum inebriati ex more
fuissent Picti, accessit Vortigernus subtristis ad eos, simulans se e regno
595 Britanniae velle recedere, ut ampliores adquireret possessiones, ut et sibi
et suis possent stipendia sufficere. Neque id tantillum quod possidebat
quinquaginta militibus, ut unusquisque modicum quid acciperet, satis esse
dicebat. Sic loquens, Pictos ebriosos ad scelus animavit et se ad hospitium
suum contulit, illos in aula regia potantes dimittens. Illi vero ad invicem
600 murmurantes quod talem tamque honoratum virum tamque munificum
amitterent,C 61r arbitrantes verum esse quod ille falso ac || simulato ore pro-
tulerat, dixerunt furore repleti: “Utquid monachum istum vivere permit-
timus? Utquid non interficimus eum, ut Vortigernus regno potiatur?
Dignus namque est imperio et regni honore, dignus etiam omni dignitate
605 qui nos ditare non cessat.” Irruentes ergo in thalamum, impetum fece-
runt in Constantem et,<6.8> amputato eius capite, coram Vortigerno detulerunt.
Quod cum vidisset, in fletum, quasi contristatus, erupit; numquam tamen
prius maiori gaudio mentaliter fluctuaverat. Vocatis igitur civibus Londoniae
civitatis, — nam id in ea contigerat, — iussit omnes proditores alli-
gari610 atque teneri et ad ultimum decollari, qui tantum scelus perpetraverant.
Vindicta itaque de Pictis peracta, fuerunt in populo qui aestimarent, etsi
proloqui non auderent, proditionem illam et regis interfectionem per
Vortigernum machinatam fuisse, Pictos siquidem nullatenus nisi assensu
illius tale facinus ausos fuisse committere. Fueruntque qui a tali crimine
615 verbis ipsum contradicentibus purgarent. Re tandem in ambiguo relicta,
nutri || tores duorum fratrum,H 27v assumentes eos, fugerunt in Minorem Bri-
tanniam, timentes ne idem contingeret eis quod primogenito factum

 [[ Print Edition Page No. 109 ]] 
fuerat. Ibique rex Budicius eos cum honore quo decebat excepit et summa
diligentia educavit.

21. At Vortigernus, diadema regni capiti suo imponens, duabus cotidie620
angustiis vehementer angebatur, videlicet reatus sui conscientia atque
Pictorum,<6.9> mortem suorum vindicare volentium, infesta contumacia. De-
trimentum suae gentis non ||C 61v modicum et totius regni inquietationem sus-
tinens, ||E 150 accedebat quoque ad cumulum doloris sui interminatio duorum
fratrum Constantis, quorum fama, adventare eos in proximo super se,
faventibus illis terrae optimatibus, divulgabatur.

LIBER SEXTUS

1. Interea applicuerunt tres ciulae, quas naves longas dicimus,<6.10> in parti-
bus Cantiae, plenae armatis militibus, quorum duces Horsus et Hengistus
dicebantur. Erat tunc temporis Vortigernus Doroberniae, quae nunc Cantuaria
dicitur. Cui cum nuntiatum esset viros ignotae linguae magnaeque
staturae in longis navibus advenisse, missis nuntiis, ad se venire cum pace5
fecit. Mox ut adducti sunt, vertit oculos in duos praefatos germanos: nam
ipsi prae ceteris statura et decore eminebant. Intuitusque eos ac ceteros
consodales ait: “Quae patria, iuvenes, vobis materna est aut quae causa
vos huc in regnum nostrum appulit? Edicite!” Cui Hengistus, ut erat
prae ceteris amplioris et maturioris aetatis persona, qui et sapientia ceteris10
praepollebat, in haec verba pro omnibus respondit: “Rex, virorum nobilis-
sime, Saxonica tellus, quae una est ex regionibus Germaniae, nos editos

 [[ Print Edition Page No. 110 ]] 
appulit huc. Causam itineris nostri et profectionis de terra nostra, si placet
audire,D 20r in pacis || securitate disseremus.” Concessa igitur a rege cum pace
15 loquendi facultate, sic orsus est: “Mos et consuetudo patriae nostrae est,
bone rex, ut, cum abundantia virorum excreverit, conveniant principes
terrae et totius regni iuventutem, in annos quindecim aut eo amplius excretam,
C 62r coram se venire compellunt || positaque sorte, potiores atque for-
tiores, in externas regiones tamquam exilio relegatos, dirigunt, ut patria
20 ipsa a multitudine superflua vacuetur. Est enim terra nostra fecundior
hominum procreandorum ubertate quam ceterorum animalium, licet ipsa
quoque ferarum abundantia atque divitiarum copia in suo genere nequaquam
fraudetur. Sic itaque a patria sorte praefata deiecti sumus, non ob
aliud. Nos quoque duos germanos, quorum ego Hengistus, iste Horsus
25 nuncupamur, oboedientes decretis ab aevo sancitis, mare ingressi, o rex,
ceterorum nobilissime, istis in oris, Mercurio duce, advecti sumus.” Audito
igitur nomine Mercurii, interrogavit rex qua religione colerent Deum.
Cui Hengistus: “Deos patrios, Iovem, Saturnum, Mercurium atque ceteros
quos coluerunt patres nostri veneramur atque colimus, maxime Mer-
curium,30 quem Woden lingua nostra appellamus. Huic maiores nostri
quartam feriam dicaverunt, quae usque in hodiernum diem lingua nostra
nomen Wodenesdei de nomine ipsius sortita est.H 28r Post hunc colimus deam
|| inter ceteras potentissimam, nomine Fream, cui etiam dicaverunt sextam
feriam,E 151 quam || de nomine ipsius Fridei appellamus.” “De religione vestra,
35 quae potius irreligio dici potest,” ait Vortigernus, “vehementer doleo.
De adventu autem vestro non modicum laetor, si moram nobiscum placuerit
vobis per temporis spatium agere. Sive enim Deus, sive fortuna vos huc
appulerit, congruo tempore necessitati nostrae auxilium ferre potestis.

 [[ Print Edition Page No. 111 ]] 
Infestant enim nos quidam latrunculi, inimici nostri, undique,C 62v quos || vestra
ope longius abigere a terra nostra et in speluncas terrae suae nequissime40
agitare optarem aut omnino, si fieri posset, exterminare. Unde vos, quot-
quot venistis, in regno meo honorifice retinebo et diversis muneribus et
agris ditabo.” Paruerunt barbari et, foedere firmato, curiam repleverunt
proceribus et validis viris et ad bellandum strenue edoctis, stipendia ac-
cepturi pro consuetudine legis suae.45

2. Nec mora, emergentes ex Albania Picti exercitum grandem valde in
fines Britannorum et ultra eduxerunt magnamque partem terrae vasta-
verunt. Contra quos Vortigernus Saxones barbaros cum exercitu suorum
educens, trans Humbrum obvius venit illis et congressus magnam stra-
gem ex eis faciens in fugam eos coegit. Sed quia hostes consueverant prioribus 50
bellis esse superiores, duriter resistendo multos Britonum, plures
suorum vulneratos ac telis confossos amiserunt. Rex ergo,<6.11> per Saxones
victoria potitus, donaria sua ampliavit eis atque Hengisto dedit agros et
mansiones plurimas in Lindeseia regione, quibus se et suos commilitones
sustentaret. Cumque Hengistus, ut erat vir doctus atque astutus, se neces-
sarium55 Vortigerno regi sentiret et eius amicitiam atque benivolentiam pro-
virtute ac probitate sua erga se pronam aspiceret, fidenter quadam die
accessit ad eum in iocunditate regia dicens: “Domine mi, rex patriae, si
placet, <sine> me ad te pauca proloqui de statu regni atque tuorum fideli-
tate: comperi enim, ex quo tibi adhaesi, || quia undique inquietant te inimici60
tui;C 63r pauci sunt ex tuis qui te perfecte diligant et honorem tuum defendant.
Omnes fere tibi malum interminant, dicentes, nescio quos fratres, heredes
regni iustiores te, in proximo ascituros de Armorico tractu, ut te deponant
et illos promoveant. Nunc igitur, si tibi <bonum> videbitur consilium ut
de gente nostra invitemus aliquos ad tuendam patriam ab hostium incur-
sione65
 [[ Print Edition Page No. 112 ]] 
et tuorum proditione, D 20v palam manifestare ne dubites, ut || numerus
nostrorum augeatur in tuam fidelitatem et terreantur externi et privati
hostes,E 152 cum te ac regnum tuum || cinxerit ac protexerit fortissimorum
virorum robur.” Ad haec Vortigernus: “Mitte, ut dixisti, ad terram tuam
70 et invita quos volueris, tantum ut fideles vos in mea dilectione inveniam
et pete ||H 28v a me quod volueris: nullam patieris repulsam.” Qui audiens regem
erga se benivolum, inclinato capite, gratias multimodas de benivolentia
egit et adiecit: “Ditasti,” inquit, “me largis mansionibus et agris, sed cum
desit civitas aut munimentum in quo me meosque in necessitate recipiam
75, securus non sum de vita aut de possessione. Verum, nondum ditasti me
honore quo decuerat, cum duces me progenuerint. Danda enim essent
oppida sive civitates, ut dignior inter proceres regni tui censerer. Dignitas
namque consulis sive principis adhibenda esset ex utroque genere edito.”
Cui Vortigernus: “Prohibitus sum huiusmodi dona largiri, quia alienigenae
80 estis et pagani, nec adhuc mores vestros et consuetudines agnosco, ut vos ||
concivibus meis parificem.” Cui Hengistus:C 63vConcedat ergo dominus meus
rex servo suo fideli Hengisto, quantum corrigia una possit ambire terrae
in aliqua mansionum mearum, ut ibi aedificem domum cum propugnaculis
ad defensionem meam, si contigerit me ab hostibus circumveniri; et ego
85 interim mittam pro uxore et liberis, parentibus et amicis, ut securior de
nobis, quicquid commiserim exsistam.” Motus itaque rex, petitioni eius
acquievit. Nec mora, missa in Germaniam Hengistus legatione, coepit
corium tauri in unam redigere corrigiam nactusque saxosum locum, aptum
ad munimentum, quem magna elegerat cautela, circuivit cum corrigia et

 [[ Print Edition Page No. 113 ]] 
infra spatium metatum castrum aedificavit, quod aedificatum traxit nomen 90
ex corrigia, saxonice Thagcestre, vel Dwanccastre, britannice vero Kaerygarrei,
quod Latino verbo Castrum Corrigiae sonat.

3. Interea, reversi e Germania nuntii,<6.12> adduxerunt duodeviginti naves
electis militibus plenas. Inter quos adducta fuerat filia Hengisti, vocabulo
Ronwen, pulchra facie ac venusto corpore. Patrato igitur Hengistus aedi-
95 ficio suo, invitavit ad prandium regem, ut et domum novam et novos
milites videret. Qui non distulit venire privatim et absque multitudine ut
delectaretur in fideli suo Hengisto. Ut autem descendit rex, laudavit opus
gnaviter et quasi subito aedificatum ac milites e Germania invitatos secum
retinuit. Postquam regiis epulis refecti sunt, || egressa est puella de thalamo,100
filia Hengisti, aureum vas vino plenum manu ferens accedensque propius
regi,C 64r flexis genibus lingua Saxonica ait: “Washail Lauert King.” At ille,
mox visa puella, miratus faciem decoram cum venusto corpore, incaluit
interrogavitque interpretem suum quid puella sermone suo dixerat et quid
eodem sermone respondere deberet. Cui interpres ait: “Vocavit te domi-
105 num regem et vocabulo salutationis honoravit. Quod autem ei respondere
debes illud est “Drinchail.” Respondens igitur Vortigernus “Drinchail,”
E 153 || iussit puellam potare recepitque scyphum de manu eius et ex more Saxonico
osculatus est eam et potavit. Ab illo ergo die usque in hodiernum diem
remansit consuetudo illa in Britannia inter convivantes et potantes ut per110
Washail” et “Drinchail” se invicem salutarent. Rex autem multo ||H 29r divers

 [[ Print Edition Page No. 114 ]] 
generis potu inebriatus, instigante Sathana, puellam adamavit et ut sibi
daretur a patre postulavit, licet esset gentilis et non Christiana.

4. Hengistus autem, cognita regis levitate, consuluit Horsum, fratrem
115 suum, ceterosque maiores natu de gente sua, qui omnes pariter in unum
consenserunt, videlicet ut fieret regis petitio et peteret ille Cantiae pro-
vinciam in dotem dari puellae.D 21r Nec || mora, data est puella Vortigerno et
Cantia Hengisto, nesciente Gorangono comite, qui in eadem provincia
regnabat. Nupsit itaque rex eadem nocte paganae puellae, nil verescens
120 de sua Christianitate; quae cum placuisset ei, coepit eam quasi reginam ||
habere ac diligere.C 64v Unde iram et inimicitiam procerum suorum et filiorum
brevi temporis spatio incurrit. Genuerat namque antea filios tres, de uxore
priore,<6.13> quorum nomina erant Vortinerius, Karigern, Paschent. Hengistus
autem accedens ad regem, ait: “Ego sum quasi pater tuus et consiliarius
125 tuus esse debeo. Noli praeterire consilium meum et omnes inimicos tuos
virtute gentis meae superabis. Invitemus adhuc, si placet, Octam, filium
meum e Germania, cum fratruele suo Ebissa: bellatores enim viri sunt et
expugnabunt nobiscum omnes inimicos tuos maris et terrae. Da eis regiones
a Pictis vastatas, quae sunt iuxta murum inter Deiram et Scotiam. Ibi enim
130 locati impetum adventantium barbarorum viriliter sustinebunt et sic in
pace citra Humbrum remanebis. ”

¶5. Paruit itaque Vortigernus iussitque invitare quoscumque sciret ad
munimentum militiae et augmentum valere sibi. Missis itaque ilico legatis,
venerunt Octa et Ebissa et Kardich cum trecentis navibus armatorum viro-
rum,135 quos omnes suscepit rex benigne magnisque ditavit muneribus. Post

 [[ Print Edition Page No. 115 ]] 
hos autem alii atque alii per invitationem Hengisti venerunt et paulatim to-
tam terram repleverunt. Quod cum vidissent Britones, timentes proditionem
dixerunt regi nimium se indulgere et credere Saxonibus paganis in tantum
ut iam fere totam terram cooperirent mixti cum Christianis; rogaveruntque
ut ipsos e finibus regni sui expelleret, quia non decebat paganos communi-
care140 Christianis nec intromitti, quia lex Christiana hoc prohibebat, nec mutua
subire connubia, || quod et ipsi ad invicem iam fecerunt.C 65r Unde non erat
iam facile dinoscere qui forent pagani, qui Christiani. Insuper tanta mul-
titudo emerserat ut omnibus essent terrori. Dissuadebant ergo et adiudicabant
|| neminem illorum amplius suscipere, sed et de his qui supervenerant145
aliquos emittere, ne proditione aliqua cives supergrederentur.E 154 At Vortigernus,
quia diligebat uxorem suam, filiam Hengisti, diligebat et gentem
suam et consiliis eorum acquiescere renuit. Videntes itaque Britones se
apud regem esse despectui et consilia eorum fore derisui, omnes unanimiter
adversus illum insurrexerunt et statim convenientes Londoniae, Vortinerium 150
filium suum, erexerunt in regem. || Qui mox,H 29v congregato exercitu non
modico, in Saxones barbaros atque paganos aciem tendit et quater cum eis,
patre adhaerente, bella gessit atque devicit. Primum proelium fuit super
fluvium Derwend; secundum super vadum Episford, ubi simul congressi
Horsus et Catigernus, alter filius Vortigerni, congressuque facto, ambo155
corruerunt, alterutrum se letaliter vulneraverunt. Tertium bellum super
litus maris Cantiae, iuxta naves ipsorum Saxonum. Diffugientes itaque ab
Albania per longum Britanniae usque illuc contriti proeliis et afflicti im-
petum Britonum sustinere non valentes, naves ingressi sunt et insulam
Thanet pro refugio adierunt. At Britones nihilominus insequentes navali160
cotidie illos proelio infestabant et undique telis ac sagittis circumvenie-
bant. Cumque diutius talem insultum sustinere nequirent, coartati undique
et fame iam || afflicti, miserunt Vortigernum regem suum,C 65v qui in omni-
bus
 [[ Print Edition Page No. 116 ]] 
bellis illis affuerat socius, ad filium suum Vortinerium, petentes licen-
tiam165 abeundi absque detrimento sui. Et dum colloquium inde Britones
cum Vortigerno haberent, Saxones elapsi ingressique ciulas suas, maria
sulcare remis et vento coeperunt relictisque mulieribus suis et liberis
GermaniamD 21v || redierunt.

6.<6.14> Victoria itaque potiti Britones cum rege suo Vortinerio possessiones
170 concivibus suis ereptas reddere primo non distulerunt. Deinde iubente et
annuente sancto Germano Antissiodorensi episcopo,<6.13> ecclesias Christi diru-
tas renovare et fidem Christi in quibusdam locis corruptam restaurare non
destiterunt, donec ad perfectum reconciliati fuerunt. Ad confirmandam
enim fidem quae per haeresim, primum Arianam et Pelagianam, deinde per
175 istos gentiles Saxones in Britannia corrupta erat, venerat sanctus Germanus,
cum Lupo, Trecacensi episcopo, missi a papa Romano, ut verbo prae-
dicationis et luce evangelii gens quae errorum tenebris et ignorantia a statu
fidei susceptae deciderat, iterum eorum admonitionibus, Deo per omnia
cooperante, corroboraretur et Ecclesiae Catholicae redderetur. Multa autem
180 per eos Deus fecit miracula in regno Britanniae, quae Gildas in tractatu
suo luculenter exposuit.

7.E 155 Postquam ergo || restituta est fides Christi per totum regnum Britan-
niae ad integrum hostesque deleti qui et fidem et populum impugnabant,
<6.14> invidia diaboli Ronwen,C 66r novercam Vortinerii ad hoc nefas || instigavit ut
185 neci ipsius immineret. Accitis igitur universis veneficiis suis, dedit per
quendam familiarem suum venenum potare, quem innumerabilibus donariis
corruperat. Quod cum hausisset inclitus bellator ille Vortinerius, subita
infirmitate gravatus est ita ut nullam spem vivendi haberet. Convocans ergo

 [[ Print Edition Page No. 117 ]] 
milites et bellatores per quos vicerat, indicata morte, distribuit aurum et
argentum eis et quicquid ab atavis in thesauris suis antea congestum fuerat,190
exhortans ut pro patria pugnantes eam ab hostili irruptione tuerentur. Praecepit quoque
pyramidem in litore maris a parte Germaniae || strui in qua,
H 30r collocato eius corpore, terrori esset Saxonibus et universis barbaris. Dicebat
enim neminem illorum audere propius accedere, si etiam bustum ipsius
aspiceret. O maximam viri audaciam, qui eis, quibus vivens terrori fuerat,195
post obitum etiam ut timerent optabat. At ubi defunctus est, postposita
pyramide, in urbe Trinovantum illum sepelierunt.<6.15> Vortigernus postea in
regem restitutus, precibus coniugis suae misit in Germaniam pro Hengisto,
ut iterum in Britanniam rediret, sed privatim et cum paucis, ne iterum
discordia inter se et Britones oriretur.200

8. Hengistus ergo, audito obitu Vortinerii, laetus efficitur et parato
navigio cum trecentis milibus armatorum sulcavit maria usque in Britan-
niam. Sed cum tantae multitudinis exercitus Vortigerno et principibus
regni nuntiatus esset, expavit rex et ceteri indignati sunt ||C 66v initoque con-
silio, memores admonitionis Vortinerii, constituerunt proeliari tamquam205
cum hostibus et a litoribus expellere antequam terram occuparent. Quod
cum Hengisto a filia per internuntios nuntiatum esset, excogitavit malignum
apud se consilium illudque per complices suos, sceleris sui conscios, trac-
tare coepit, videlicet ut regem et gentem suam sub specie pacis adoriretur
prodere. Misit itaque legatos ad regem iussitque nuntiare, quod non con-
duxerat210 tantam multitudinem virorum ut vel secum in regno remaneret,
vel violentiam aliquam cum eis patriae ingereret: eratque causa cur eam
conduxisset quia existimabat Vortinerium vivere, cui per eos affectabat
resistere si illum expugnare incepisset. Quoniam autem non haesitabat
ipsum tunc esse defunctum, promittebat quod se et suum populum dispositioni 215
 [[ Print Edition Page No. 118 ]] 
regis et optimatum regni committeret, quatinus de tanto numero
Saxonum suorum quot vellent secum remanere, quot in Germaniam redire
sub obtentu pacis decernerent. Pacem enim quaerebat et cum pace et
tranquillitate in regno Britanniae, in quo plurimum ante laboraverat cum
220 ipsis, degere toto corde suo affectabat. Et si id Vortigerno placuisset, tunc
petebat ipse ut diem et locum nominasset Vortigernus, quo pariter con-
venirent et omnia ex voluntate sua disposuissent. Quod cum per nuntios
regi suisque manifestasset, placuit eis optio huiuscemodi, nihil verentes
de proditione Saxonum, quia et invitus rex sineret Hengistum abire. Pos-
tremo225 iussit et cives et Saxones Kalendis Maii, quae iam instare incipiebant,
in pago Ambrii convenire, ut ibidem praedicta statuerentur.

9. Die igitur statuta mandavit rex Hengisto per legatos ut cum paucis
adveniret.C 67r Interea Hengistus, || nova proditione usus, praecepit commilitonibus
suis quos ad illud facinus ex omni multitudine elegerat ut unus-
quisque230 cultrum ex utraque parte incidentem infra caligas in vaginis
reconderet, ut, cum ventum foret ad colloquium, dato a se signo hoc pro-
ditionis “Nimeth ||D 22r or sexes,” statim extractis cultris universos occuparent
inermes et interficerent.E 156 Nec || mora, die praestituta, quae fuit Kalendis
Maii, iuxta coenobium Ambrii convenerunt Saxones et Britones, sicut
235 condictum fuerat, sine armis pacem constituere. Ut autem horam prodi-
tioni suae aptam nactus fuisset Hengistus, vociferatus est lingua sua:
Nimeth or sexes.” Ipse autem regem per chlamydem arripiens tenuit,
donec in alios scelus perficeretur inceptum. Extractis ilico cultris, sicut

 [[ Print Edition Page No. 119 ]] 
praemoniti fuerant, universos fere principes, nihil tale metuentes, iugu-
laverunt, circiter quadringentos sexaginta, omnes barones et consules, quorum
240 corpora beatus Eldadus postea sepelivit atque Christiano more huma-
vit <non> longe a Karadouc, quae nunc Salesburia dicitur, in cimiterio
quodam iuxta coenobium Ambrii abbatis, qui olim fundator ipsius exstiterat.
Omnes enim sine armis advenerant, nec aliud nisi de pace tractanda ex-
istimabant. Unde ceteri, qui propter proditionem accesserant, ipsos in-
245 ermes, nihil tale praemeditatos, leviter interficere potuerunt. Non impune
tamen hoc egerunt pagani,H 30v quia multi eorum perempti fuerunt, dum neci
ceterorum imminerent. Dum enim fieret quasi de ovibus haec caedes,C 67v
Britones qui evadere || potuerunt periculum aut fugiendo aut lapides in
hostes mittendo aut palis et || fustibus <sese> defendendo, plures interemerunt. 250

10. Eldol autem, consul Claudiocestriae,<6.16> sustulit palum quo fortiter se
defendit et sic defensioni vacavit et multos per palum, confractis cervici-
bus, bracchiis, scapulis aut cruribus, ad Tartara legavit, nec prius destit-
it, donec septuaginta ex illis palo suo interfecit. Cum autem tantae multitudini255
resistere, sociis iugulatis, nequivisset, divertit sese ab eis equumque velocem
ascendens, civitatem suam quam citius potuit adiit. Peracto itaque scelere
voluerunt regem ipsum interficere et mortem comminantes vinxerunt eum
fortiter loris postulaveruntque sibi civitates et castra munitionesque regni
omnes tradi, si mortis periculum evadere vellet. Cumque id iure iurando260
confirmasset, solventes eum a vinculis urbem Trinovantum primitus
adeuntes susceperunt, deinde Eboracum et Lincoliam necnon et Wintoniam
civitatem, quasque provincias devastando. Invadebant undique cives

 [[ Print Edition Page No. 120 ]] 
quemadmodum lupi oves, quas pastores deseruerunt. Ut ergo ab eis
265 evadere potuit Vortigernus, secessit in partes Kambriae, ignorans quid
sibi agendum foret contra nefandam gentem.<6.17>, Vocatis denique magis suis,
consuluit quid faceret. Dixerunt omnes pariter ut aedificaret sibi turrim
fortissimam quae foret sibi munimentum contra hostes nefandos, qui dolo
regnum sibi surripuerunt. Peragratis igitur quibuscumque locis ut in con-
gruo270 loco turrim statueret, venit tandem ad montem Eryri, ubi coadunatis
caementariis et || artificibus diversis,C 68r coepit fundamenta turris iacere. Et
cum ponerentur lapides in fundamento cum caemento, quicquid in die
ponebatur in nocte absorbebatur a tellure, ita ut nescirent quare suum
opus evanesceret. Cumque id Vortigernus comperisset, consuluit iterum
275 magos ut rei causam indicarent. Qui dixerunt ut iuvenem sine patre quaereret
quaesitumque interficeret ut sanguine ipsius caementum et lapides
aspergerentur. Quod profecto asserebant certissimum experimentum ut
fundamentum staret. Nec mora, mittuntur legati per universas provincias
et specialiter per provinciam Demetiae quaerere talem || hominem.E 157 Qui
280 cum in urbem quae Kaermirdin nunc dicitur venissent, invenerunt pueros
et iuvenes utriusque sexus ante portam civitatis ludentes, accesseruntque
ad ludum ut aspicerent cum ceteris explorantes quod quaerebant.

11. Interea lis oritur inter duos iuvenes, quorum unus Merlinus dicebatur,
alter Dinabutius. Certantibus ergo illis dixit Dinabutius ad Mer-
linum:285 “Quid mecum, fatue, contendis? Non est aequa nobis nativitatis
prosapia: ego enim ex regibus originem duxi, tu autem ignoras quis tibi
pater sit.” Audientes itaque legati, exploratores Vortigerni, iuvenes in
hunc modum decertantes, intuentes in Merlinum quaesierunt a circumstanti-
bus
 [[ Print Edition Page No. 121 ]] 
quis esset et unde oriundus.D 22v Responderunt dicentes quia nesciretur quis
ei pater esset, sed mater quae eum genuerat, filia regis Demetiae, in ecclesia ||290
sancti Petri mo || nialis, adhuc in eadem urbe viveret. Festinantes igitur
venerunt ad urbis ||C 68v praefectum praeceperuntque ex parte regis ut Merlinus
cum matre sua ad regem mitteretur.<6.18> H 31r Praefectus ilico complevit iussum
regis mittens Merlinum matremque eius ad eum. Cumque in praesentia
eius adducti fuissent, excepit illos rex et diligenter coepit a matre perquirere295
de quo viro iuvenem concepisset. Cui illa ait: “Vivit anima tua, rex, et
vivit anima mea, quia neminem agnovi qui illum in me generaverit. Unum
autem scio, quia cum essem in thalamo parentum puella, apparuit mihi
quidam in specie formosi iuvenis, ut videbatur, et amplectens me strictis
bracchiis saepissime osculabatur et statim evanescebat, ita ut indicium300
hominis non appareret loquebaturque aliquando non comparens. Cumque
in hunc modum me diu frequentasset, tandem in specie humana miscuit se
mihi et gravidam dereliquit. Sciat ergo prudentia tua, me aliter non cognovisse
virum.” Admirans autem Vortigernus hos mulieris sermones ad
se vocari fecit Maugantium magum, ut sibi ediceret si id quod dixerat305
mulier fieri potuisset. Adductus ergo magus coram rege auditisque his
quae mater Merlini dixerat, inquit: “In libris philosophorum et <in> pluri-
mis historiis repperimus multos huiuscemodi habuisse generationem. Nam
ut Apuleius de deo Socratis perhibet, inter lunam et terram habitant maligni et
immundi spiritus quos incubos daemones vocant. Hi partim habent310
naturam hominum partim vero angelorum et cum volunt assumunt sibi
humanas figuras et cum || mulieribus coeunt.C 69r Forsitan aliquis illorum huic
mulieri stuprum intulit et in ea iuvenem hunc generavit.”


 [[ Print Edition Page No. 122 ]] 

<6.19>¶12. Cumque omnia haec auscultasset Merlinus, accessit ad regem et ait:
315 “Utquid in || praesentia tua huc adducti sumus?” Cui rex: “Magi,” inquit,
“mei dederunt mihi consilium ut hominem sine patre perquirerem,E 158 quatinus
opus inceptum sanguine ipsius irroratum firmius staret. Volens enim tur-
rim aedificare non possunt fundamenta eius in loco isto constare, quin
quod in die construitur, in nocte a terra devoretur.” Tunc ait Merlinus:
320 “Iube magos tuos adesse et convincam illos per omnia mentitos.” Acciti
ergo magi sederunt coram rege. Quibus ait Merlinus: “Nescientes quid
fundamenta inceptae turris impediat, laudavistis regi ut sanguis meus funderetur
in caementum, quasi opus ideo constare deberet. Sed dicite mihi,
si magi estis, quid sub fundamento lateat? Nam aliquid sub illo esse oportet,
325 quod structuram stare non permittit.” Attoniti ergo magi conticuerunt omnes.
Tunc intendens Merlinus in || regem,H 31v ait: “Domine mi rex, voca
operarios tuos et iube fodere terram loci huius usque quo perveniatur ad
stagnum quod subtus latet pro quo opus stare non valet.” Quod cum
factum esset, repertum est stagnum, sicut dixerat Merlinus et credidit illi
330 rex in his et aliis quae locutus est postea. Vertens se deinde Merlinus ad
magos: “Dicite,” inquit, “mendaces et fatui, si nostis, quid lateat sub stagno?”
Qui, nec unum verbum proferentes, obmutuerunt.C 69v “Praecipe,” ait || ad
regem Merlinus, “hauriri stagnum per rivulos et videbis in fundo duos
concavos lapides et in illis duos dracones dormientes.” Credidit ergo rex,
335 quia verum prius dixerat de stagno et fecit hauriri stagnum. Sed super
omnia Merlinum admirabatur; admirabantur etiam cuncti qui aderant
tantam in eo || sapientiam, existimantes numen esse in illo. D 23r


 [[ Print Edition Page No. 123 ]] 

LIBER SEPTIMUS

1. Nondum autem ad hunc locum historiae perveneram,<7.1> cum, de Mer-
lino divulgato rumore, compellebant me undique contemporanei mei pro-
phetias ipsius edere, maxime autem Alexander Linconensis episcopus, vir
summae religionis et prudentiae. Non erat alter in clero sive in populo
cui tot nobiles famularentur, quos mansueta pietas ipsius et benigna largitas5
in obsequium suum alliciebat. Cui cum satisfacere praeelegissem prophetias
transtuli et eidem cum huiusmodi litteris direxi:

2. “Coegit me, Alexander, Lincoliensis episcopus,<7.2> nobilitatis tuae dilec-
tio prophetias Merlini de Britannico in Latinum transferre, antequam
historiam perarassem, quam de gestis regum Britannorum inceperam.10
Proposueram enim illam prius perficere et illud opus subsequenter explanare,
ne, dum uterque labor incumberet, sensus meus ad singula minor fieret.
Attamen quoniam securus eram veniae quam discretio subtilis ingenii tui
donaret, agrestem calamum meum libello apposui et plebeio modulamine
ignotum tibi interpretatus sum sermonem. Admodum autem admiror 15
quia id pauperi stilo dignatus eras committere, cum tot doctiores, tot di-
tiores virga potestatis || tuae coerceat,C 70r qui sublimioris carminis delecta-
mento aures Minervae tuae mulcerent. Et ut omnes philosophos totius
Britanniae insulae praeteream, tu solus es, quod non erubesco fateri, qui
prae ceteris audaci lyra caneres, nisi te culmen honoris ad cetera negotia20
vocaret. Quoniam ergo placuit ut Galfridus Monumutensis fistulam suam
in hoc vaticinio sonaret, modulationibus suis favere non diffugias et, si quid
inordinate sive vitiose protulerit, ferula Camenarum tuarum in rectum
advertas concentum.”


 [[ Print Edition Page No. 124 ]] 

25<7.3>3. Sedente itaque Vortigerno super ripam exhausti stagni, egressi sunt
duo dracones de praedictis rupibus concavis, quorum unus erat albus, alter
vero rubeus. Cumque in vicem appropinquassent, commiserunt diram
pugnam, cernentibus cunctis, ita ut ignis de ore eorum et naribus exhalaret.
Praevaluit autem albus draco rubeumque usque ad extremitatem lacus fugavit. 30
At ille, cum se expulsum doluisset, fecit impetum in album ipsumque
retroire coegit. Illis ergo in hunc modum certantibus, praecepit rex Am-
brosio Merlino, — sic enim cognomen erat ei — dicere, quid proelium
draconum portenderet. Mox ille in fletum erumpens spiritum hausit
prophetiae et ait: “Vae rubeo draconi nam exterminatio eius festinat.
35 Cavernas ipsius occupabit albus draco, qui Saxones quos invitasti significat.
Rubeus vero gentem ||E 159 designat Britanniae, quae ab albo opprimetur.
Montes itaque eius ut valles aequabuntur et flumina vallium sanguine mana-
bunt.C 70v Cultus religionis || delebitur et ruina ecclesiarum patebit. Praevale-
bit tandem oppressa et saevitiae exterorum resistet. Aper etenim Cornubiae
40 succursum praestabit et colla eorum sub pedibus suis conculcabit. Insulae
Oceani potestati illius subdentur et Gallicanos saltus possidebit. Tremebit
Romulea domus saevitiam ipsius et exitus eius dubius erit. In ore populorum
celebrabitur et actus eius cibus erit narrantibus. Sex posteri eius sequen-
tur sceptrum, sed post ipsos exsurget Germanicus vermis. Sublimabit illum
45 aequoreus lupus quem Affricana nemora comitabuntur. Delebitur iterum
religio et transmutatio primarum sedium fiet. Dignitas Londoniae adorna-
bit Doroberniam et pastor Eboracensis septimus in Armorico regno fre-
quentabitur.H 32r || Menevia pallio Urbis Legionum induetur et praedicator
Hiberniae propter infantem in utero crescentem obmutescet. Pluet san-
guineus50 imber et dira fames mortales afficiet. His supervenientibus dolebit

 [[ Print Edition Page No. 125 ]] 
rubeus, sed emenso labore vigebit. Tunc infortunium albi festinabit et
aedificia hortulorum eius diruentur. Sceptrigeri septem perimentur et
unus eorum sanctificabitur. Ventres matrum secabuntur et infantes abortivi
erunt. Erit ingens supplicium hominum, ut indigenae restituantur. Qui
faciet haec, aeneum virum induet et per multa tempora super aeneum55
equum portas Londoniae servabit. Exin in proprios mores revertetur
rubeus draco et in || se ipsum saevire laborabit.C 71r Superveniet itaque ultio
Tonantis, quia omnis ager colonos decipiet. Arripiet mortalitas populum
cunctasque nationes evacuabit. Residui natale solum deserent et exteras
culturas seminabunt. Rex benedictus navigium parabit et in aula duodecim 60
inter beatos collocabitur. Erit miseranda regni desolatio et areae
messium in fruticosos saltus redibunt. Exsurget iterum albus draco et
filiam Germaniae invitabit. Replebuntur iterum hortuli nostri alieno semine
et in extremitate stagni languebit rubeus. Exin coronabitur Germanicus
vermis et aeneus princeps humiliabitur. Terminus illi positus est quem65
transvolare nequibit. Centum namque quinquaginta annis in inquietudine
et subiectione manebit, tercentum vero insidebit. Tunc exsurget in illum
aquilo et flores quos || Zephyrus procreavit eripiet.E 160 Erit deauratio in
templis, nec acumen gladiorum cessabit.D 23v Vix obtinebit cavernas || suas
Germanicus draco, quia ultio proditionis eius superveniet. Vigebit tan-
dem70 paulisper, sed decimatio Neustriae nocebit. Populus namque in ligno
et ferreis tunicis superveniet, qui vindictam de nequitia eius sumet. Re-
staurabit pristinis incolis mansiones et ruina alienigenarum patebit. Germen
albi draconis ex hortulis nostris abradetur et reliquiae generationis eius

 [[ Print Edition Page No. 126 ]] 
75decimabuntur. Iugum perpetuae servitutis ferent matremque || suam ligo-
nibus et aratris vulnerabunt.C 71v

4. “Succedent duo dracones, quorum alter invidiae spiculo suffocabitur,
alter vero sub umbra nominis redibit. Succedet leo iustitiae, ad cuius rugi-
tum Gallicanae turres et insulani dracones tremebunt. In diebus eius aurum
80 ex lilio et urtica extorquebitur et argentum ex ungulis mugientium manabit.
Calamistrati varia vellera vestibunt et exterior habitus interiora signabit.
Pedes latrantium truncabuntur, pacem habebunt ferae, humanitas suppli-
cium dolebit. Findetur forma commercii, dimidium rotundum erit. Peri-
bit miluorum || rapacitas et dentes luporum hebetabuntur.H 32v Catuli leonis
85 in aequoreos pisces transformabuntur et aquila eius super montem Aravium
nidificabit. Venedotia rubebit materno sanguine et domus Corinei sex
fratres interficiet. Nocturnis lacrimis madebit insula, unde omnes ad
omnia provocabuntur. Nitentur posteri transvolare superna, sed favor
novorum sublimabitur. Nocebit possidenti ex impiis pietas, donec sese
90 genitore induerit. Apri enim dentibus accinctus, cacumina montium et
umbram galeati transcendet. Indignabitur Albania et convocatis collaterali-
bus sanguinem effundere vacabit. C 72r Dabitur || maxillis eius frenum, quod
in Armorico sinu fabricabitur. Deaurabit illud aquila rupti foederis et
tertia nidificatione gaudebit. Evigilabunt rugientes catuli et postpositis
95 nemoribus infra civitatum moenia venabuntur. Stragem non minimam ex
obstantibus facient et linguas taurorum abscident. Colla rugientium onera-
 [[ Print Edition Page No. 127 ]] 
bunt catenis et avita tempora renovabunt. Exin de primo in quartum, de
quarto in tertium, de tertio in secundum rotabitur pollex in oleo.E 161||

5. “Sextus Hiberniae moenia subvertet et nemora in planitiem mutabit.
Diversas portiones in unum reducet et capite leonis coronabitur. Princi-
pium100 eius vago affectui subiacebit, sed finis ipsius ad superos convolabit.
Renovabit namque beatorum sedes per patrias et pastores in congruis locis
locabit. Duas urbes duobus palliis induet et virginea munera virginibus
donabit. Promerebitur inde favorem Tonantis et inter beatos collocabitur.
Egredietur ex eo lynx penetrans omnia, quae ruinae propriae gentis immi-
nebit.105 Per illam enim utramque insulam amittet Neustria et pristina dig-
nitate spoliabitur. Deinde revertentur cives in insulam, nam discidium
alienigenarum orietur. Niveus quoque senex in niveo equo fluvium Perironis
divertet et cum candida virga molendinum super ipsum metabitur.
Cadwaladrus vocabit Conanum et Albaniam in societatem accipiet. Tunc110
erit strages alienigenarum, tunc flumina sanguine manabunt, tunc erumpent
Armorici montes et diademate || Bruti coronabuntur.C 72v Replebitur Kambria
laetitia et robora Cornubiae || virescent. D 24r Nomine Bruti vocabitur insula et
nuncupatio extraneorum peribit. Ex Conano procedet aper bellicosus,
qui infra Gallicana nemora acumen dentium suorum exercebit. Truncabit115
namque quaeque maiora robora, minoribus vero tutelam praestabit. Treme-
bunt illum Arabes et Affricani, nam impetum cursus sui in ulteriorem
Hispaniam protendet. Succedet hircus Venerii castri, aurea habens cornua
et argenteam barbam, qui tantam ex naribus suis efflabit nebulam, quanta
tota superficies insulae obumbrabitur. Pax erit in tempore suo et ubertate120
glebae multiplicabuntur segetes.H 33r Mu || lieres incessu serpentes fient et
omnis gressus earum superbia replebitur. Renovabuntur castra Veneris
nec cessabunt sagittae Cupidinis vulnerare. Fons Amne vertetur in san-
guinem et duo reges duellum propter leaenam de Vado Baculi committent.

 [[ Print Edition Page No. 128 ]] 
125Omnis humus luxuriabit et humanitas fornicari non desinet. Omnia haec
tria saecula videbunt, donec sepulti reges in urbe Londoniarum propala-
buntur. Redibit iterum fames, redibit mortalitas et desolatione urbium
dolebunt cives. Superveniet aper commercii, qui dispersos greges ad
amissa pascua revocabit. Pectus eius cibus erit egentibus et lingua eius
130 sedabit sitientes. Ex ore ipsius procedent flumina, quae arentes hominum
fauces rigabunt.E 162; C 73r Exin super turrim Londoniarum || procreabitur arbor, ||
quae tribus solummodo ramis contenta superficiem totius insulae latitudine
foliorum obumbrabit. Huic adversarius Boreas superveniet atque iniquo
flatu suo tertium illi ramum eripiet. Duo vero residui locum exstirpati
135 occupabunt, donec alter alterum foliorum multitudine annihilabit. Deinde
vero locum duorum obtinebit ipse et volucres exterarum regionum sus-
tentabit. Patriis volatilibus nocivus habebitur, nam timore umbrae eius
liberos volatus amittent. Succedet asinus nequitiae in fabricatores auri
velox, sed in luporum rapacitatem piger. In diebus illis ardebunt quercus
140 per nemora et in ramis tiliarum nascentur glandes. Sabrinum mare per
septem ostia discurret et fluvius Oschae per septem menses fervebit. Pisces
illius calore morientur et ex eis procreabuntur serpentes. Frigebunt Ba-
donis balnea et salubres aquae eorum mortem generabunt. Londonia necem
viginti milium lugebit et fluvius Thamensis in sanguinem mutabitur.
145 Cucullati ad nuptias provocabuntur et clamor eorum in montibus Alpium
audietur.

6.<7.4>Tres fontes in urbe Wintonia erumpent, rivuli quorum insulam in
tres partes, seu portiones, secabunt. Qui bibet de uno, diuturniori vita
fruetur nec supervenienti languore gravabitur. Qui bibet de altero, indeficienti 150
fame peribit et in facie ipsius pallor et horror sedebit. Qui bibet
de tertio,C 73v morte subita periclitabitur || nec corpus ipsius subire poterit
sepulchrum. Tantam ingluviem vitare volentes, diversis tegumentis eam

 [[ Print Edition Page No. 129 ]] 
occultare nitentur. Quaecumque ergo moles superposita fuerit, formam
alterius corporis recipiet. Terra namque in lapides, lapides in lignum,
lignum in cineres, cinis in aquam, si superiecta fuerint, vertentur. Ad haec155
ex urbe Canuti nemoris eliminabitur puella ut medelae curam adhibeat.
Quae, ut omnes artes inierit, solo anhelitu suo fontes nocivos ||D 24v siccabit.
Exin, ut sese salubri liquore refecerit, gestabit in dextera sua nemus Colidonis,
|| in sinistra vero murorum Londoniae propugnacula.H 33v Quocumque
incedet passus sulphureos faciet, qui duplici flamma fumabunt. Fumus ille160
excitabit Rutenos et cibum submarinis conficiet. Lacrimis miserandis
manabit ipsa et clamore horrido replebit insulam. Interficiet eam cervus
decem ramorum, quorum quatuor aurea diademata gestabunt. Sex vero
residui in cornua bubalorum ver || tentur,E 163 quae nefando sonitu tres in-
sulas Britanniae commovebunt. Excitabitur Danerium nemus et in huma-
nam165 vocem erumpens clamabit: ‘Accede, Kambria, et iunge lateri tuo
Cornubiam et dic Wintoniae: absorbebit te tellus; transfer sedem pastoris
ubi naves applicant et cetera membra caput sequentur. C 74r Festinat || namque
dies qua cives ob periurii scelera peribunt. Candor lanarum nocuit atque
tincturae ipsarum diversitas. Vae periurae genti, quia urbs inclita propter170
eam ruet.’ Gaudebunt naves augmentatione tanta et unum ex duobus fiet.
Reaedificabit eam hericius oneratus pomis, ad quorum odorem diversorum
nemorum convolabunt volucres. Adiciet palatium ingens et sescentis turri-
bus vallabit illud. Invidebit ergo Londonia et muros suos tripliciter auge-
bit. Circuibit eam undique Thamensis fluvius et rumor operis transcendet175
Alpes. Occultabit infra eam hericius poma sua et subterraneas vias ma-
chinabitur. In tempore illo loquentur lapides et mare quo ad Galliam

 [[ Print Edition Page No. 130 ]] 
navigatur infra breve spatium contrahetur. In utraque ripa audietur homo
ab homine et solidum insulae dilatabitur. Revelabuntur occulta sub-
marinorum180 et Gallia prae timore tremebit. Post haec ex Calaterio nemore
procedet ardea, quae insulam per biennium circumvolabit. Nocturno
clamore convocabit volatilia et omne genus volucrum associabit sibi. In
culturas mortalium irruent et omnia genera messium devorabunt. Sequetur
fames populum atque dira mortalitas famem. At cum calamitas tanta
185 cessaverit, adibit detestabilis ales vallem Galabes atque eam in excelsum
montem levabit. In cacumine quoque ipsius plantabit quercum atque infra
ramos nidificabit.C 74v Tria || ova procreabuntur in nido, ex quibus vulpes et lupus et
ursus egredientur. Devorabit vulpes matrem et asininum caput
gestabit. Monstro igitur assumpto terrebit fratres suos ipsosque in Neus-
triam190 fugabit. At illi excitabunt aprum dentosum in illa et navigio revecti
cum vulpe congredientur. Quae, cum certamine victa fuerit, finget se
defunctam et aprum in pietatem movebit. Mox adibit ipse cadaver, dumque
superstabit anhelabit in oculos eius et faciem. At ipsa non oblita praeteriti
doli, mordebit sinistrum pedem illius totumque ex corpore evellet. Saltu
195 quoque || facto eripiet ei dextram aurem et caudam et infra cavernas
montium delitebit.H 34r Aper ergo illusus requiret lupum et ursum ut ei amissa
membra restituant. Qui, ut causam inierint, promittent ei duos pedes et
aures et caudam || et ex eis porcina membra component. Acquiescet ipse
promissamque restaurationem exspectabit.E 164 Interim descendet vulpes de
200 montibus et sese in lupum mutabit et quasi colloquium habitura cum apro,
ad || ibit illum callideque ipsum totum devorabit.D 25r Exin transvertet sese in
aprum et quasi sine membris exspectabit germanos. Sed et ipsos, postquam
advenerint, subito dente interficiet atque capite leonis coronabitur. In
diebus eius nascetur serpens qui neci mortalium imminebit. Longitudine

 [[ Print Edition Page No. 131 ]] 
sua circuibit Londoniam et quos<cum>que praetereuntes || devorabit. Bos205
montanus caput lupi assumet dentesque suos in fabrica Sabrinae dealbabit.
Associabit sibi greges Albanorum et Kambriae,C75r qui Thamensem potando
siccabunt. Vocabit asinus hircum prolixae barbae et formam ipsius mutuabitur.
Indignabitur ergo montanus vocatoque lupo cornutus taurus in ipsos
fiet. Ut autem saevitiae indulserit, devorabit carnes eorum et ossa, sed in210
cacumine Uriani cremabitur. Favillae rogi mutabuntur in cygnos, qui in
sicco, quasi in flumine natabunt. Devorabunt pisces in piscibus et homines
in hominibus deglutient. Superveniente vero senectute efficientur submarini
lynces atque submarinas insidias machinabuntur. Submergent navalia et
argentum non minimum congregabunt. Fluctuabit iterum Thamensis con-
vocatisque215 fluminibus ultra alvei metas procedet. Urbes vicinas occultabit
oppositosque montes subvertet. Adhibebit sibi fontem Galabes, dolo et
nequitia repletum. Orientur ex eo seditiones provocantes Venedotos ad
proelia. Convenient nemorum robora et cum saxis Geuisseorum congredien-
tur. Advolabit corvus cum miluis et corpora peremptorum devorabit. Super220
muros Claudiocestriae nidificabit bubo et in nido suo procreabitur asinus.
Educabit illum serpens Malverniae et in plures dolos commovebit. Sumpto
diademate transcendet excelsa et horrido rugitu populum patriae terrebit.
In diebus eius titubabunt montes Pachaii ||C 75v et provinciae nemoribus suis
spoliabuntur. Superveniet namque vermis ignei anhelitus, qui emisso225
vapore comburet arbores. Egredientur ex eo septem leones capi ||E 165 tibus
hircorum turpati. Foetore narium mulieres corrumpent et proprias com-
munes facient. Nesciet pater filium proprium, quia more pecudum lascivient.
Superveniet vero gigas nequitiae, qui acumine oculorum terrebit
universos. Exsurget in illum draco Wigorniae et eum exterminare cona-
bitur.230 Facto autem congressu superabitur draco et nequitia victoris op-
primetur.
 [[ Print Edition Page No. 132 ]] 
Ascendet namque draconem et exuta veste insidebit nudus. Feret
illum ad sublimia draco erectaque cauda verberabit nudatum. Resumpto
iterum vigore,H 34v gigas fauces illius cum gla || dio confringet. Implicabitur
235 tandem sub cauda sua draco et venenatus interibit. Succedet post illum
Totonesius aper et dira tyrannide opprimet populum. Eliminabit Claudiocestria
leonem, qui diversis proeliis inquietabit saevientem. Conculcabit
eum sub pedibus suis apertisque faucibus terrebit. Cum regno tandem
litigabit leo et terga nobilium transcendet. Superveniet taurus litigio et
240 leonem dextro pede percutiet. Expellet eum per regni diversoria, sed
cornua sua in muros Exoniae confringet. Vindicabit leonem vulpes Kaerdubali
et totum dentibus suis consumet.C 76r Circumcinget eam Lindicolinus ||
coluber praesentiamque suam multis draconibus horribili sibilo testabitur.
Congredientur deinde dracones et alter alterum dilaniabit. Opprimet alatus
245 carentem ||D 25v alis et ungues in genas venenatas configet. Ad certamen con-
venient alii et alius alium interficiet. Succedet quintus interfectis et residuos
diversis machinationibus confringet. Transcendet dorsum unius cum
gladio et caput a corpore separabit. Exuta veste ascendet alium et dextram
caudae laevamque iniciet. Superabit eum nudus, cum nihil indutus profecerit. 250
Ceteros tormentabit a dorso et in rotunditatem regni compellet.
Superveniet leo rugiens, immani feritate timendus. Ter quinque portiones
in unum reducet et solus possidebit populum. Splendebit gigas colore niveo
ac candidum populum generabit. Deliciae principes enervabunt et subditi
in beluas mutabuntur. Orietur in illis leo humano cruore turgidus. Sup-
ponetur255 ei in segete falcifer, qui, dum laborabit mente, opprimetur ab
illo. Sedabit illos Eboracensis auriga expulsoque domino in currum quem
ducit ascendet. Abstracto gladio minabitur Orienti et rotarum suarum ves-
tigia
 [[ Print Edition Page No. 133 ]] 
replebit sanguine. || Fiet deinde piscis in aequore,E 166 qui sibilo serpentis
revocatus coibit cum illo. Nascentur inde tres tauri fulgurantes qui
consumptis pascuis convertentur in arbores. Gestabit primus flagellum260
vipereum || et a primogenito dorsum suum divertet.C 76v Nitetur ipse flagellum
ei eripere, sed ab ultimo corripietur. Avertent mutuo a sese facies, donec
venenatum scyphum proiecerint. Succedet ei colonus Albaniae, cui a
dorso imminebit serpens. Vacabit ipse tellurem subvertere, ut patriae
segetibus candeant. Laborabit serpens venenum diffundere, ne herbae in265
messes proveniant. Letali clade deficiet populus et moenia urbium deso-
labuntur. Dabitur in remedium urbs Claudii, quae alumnam flagellantis
interponet. Stateram namque medicinae gestabit et in brevi renovabitur
insula. Deinde duo subsequentur sceptrum, quibus cornutus draco ministra-
bit. Adveniet alter in ferro et volantem equitabit serpentem. Nudato270
corpore insidebit dorso et dexteram caudae iniciet. Clamore ipsius excita-
buntur maria et timorem secundo inicient. Secundus itaque sociabitur
leoni et, exorta lite, congressum facient. Mutuis cladibus succumbent mu-
tuo, sed feritas || beluae praevalebit.H 35r Superveniet quidam in tympano et
cithara et demulcebit leonis saevitiam. Pacificabuntur ergo nationes regni275
et leonem ad stateram provocabunt. Locata sede ad pensas * studebit, sed
palmas in Albaniam extendet. Tristabuntur igitur aquilonares provinciae
et ostia templorum reserabuntur. Signifer lupus conducet turmas et Cor-
nubiam cauda sua || circumcinget. Resistet ei miles in curru,C 77r qui populum
illum in aprum mutabit. Vastabit igitur aper provincias, sed in profundo280
Sabrinae occultabit caput. Amplexabitur homo leonem in vino et fulgor
auri oculos intuentium excaecabit. Candebit argentum in circuitu et diversa
torcularia vexabit. Imposito vino inebriabuntur mortales postpositoque
caelo in terram respicient. Ab eis vultus avertent sidera et solitum cursum
confundent. Arebunt segetes his indignantibus et umor convexi negabitur.285

 [[ Print Edition Page No. 134 ]] 
Radices et rami vices mutabunt novitasque rei erit in miraculum. Splendor
Solis electro Mercurii languebit et erit horror inspicientibus. Mutabit
clipeum Stilbon Archadiae,D 26r vocabit Venerem galea Martis. || Galea Martis
umbram conficiet, transibit terminos furor Mercurii. Nudabit ensem
290 Orion ferreus, || vexabit nubes Phoebus aequoreus. Exibit Iuppiter licitas
semitas et Venus deseret statutas lineas.E 167 Saturni sideris livido corruet et
falce recurva homines perimet. Bis senus numerus domorum siderum de-
flebit hospites ita transcurrere. Omittent Gemini complexus solitos et
urnam in fontes provocabunt. Pensa Librae oblique pendebunt, donec
295 Aries recurva cornua sua supponat. Cauda Scorpionis procreabit fulgura
et Cancer cum Sole litigabit.C 77v Ascendet Virgo dorsum || Sagittarii et flores
virgineos obfuscabit. Currus Lunae turbabit Zodiacum et in fletum pro-
rumpent Pleiades. Officia Iani nulla redibunt, sed ianua clausa in crepi-
dinibus Adriannae delitebit. In ictu radii exsurgent aequora et pulvis
300 veterum renovabitur. Confligent venti diro sufflamine et sonitum inter
sidera conficient. ”

LIBER OCTAVUS

1. Cum igitur haec et alia plurima prophetasset Merlinus,<8.1> ambiguitate
verborum suorum astantes in admirationem commovit. Vortigernus vero
prae ceteris admirans et sensum iuvenis et vaticinia collaudat. Neminem
enim praesens aetas produxerat, qui ora sua in hunc modum coram ipso
5 solvisset. Scire igitur volens modum exitus sui ex hac vita, rogavit iuvenem
ut indicaret quod intelligeret. Cui Merlinus: “Ignem filiorum Constantini
cave, si valueris. Iam naves parant, iam Armoricum litus deserunt, iam vela
per aequora pandunt: petent Britanniam, invadent Saxonicam gentem,

 [[ Print Edition Page No. 135 ]] 
nefandum populum subiugabunt; sed prius te intra turrim inclusum com-
burent. ||H 35v Malo tuo patrem eorum prodidisti et Saxones contra eos in-
vitasti.10 Invitasti eos tibi in praesidium et ecce supervenerunt in tuum suppli-
cium. Imminent tibi duo funera nec est promptum quod prius vites. Hinc
enim regnum tuum devastant Saxones et leto tuo incumbunt. Hinc autem
applicant duo fratres, Aurelius et Uther, qui mortem fratris sui in te
vindicare nitentur. Quaere || tibi diffugium, si potes: cras Totonesium15
sportum tenebunt. Rubebunt sanguine Saxonum facies et interfecto Hengisto
Aurelius Ambrosius coronabitur.C 78r Pacificabit nationes, restaurabit
ecclesias, sed veneno deficiet. Succedet ei germanus suus Utherpendragon,
cuius dies anticipabuntur veneno. Aderunt tantae proditioni posteri tui,
quos aper Cornubiae devorabit. ” Nec mora, cum crastina dies illuxit20
applicuerunt fratres in loco quo praedixerat Merlinus.


 [[ Print Edition Page No. 136 ]] 

TEXT C

2. Rumore itaque adventus sui divulgato,<8.2> convenerunt undique Britones,
qui in tanta clade dispersi fuerant et, societate concivium suorum roborati,
hilariores solito efficiuntur. Convocato igitur clero inunxerunt Aurelium
25 in regem et sese sibi more solito submiserunt. Cumque impetum in Saxones
fieri cohortarentur, dissuasit rex: nam prius Vortigernum persequi affecta-
verat. Adeo enim propter proditionem patri illatam doluerat, quia nil
agere videretur nisi prius ipsum vindicaret. Affectum itaque suum ex-
sequi desiderans, convertit exercitum suum in Kambriam, oppidumque
30 Genorium petivit. Diffugerat enim eo Vortigernus, ut tutum refugium
haberet. Erat autem oppidum illud in natione Hergigni, super fluvium
Gwaiae, qui et Cloartius nuncupatur. Ut igitur pervenit ad illud Ambro-
sius, proditionis patri ac fratri illatae reminiscens, Eldol, ducem Claudio-
cestriae,C 78v || affatur: “Respice, dux nobilis, huius urbis turres et moenia,
35 utrum poterint Vortigernum protegere, quin gladii mei mucronem infra
viscera ipsius recondam. Promeruit enim necem, nec tibi ignotum esse
existimo ipsum eam meruisse. O hominem omnium sceleratissimum! O
ineffabilibus tormentis perdendum! Primo prodidit patrem meum Con-
stantinum, qui ipsum et patriam a Pictorum irruptione liberaverat; deinde
40 Constantem, fratrem meum, quem ut proderet in regem promovit. Denique
cum ipsemet versutia sua insignitus fuisset, intromisit cum concivibus paga-
nos, ut ipsos qui fidelitati meae adhaerebant exterminaret. Sed permittente
Deo in laqueum, quem fidelibus suis paraverat, incautus cecidit. Nam ut
nequitiam ipsius compererunt Saxones, eiecerunt illum e regno, quod
45 neminem pigere debet. Illud vero dolendum censeo, quod nefandus
populus, quem nefandus ille invitavit, fertilem patriam devastavit, nobiles
cives exterminavit, sacras ecclesias destruxit et Christianitatem fere a mari
usque ad mare delevit. Nunc igitur, cives, viriliter agite et vindicate vos
in istum prius, per quem haec omnia accesserunt! Deinde vertamus arma
50 in hostes imminentes et patriam ab eorum ingluvie liberemus.” Nec mora,
diversis machinationibus incumbunt, moenia diruere nituntur. Postremo,
cum cetera defecissent, ignem adhibuerunt, qui cum alimentum repperisset
non quievit ad ||<8.3> C 79v auctus, donec turrim et Vortigernum exarsit. Quod cum
Hengisto Saxonibusque suis relatum esset, invasit eum timor, quia probi-
tatem55 Aurelii timebat. Tanta namque virtus et audacia viro inerat, quod,
dum Galliarum partes frequentaret, non erat alter qui cum illo congredi
auderet. Nam si congressum fecisset aut hostem ab equo prosterneret, aut
hastam in frusta confringeret. Praeterea largus erat in muneribus dandis,

 [[ Print Edition Page No. 137 ]] 
sedulus <in> divinis obsequiis, modestus in cunctis et super omnia mendacium
vitans, fortis pede, fortior equo et ad regendum exercitum doctus. Tales60
probitates ipsius, dum adhuc in Armoricana Britannia moraretur, fama
assiduis volatibus in insulam detulerat. Timuerunt igitur eum Saxones et
sese trans Humbrum receperunt. In partibus illis munierunt civitates et
oppida, nam patria illa semper refugiosis patuerat. Vicinitas enim Scotiae
adhibebat tutelam, quae in omne damnum civium imminere consueverat.65
Natio namque ad inhabitandum horribilis, evacuata civibus, tutum re-
ceptaculum alienigenis praestaverat. Siquidem Pictis, Scotis, Dacis, Nor-
veigensibus et ceteris qui ad vastandam insulam applicuerant, situ locorum
admittente, patuerat. Securi igitur affinitatis patriae, versus illam dif-
fugerant, ut, si opus fuisset, sese infra, quasi in propria castra recepissent.70
Cumque id Aurelio indicatum fuisset, audacior effectus spem victoriae
recepit.

¶3. Ocius ergo convocatis civibus exercitum suum augmentavit ||C 79v atque
versus aquilonares provincias iter arripuit. Et cum nationes praeter-
iret, inspiciens eas desolatas, condoluit, maxime autem propter ecclesias75
usque ad solum destructas; quibus restaurationem promittebat, si tri-
umpho potiretur. At Hengistus, cum adventum ipsius comperisset,<8.4> revocata
audacia, commilitones suos elegit atque unumquemque inanimans, eos
viriliter resistere nec congressum Aurelii abhorrere <hortabatur>. Dicebat
autem ipsum paucos ex Armoricanis Britonibus habere, cum numerus eorum80
ultra decem milia non procederet. Insulanos vero Britones pro nihilo
reputabat, cum totiens eos in proeliis devicisset. Proinde promittebat suis
victoriam et ob ampliorem numerum et ob terrae securitatem. Aderant
enim circiter ducenta milia armatorum. Et cum omnes hoc modo inani-
masset, ivit obviam Aurelio in campo qui dicebatur Maesbeli, quo ipse85
Aurelius transiturus erat. Affectabat namque in ipsum subitum et fur-
tivum facere impetum Britonesque non praemeditatos occupare. Quod
tamen non latuit Aurelium, nec idcirco distulit campum adire, sed festi-
nantius ingressus est. Ut igitur hostes prospexit, disposuit turmas suas:
tria milia ex Armoricanis iussit equis adesse ceterosque cum insulanis mix-
tim90 in acies constituit; Demetas in collibus, Venedotos in prope sitis ne-
moribus locavit. Erat autem causa, ut, si Saxones ad ea loca diffugerent,
adessent qui obviarent.<8.5>

¶4. Interea accessit Eldol, dux Claudiocestriae, ad regem et ait:C 80r “Sola
dies || pro omnibus diebus vitae meae mihi sufficeret, si congredi cum95

 [[ Print Edition Page No. 138 ]] 
Hengisto Deus concederet: nempe succumberet alter nostrum, dum <gladiis>
insisteremus. Reminiscor namque illius diei qua convenimus quasi pacem
habituri; cumque de concordia ageretur, prodidit omnes qui aderant et
cum cultris interfecit, praeter me solum, qui reperto palo evasi. Suc-
cubuerunt100 illa die quadringenti octoginta barones ac consules, qui omnes
inermes advenerant. In periculo subvectavit <mihi> Deus palum, quo de-
fensus ego evasi.” Talia referebat Eldol: sed Aurelius socios hortabatur
totam spem suam in filium Dei ponere, hostes deinde suos audacter invadere,
pro patria unanimiter pugnare. At Hengistus econtra turmas suas compone-
bat,105 componendo proeliari docebat, docendo singulas perambulabat ut omni-
bus unam pugnandi audaciam ingereret. Dispositis tandem in utraque parte
cuneis, congrediuntur acies, mutuos ictus ingeminant, cruorem non mini-
mum effundunt. Hinc Britones, hinc Saxones vulnerati moriuntur.
Hortatur Aurelius Christianos, monet Hengistus paganos; et cum talem
110 decertationem facerent, nitebatur semper Eldol habere aditum congrediendi
cum Hengisto, sed non habuit. Nam Hengistus, cum vidit suos succumbere,
Britones vero nutu Dei praevalere, confestim diffugit petivitque oppidum
Kaerconan, quod nunc Cunegeburc appellatur. Insequitur eum Aurelius
et quoscumque in itinere reperiebat, vel in interitum vel in servitutem115
compellebat. Cum ergo vidisset Hengistus quia insequeretur eum Aurelius,
noluit introire in oppidum, sed convocato in turmas populo iterum proe-
liari disposuit.C 80v || Quippe sciebat quod oppidum nequaquam Aurelio re-
sisteret et quod omne tutamen suum in gladio et hasta consisteret. Denique,
cum supervenisset Aurelius, composuit et ipse socios in turmas et acerrimam
120 pugnam ingessit. Porro Saxones unanimiter resistunt et invicem letaliter
vulnerantur. Diffunditur sanguis utrobique, clamor morientium in iram
ducebat vivos. Postremo praevaluissent Saxones, nisi equestris turma
Armaricanorum Britonum supervenisset. Constituerat namque eam Aure-
lius sicut in primo proelio fecerat. Superveniente ergo illa cesserunt ei
125 Saxones et, aliquantulum dilapsi, vix iterum sese consociaverunt. Acrio-
res deinde incumbunt Britones et hostes unanimiter infestant. Non cessa-
bat Aurelius socios monere, obviantes vulnerare, fugientes insequi atque
hoc modo consolari. Similiter Eldol, nunc hac nunc illac discurrens,
infestis vulneribus adversarios suos afficiebat. Quicquid autem ageret,
130 aestuabat semper habere copiam congrediendi cum Hengisto. Dum itaque
diversas irruptiones diversae turmae facerent,<8.6> convenerunt forte pariter et

 [[ Print Edition Page No. 139 ]] 
mutuos ictus ingeminare coeperunt. O viros prae ceteris pugnaces! Qui
dum mutuos enses alter in alterum immitterent, prosiliebant ex ictibus ignes,
ac si tonitrua coruscationes procrearent. Diu dubium fuit cui praestantior
vigor inerat: quandoque enim praevalebat Eldol et cedebat Hengistus;135
quandoque cedebat Eldol et praevalebat Hengistus. Dum in hunc modum
decertarent, || supervenit Gorlois, dux Cornubiae,C 81r cum phalange cui prae-
erat, turmas diversorum infestans. Quem cum aspexisset Eldol, securior
effectus, cepit Hengistum per nasale cassidis atque totis viribus utens ipsum
infra concives extraxit. Maximo igitur gaudio fluctuans, excelsa voce140
dicebat: “Desiderium meum adimplevit Deus: prosternite, viri, obstantes
ambrones prosternite! Vobiscum est in manu victoria: vicistis enim devicto
Hengisto.” Inter haec Britones non cessant paganos expugnare, saepius
ac saepius invadere et cum retrocedebant iterum renovata audacia re-
sistere. Nec in hunc modum pugnare quieverunt, donec potiti sunt victoria.145
Diffugerunt itaque Saxones quo impetus quemque ducebat: alii urbes, alii
montana nemorosa, alii naves petebant. At Octa, filius Hengisti, cum maiori
multitudine Eboracum adivit; Cosa vero, cognatus eius, urbem Alclud
atque eam innumeris armatis munierunt.<8.7> Ut itaque triumphavit Aurelius
cepit urbem Conani quam supra memoraveram et ibidem tribus diebus150
moratus est. Interea iussit peremptos sepeliri, vulneratos curari, fatigatos
requiescere et eosdem levaminibus reficere. Post haec, convocatis ducibus,
decernere praecepit quid de Hengisto ageretur. Aderat Eldadus, Claudio-
cestrensis episcopus, frater Eldol, vir summae prudentiae et religionis. Hic
cum Hengistum coram rege stantem aspiceret, iussit ceteros tacere et in155
hunc modum locutus est: “Et si omnes istum liberare niterentur, ego eum
in frusta conciderem. Insequerer namque prophetam Samuelem, qui, cum
Agag, regem Amalec, in potestate || tenuisset,C 81v concidit illum in frusta [[158]]
dicens: ‘Sicut fecisti matres sine liberis, sic faciam hodie matrem tuam sine
liberis inter mulieres.’ Sic igitur facite de isto qui alter Agag exstitit.” Ac-
cepit160 itaque Eldol gladium et duxit eum extra civitatem et, amputato capite,
ad Tartara direxit. At Aurelius, ut erat in omnibus modestus, iussit sepeliri
eum et tumulum terrae super corpus eius pagano more apponi.


 [[ Print Edition Page No. 140 ]] 

<8.8>¶5. Deinde duxit Aurelius exercitum suum ad Eboracum ut Octam, filium
165 Hengisti, expugnaret. Cumque civitatem obsideret, dubitavit Octa resis-
tere et urbem contra tantam multitudinem defendere. Communicato itaque
consilio, egressus est cum nobilioribus qui secum aderant, gestans catenam
in manu et sablonem in capite et sese regi in haec verba praesentavit: “Victi
sunt dii mei Deumque tuum regnare non haesito, qui tot nobiles ad te
170 venire compellit. Accipe ergo nos et catenam istam et nisi misericordiam
adhibueris, habe nos ligatos et ad quodlibet supplicium voluntarie paratos.”
Motus igitur Aurelius pietate, iussit adiudicari quid in illos agendum foret.
Cum autem diversi diversa proferrent, surrexit Eldadus episcopus et sen-
tentiam hoc sermone disseruit: “Gabaonitae voluntarie venerunt ad filios
175 Israel petentes misericordiam et impetraverunt. Erimus ergo Christiani
peiores Iudaeis, abnegantes misericordiam? Misericordiam petunt: mise-
ricordiam habeant. Ampla est insula Britanniae et in pluribus locis deserta.
Foederatos itaque illos sinamus saltem deserta inhabitare et nobis in sempi-
ternum serviant.”C 82r Acquievit itaque || rex Eldadi sententiae et misericor-
diam180 de eis habuit. Exemplo etiam Octae venit Cosa ceterique qui dif-
fugerant et misericordiam impetraverunt. Dedit ergo eis nationem iuxta
Scotiam et foedus cum eis confirmavit.

<8.9>¶6. Triumphatis itaque hostibus, convocavit consules ac principes regni
infra Eboracum praecepitque eis restaurare ecclesias quas gens Saxonum
185 destruxerat. Ipse vero metropolitanam sedem illius urbis atque ceteros
episcopatus provinciae reaedificare incepit. Emensis denique quindecim
dicbus, cum operarios diversos in diversis locis statuisset, adivit urbem
Londoniae, cui hostilis irruptio non pepercerat. Condolens igitur ipsius
excidium, revocat undique cives residuos et eam restituere aggreditur.
190 Ibidem disposuit de regno suo legesque sopitas renovat, amissas avorum
possessiones nepotibus distribuit. Quae autem in tanta calamitate heredes
amiserant, largitus est commilitionibus suis. Tota intentio ipsius versaba-
tur circa regni restaurationem, ecclesiarum reformationem, pacis ac legis
renovationem, iustitiae compositionem. Exinde petivit Wyntoniam, ut
195 eam, sicut ceteras, restitueret. Cumque in restaurationem eius quae ponenda
erant posuisset, monitu <Eldadi> episcopi ivit ad monasterium prope Kaer-
caradoc, quae nunc Salesberia dicitur, ubi consules ac principes iacebant
quos nefandus Hengistus prodiderat. Erat ibi coenobium trecentorum
fratrum in monte Ambrii, qui, ut fertur, fundator eiusdem olim exstiterat.
200 Ut igitur locum, quo defuncti iacebant, circumspexisset, motus pietate in

 [[ Print Edition Page No. 141 ]] 
lacrimas solutus est. Postremo,C 82v in diversas meditationes || inductus, delibera-
vit apud se qualiter locum faceret memorabilem: dignum namque memoria
censebat caespitem, qui tot nobiles, pro patria defunctos protegebat.<8.10> Convocatis
igitur undique artificibus lignorum et lapidum, ingeniis praecepit
uti novamque structuram adinvenire, quae in memoriam tantorum virorum205
in aevum constaret. Cumque omnes, ingeniis suis diffidentes, repulsam in-
tulissent, accessit Tremorinus, Urbis Legionum archiepiscopus ad regem
et ait: “Si uspiam est qui praeceptum tuum aggredi voluerit, Merlinus,
vates Vortigerni aggredietur. Quippe non aestimo alterum esse in regno
tuo, cui sit clarius ingenium sive in futuris dicendis, sive in operationibus210
machinandis. Iube eum venire atque ingenio suo uti, ut opus quod affectas
constet.” Cum itaque de eo multa interrogasset Aurelius, misit diversos
nuntios per diversas nationes patriae, ut inventum illum adducerent. Qui,
peragratis provinciis, invenerunt eum in natione Gewisseorum, ad fontem
Galabes, quem fuerat solitus frequentare. Indicato autem quid vellent,215
duxerunt eum ad regem. Excepit illum rex cum gaudio iussitque futura
dicere, cupiens miranda audire. Cui Merlinus: “Non sunt revelanda huiusmodi
mysteria, nisi cum summa necessitas incubuerit. Nam si ea in deri-
sionem sive vanitatem proferrem, taceret spiritus qui me docet et, cum
opus superveniret, recederet.” Denique, cum omnibus repulsam intulisset,220
noluit rex infestare eum de futuris, sed de ||C 83r operatione praemeditata allo-
cutus est. Cui Merlinus: “Si perpetuo opere sepulturam virorum decorare
volueris, mitte pro Chorea Gigantum, quae est in Killarao monte Hiberniae.
Est etenim ibi structura lapidum quam nemo huius aetatis construeret, nisi
ingenium artem subvectaret. Grandes sunt lapides nec est aliquis cuius225
virtuti cedant: qui si eo modo, quo ibidem positi sunt, circa plateam loca-
buntur, stabunt in aeternum.”<8.11> Ad verba ipsius solutus est Aurelius in
risum, dicens: “Qualiter id fieri posset, ut tanti lapides ex tam longinquo
regno adveherentur, ac si Britannia lapidibus careret qui ad operationem
sufficerent?” Ad haec Merlinus: “Ne moveas, rex, vanum risum, quia haec230
absque vanitate profero. Mystici sunt lapides et ad diversa medicamenta
salubres. Gigantes olim asportaverunt eos ex ultimis finibus Affricae
regionis et posuerunt in Hibernia, dum in ea inhabitarent. Erat autem

 [[ Print Edition Page No. 142 ]] 
causa ut balnea infra ipsos conficerent, cum infirmitate gravarentur. Lava-
bant235 namque lapides et infra balnea diffundebant, unde aegroti curabantur.
Miscebant etiam cum herbarum confectionibus, unde vulnerati sanabantur.
Non est ibi lapis qui medicamento careat.” Cumque haec audissent Bri-
tones, consuluerunt pro lapidibus mittere populumque Hiberniae proelio
infestare, si ipsos detinere niterentur. Postremo eligitur Utherpendragon,240
frater regis et quidecim milia armatorum ut huic negotio pareant. Eligitur
et ipse Merlinus,C 83v ut ipsius ingenio et consilio agenda tractentur. Paratis ||
deinde navibus, mare ingrediuntur et prosperis ventis Hiberniam adeunt.

<8.12>¶7. Ea tempestate regnabat in Hibernia Gillomanius, iuvenis mirae pro-
bitatis. Hic cum audisset quia in Hibernia applicuissent Britones, collegit
245 exercitum grandem et eis obviam perrexit. Cumque didicisset causam ad-
ventus eorum, astantibus arrisit et ait: “Non miror si ignava Saxonum gens
insulam Britonum devastare potuit, cum Britones bruti sint et stulti. Quis
etenim huiusmodi umquam stultitiam audivit? Numquid meliora sunt saxa
Hiberniae quam Britanniae, ut regnum nostrum pro ipsis ad proeliandum
250 provocetur? Armate vos, viri et defendite patriam vestram, quia, dum
mihi vita inerit, non auferent nobis etiam minimum lapidem Choreae.”
Uther igitur, ut vidit ipsos ad proeliandum paratos, festinante agmine in
eos irruit. Nec mora, praevaluerunt Britones, Hiberniensibusque laceratis
ac interfectis Gillomanium in fugam propulerunt. Potiti autem victoria
255 exegerunt Kyllarium montem lapidumque structuram adepti, gavisi sunt
et admirati. Circumstantibus itaque cunctis, accessit Merlinus et ait: “Uti-
mini viribus vestris, iuvenes, ut in deponendo lapides istos appareat utrum
ingenium virtuti an virtus ingenio cedat.” Ad imperium igitur eius indulserunt
unanimiter multimodis machinationibus et aggressi sunt Choream
260 deponere. Alii funes, alii restes, alii scalas paraverunt, ut quod affectabant
perficerent, nec ullatenus perficere valuerunt. Deficientibus itaque cunctis
solutus est MerlinusC 84r || in risum suasque machinationes confecit. Denique
cum quaeque necessaria apposuisset, levius quam credi potest lapides de-
posuit, depositos autem fecit deferri ad naves et interponi et sic cum gaudio
265 in Britanniam reverti coeperunt, necnon prosperantibus ventis applicant
sepulturasque virorum cum lapidibus petunt. Quod cum indicatum fuisset
Aurelio, diversos nuntios per diversas partes direxit iussitque clerum ac
populum submonere, submonitos vero in monte Ambrii convenire ut <cum>
gaudio et honore sepulturam praedictam repararent. Ad edictum vero

 [[ Print Edition Page No. 143 ]] 
illius venerunt pontifices et abbates et ex unoquoque ordine qui ei subditi270
fuerant. Et cum omnes convenissent, instante die quae praedestinata fuerat,
imposuit Aurelius diadema capiti suo festumque Pentecostes regaliter cele-
bravit tribusque sequentibus diebus continuae celebrationi vacavit. Interea
honores qui possessoribus carebant domesticis suis largitur ut eis laborem
obsequii sui remuneraret. Evacuatae erant duae metropolitanae sedes,275
Eboraci videlicet atque Urbis Legionum, a pastoribus suis: quibus communi
consilio populorum consulere volens, concessit Eboracum Sampsoni, illustri
viro summaque religione famoso; Urbem vero Legionum Dubricio, quem
divina providentia in eodem loco praefuturum elegerat. Cumque haec
et cetera in regno suo statuisset, praecepit Merlino lapides circa sepulturas280
erigere, quos ex Hibernia asportaverat. At ille, praeceptis eius oboediens,
eo modo quo in Killario monte Hiberniae positi fuerant, erexit illos circa
sepulturas || ingeniumque virtuti praevalere comprobavit.C 84v

¶8. Eodem tempore, Pascentius, filius Vortigerni,<8.13> qui in Germaniam dif-
fugerat, commovebat omnem armatum militem regni illius in Aurelium285
Ambrosium patremque suum vindicare volebat. Promittebat autem in-
finitam copiam auri et argenti, si auxilio eorum Britanniam sibi subdidissent.
Denique, cum promissis suis universam iuventutem corrupisset, paravit
maximum navigium applicuitque in aquilonaribus partibus insulae ac eas
vastare incepit. Cumque id regi nuntiatum fuisset, collegit exercitum suum290
obviamque perrexit atque saevientes hostes ad proelium provocavit. Qui
ultro ad bellum venientes, commiserunt pugnam cum civibus, sed volente
Deo devicti fuerunt et in fugam compulsi.<8.14> Pascentius ergo in fugam pro-
pulsus, non ausus est redire in Germaniam, sed retortis velis adivit Gillo-
manium in Hiberniam et ab illo receptus est. Et cum infortunium suum295
notificasset, miseratus Gillomanius pactus est ei auxilium, conquerens de
iniuria quam Uther, frater Aurelii, sibi intulerat, dum Choream Gigantum
perquireret. Confirmato tandem inter eos foedere, paraverunt sibi naves
et ingressi in eas in Meneviam urbem applicuerunt.

¶9. Quo divulgato, Utherpendragon, excita armatorum copia ivit in300
Kambriam, ut cum eis pugnaret. Frater etenim suus Aurelius in Gwintonia
urbe morbo gravatus iacebat nec poterat ipsemet adire. Cumque id Pas-
centio et Gillamonio Saxonibusque qui aderant compertum fuisset,C 85r || gavisi
sunt valde, quia aestimabant propter infirmitatem eius regnum leviter sub-
dendum. Et dum murmuratio inde per populos fieret, accessit unus ex305
Saxonibus vocabulo Capa ad Pascentium et ait: “Quibus donariis ditabis
hominem qui Aurelium Ambrosium tibi interficiet?” Cui Pascentius: “O
si quempiam repperissem cui hoc in animo staret, darem ei mille libras argenti

 [[ Print Edition Page No. 144 ]] 
familiaritatemque meam, dum viverem. Et si fortuna permiserit ut dia-
demate310 regni potiar, faciam illum centurionem et hoc iuramento confir-
mabo.” Ad haec Capa: “Didici linguam Britannicam moresque hominum
scio, in medicina arte peritus sum. Si ergo ea quae promittis exsecutus
fueris, fingam me Christianum et Britannum et quasi medicus praesentiam
regis nactus, ei potionem qua obibit conficiam. Et ut citius aditum re-
periam,315 faciam me monachum religiosissimum et omni dogmate eruditum.”
Cumque haec promisisset, pepigit Pascentius foedus cum eo et ea quae
spoponderat iuramento confirmavit. Rasit igitur Capa barbam suam, capi-
teque tonso monachalem cepit habitum et vasis medicamentorum suorum
oneratus iter versus Gwintoniam arripuit. Urbem postremo ingressus
320 obtulit obsequium suum clientibus regis et gratiam in oculis eorum invenit:
nihil enim desiderabilius exspectabant quam medicum. Exceptus itaque et
in praesentia regis ductus, promisit se redditurum ei sanitatem, si potionibus
suis frueretur. Nec mora, potionem conficere iussus, submiscuit venenum
et regi porrexit.C 85v Quod cum cepisset Aurelius et hausisset, || iussus est con-
festim325 a nefando ambrone sub coopertorio suo delitescere atque obdormire,
ut magis potio detestanda profecisset. Paruit itaque rex monitis proditoris
illius et, quasi sanitatem recepturus, obdormivit. Nec mora, illabente veneno
per poros corporis et venas, consecuta est mors soporem, quae nemini
parcere consuevit. Interea ille nefandus proditor inter unum et alium
330 elapsus, in curia nusquam comparuit.

¶10. Haec dum Wintoniae gererentur, apparuit stella mirae magnitudinis
et claritatis, uno radio contenta. Ad radium vero erat globus igneus in
similitudinem draconis extensus et ex ore eius procedebant duo radii,
quorum unus longitudinem suam ultra Gallicana climata videbatur ex-
tendere,335 alter vero versus Hibernicum mare vergens, in septem minores
radios terminabatur.<8.15> Apparente itaque praefato sidere, percussi sunt omnes
metu et admiratione qui istud inspiciebant. Uther etiam, frater regis, hosti-
lem exercitum in partibus Kambriae petens, non minimo terrore percussus,
quosque sapientes adibat, ut quid portenderet stella notificarent. Inter
340 ceteros iussit vocari Merlinum, nam et ipse in exercitum venerat, ut consilio
ipsius res proeliorum tractarentur. Qui ut in praesentia ducis astitisset, iussus
est significationem sideris enucleare. Mox ille, in fletum prorumpens, re-
vocato
 [[ Print Edition Page No. 145 ]] 
spiritu exclamavit et ait: “O damnum irrecuperabile!C 86r O orbatum
populum Britanniae! O nobilissimi regis migrationem! Defunctus est in-
clitus rex Britonum, Aurelius Ambrosius, cuius obitu obibimus || omnes, nisi345
Deus auxilium subvectaverit. Festina igitur, dux nobilissime, Uther, festina
et conflictum facere cum hostibus ne differas: victoria tibi in manu erit et rex
eris totius Britanniae. Te etenim sidus significat et igneus draco sub sidere.
Radius autem qui versus Gallicanam plagam porrigitur portendit tibi
filium futurum et potentissimum, cuius potestas omnia regna quae protegit350
habebit. Alter vero significat filiam, cuius filii et nepotes regnum Britan-
niae succedenter habebunt.” At Uther,<8.16> in dubio exstans an verum pro-
tulisset Merlinus, in hostes, ut coeperat, progreditur. Advenerat namque
prope Meneviam, ita ut iter medietatis diei restaret. Cumque adventus
eius Gillomanio, Pascentio Saxonibusque qui aderant nuntiatus fuisset,355
egressi sunt ei obviam, ut cum ipso congrederentur. Porro, ut sese con-
spexerunt in vicem, statuerunt agmina sua in utraque parte comminusque
accedentes pugnaverunt: pugnantes autem interficiuntur milites hinc et inde,
ut in tali eventu fieri solet. Denique cum multum diei praeterisset, prae-
valuit Uther interfectisque Gillomanio et Pascentio, triumpho potitus est.360
Fugientes itaque barbari festinaverunt ad naves suas, sed in fugiendo a per-
sequentibus civibus trucidabantur. Cessit prorsus victoria duci favente
Christo, qui post tantum laborem quam citius potuit profectus est Gwin-
toniam. Praevenerant namque nuntii, qui casum regis indicaverant ipsum-
que iam ab episcopis patriae sepultum fore prope coenobium Ambrii, infra365
Choream Gigantum, quam vivens || fieri praeceperat.C 86v Audito enim ipsius
obitu, convenerant in urbe Gwintoniae pontifices et abbates atque totus
clerus eiusdem provinciae et, ut tantum regem decebat, funus ipsius pro-
curaverunt. Et <quia> vivens adhuc praeceperat ut in cimiterio quod ipse
paraverat sepeliretur, tulerunt corpus eius ibidem atque cum regiis ex-
sequiis370 humaverunt. At Uther, frater eius, convocato regni clero et populo,
diadema insulae cepit: annuentibusque cunctis sublimatus est in regem.
Reminiscens autem expositionis quam Merlinus de supradicto sidere fecerat,<8.17>
iussit fabricari duos dracones ex auro ad similitudinem draconis quem in
radio stellae inspexerat. Qui ut mira arte fabricati fuerunt, obtulit unum375
in ecclesia primae sedis Gwintoniae, alterum vero sibi ad deferendum in
proelia retinuit. Ab illo itaque tempore vocatus fuit Utherpendragon Bri-
tannica
 [[ Print Edition Page No. 146 ]] 
lingua;<8.18> caput draconis latine sonamus. Idcirco vero hanc appella-
tionem receperat, quia Merlinus eum per draconem in regem prophetaverat.

380¶11. Interea Octa, filius Hengisti atque Cosa, cognatus suus, cum soluti
essent a foedere quod Aurelio Ambrosio pepigerant, moliti sunt inferre
inquietudinem regi atque nationes suas dilatare.C 87r Associabant namque sibi
Saxones quos Pascentius conduxerat nuntiosque suos propter ceteros in
Germaniam dirigebant. Maxima itaque multitudine stipatus aquilonares
385 provincias invasit, nec saevitiae suae indulgere quievit, donec urbes || et
promontoria ab Albania usque Eboracum destruxit. Postremo, cum urbem
obsidere incepisset, supervenit Utherpendragon cum tota fortitudine regni
et cum illo proeliatus est. Restiterunt viriliter Saxones irruptionesque Bri-
tonum tolerantes ipsos in fugam propulerunt. Victoria autem potiti, insecuti 390
sunt eos cedentes usque ad montem Damen, id est Wingates, super
caput Chochem, dum sol diem stare permittebat. Erat autem mons ille
arduus, in cacumine coruletum habens, in medio vero saxa praerupta,
latebris ferarum habilia. Occupaverunt eum Britones totaque nocte infra
saxa et coruleta commanserunt. At cum Arctos temonem vertere coepit,
395 praecepit Uther consules suos atque principes ad se vocari, ut consilio
eorum tractaret qualiter in hostes irruptionem faceret. Convenerunt citius
cuncti in praesentia regis iussique dicere quid consiliarentur, Gorloi, duci
Cornubiae, prius sententiam suam proferre praeceperunt. Erat enim magni
consilii atque aetatis maturae. “Non opus est,” inquit, “ambagibus vanis
400 atque sermonibus, dum adhuc noctem stare conspicimus. Utendum nobis
<est> audacia et fortitudine, si vita et probitate diutius voluerimus frui.
Magna est paganorum multitudo et pugnandi avida, nos vero rariores ex-
sistimus. Si autem diem supervenire expectaverimus, non censeo nobis
utile ut cum eis congrediamur. Eia ergo, dum tenebrae durant, densatis
405 turmis incedamus || ipsosque infra castra sua subito impetu invadamus.
Nam, dum nihil haesitaverint, nec nos hoc modo venturos existimaverint,
si unanimiter irruentes usi fuerimus audacia, triumpho since dubio potie-
mur.” Placuit regi omnibusque sententia illius monitisque suis paruerunt.
Statuti namque per turmas et armati,C 87v castra hostium petunt et unanimi

 [[ Print Edition Page No. 147 ]] 
affectu in ipsos irruere proponunt. At, dum prope incederent, com-
410 pererunt vigiles adventum eorum, qui soporatos socios sonitu lituorum
evigilaverunt. Turbati itaque et stupefacti partim armare sese festinant,
partim formidine praeoccupati, quo impetus ducebat, discurrebant. At
Britones, densatis turmis incedentes, ocius adeunt castra, invadunt, reper-
toque aditu nudatis ensibus in hostes irruunt. Qui ita ex improviso occupati,415
non utiliter dederunt proelium, cum ceteri audaciam cum praemeditatione
repperissent. Porro Britones irruere acriter intendunt, trucidare conantur
et paganos ad milia interficiunt. Denique capti sunt Octa et Cosa et Sax-
ones penitus dissipati.<8.19>

¶12. Post illam vero victoriam petivit urbem Alclud, provinciaeque illi420
disposuit pacemque ubique renovavit. Circuivit etiam omnes Scotorum na-
tiones rebellemque populum a feritate sua deposuit.C 88r Tantam namque iusti-
tiam exercebat per patrias quantam alter antecessorum suorum non fecerat.
Tremebant ergo in diebus eius quicumque perverse agebant, cum sine miseri-
cordia plecterentur. Denique, pacificatis aquilonaribus || provinciis, ivit425
Londoniam iussitque ibidem Octam et Eosam in carcere servari.

¶13. Festo etiam paschali superveniente, praecepit proceribus regni in
eadem urbe convenire, ut, sumpto diademate, tantum diem cum honore
celebraret. Paruerunt ergo cuncti, et diversi ex diversis civitatibus veni-
entes, instante festivitate convenerunt. Celebravit itaque sollemnitatem rex430
ut proposuerat et gaudio cum proceribus suis indulsit. Laetitiam agebant
cuncti, quia ipsos laeto animo receperat. Advenerant namque tot nobiles
cum coniugibus suis et filiabus, laeto convivio digni. Aderat inter ceteros
Gorlois, dux Cornubiae, cum Ingerna, coniuge sua, cuius pulchritudo
mulieres omnes Britanniae superabat. Cumque inter alias inspexisset eam435
rex, subito incaluit amore illius, ita ut, postpositis ceteris, totam inten-
tionem suam circa eam verteret. Haec sola erat cui fercula incessanter
dirigebat, cui aurea pocula familiaribus internuntiis mittebat. Arridebat ei
multotiens <et> iocosa verba interserebat. Quod cum comperisset maritus,
confestim iratus ex curia sine licentia recessit. Non affuit qui eum re-
440 vocare quivisset, cum id solum amittere timeret, quod super omnia dilige-
bat. Iratus itaque Uther praecepit ei redire in curiam suam, ut de illata
iniuria rectitudinem ab eo sumeret. Cui cum parere refugisset Gorlois,
admodum indignatus est iuravitque iure iurando se vastaturum nationem

 [[ Print Edition Page No. 148 ]] 
445ipsius, nisi ad satisfactionem festinasset. Nec mora, praedicta ira inter eos
manente, collegit exercitum magnum petivitque provincias Cornubiae atque
ignem in urbes et oppida accumulavit. At Gorlois non ausus est congredi
cum eo, quia eius minor erat armatorum copia. Unde praeelegit munire
oppida sua, donec auxilium ab Hibernia impetrasset, et, cum magis pro
450 uxore sua quam pro semet ipso anxiaretur, posuit eam in oppido Tintagol,
in litore maris, quod pro tutiori refugio habebat. Ipse vero ingressus est
castellum Dimilioc, ne, si infortunium supervenisset, ambo insimul peri-
clitarentur. Cumque id regi nuntiatum fuisset, ivit ad oppidum quo inerat
Gorlois et obsedit illud, omnemque aditum ipsius praeclusit. Emensa tan-
dem455 hebdomada, reminiscens amoris Ingernae, vocavit Ulfin de Ridcara-
doch, familiarem sibi commilitonem, indicavitque in haec verba quod
affectaverat: “Uror amore Ingernae, nec periculum corporis mei evadere
existimo, nisi ea potitus fuero. Tu igitur adhibe consilium quo voluntatem
meam expleam; aut aliter internis anxietatibus interibo.” Ad haec Ulfin:
460 “Et quis tibi consiliari valuerit, cum nulla vis accedere queat, qua eam
infra oppidum Tintagol adeamus? Etenim situm est in mari et undique
circumclausum ab ipso, nec est alter introitus nisi quem angusta rupes
praebeat. Ipsum tres armati milites prohibere queunt, licet cum toto regno
Britanniae astitisses. Attamen, si Merlinus vates operam insisteret dare,
465 arbitror te posse consilio ipsius desiderio tuo potiri.” Credulus itaque rex
iussit vocari Merlinum:C 88r || nam et ipse ad obsidionem venerat. Vocatus con-
festim Merlinus, cum in praesentia regis astitisset, iussus est consilium dare
quo rex desiderium suum cum Ingerna expleret. Qui, comperta anxietate,
quam rex patiebatur pro ea, commotus est super tanto dolore ipsius et ait:
470 “Ut voto tuo potiaris, utendum est tibi novis artibus et tempore tuo in-
auditis. Scio tibi cum medicaminibus meis dare figuram Gorlois, ita ut per
omnia ipse videaris. Si itaque parueris, faciam te prorsus simulare eum,
Ulfin vero Iordanum de Tintagel, familiarem suum. Alia autem specie
sumpta, adero tertius, poterisque tuto adire oppidum ad Ingernam atque
475 aditum habere.” Paruit ilico rex diligentemque animum adhibuit. Postremo
commissa familiaribus suis obsidione, commisit se medicaminibus Merlini
et in speciem Gorlois transmutatus est. Mutatus est etiam Ulfin in Iorda-
num, Merlinus in Bricaelem, ita ut nemini quod fuerant apparerent. Deinde
aggressi sunt viam versus Tintagel et cum crepusculo ad oppidum vene-
runt.480 Indicato ocius ianitori quod consul adveniret, apertae sunt ianuae
et intromissi sunt viri. Quid enim aliud accidisset, cum ipse Gorlois repu-
taretur adesse? Commansit itaque rex ea nocte cum Ingerna et sese desi-
 [[ Print Edition Page No. 149 ]] 
derata Venere refecit. Deceperat namque eam falsa specie quam acceperat,
deceperat etiam ficticiis sermonibus, quos ornate componebat. Dicebat
enim se egressum furtim ab obsesso oppido, ut sibi, tam dilectae rei atque485
oppido suo disponeret. Unde ipsa credula nihil quod poscebatur abnega-
vit. Concepit quoque eadem nocte illum celeberrimum ||C 88v Arthurum, qui
postmodum, ut celebris foret, mira probitate promeruit.

¶14. Interea, cum compertum esset per obsidionem regem non adesse,<8.20> ex-
ercitus inconsulte agens muros diruere conatur et obsessum comitem ad490
proelium provocare. Qui etiam inconsulte faciens egressus est cum commili-
tonibus suis, arbitrans parva manu tot armatis se posse resistere. Pugnantes
ergo hinc et inde inter primos interfectus est Gorlois et socii sui dissipati.
Captum est quoque oppidum quod obsederant et opes interpositae non
aequa sorte divisae. Nam, ut cuique administrabat fortuna et fortitudo,495
capaci ungue rapiebat. Peracta tamen huius ausi saevitia, venerunt nuntii
ad Ingernam, qui et necem ducis et obsidionis eventum indicarent. Sed
cum regem in specie consulis iuxta eam residere inspexissent, erubescentes
admirabantur ipsum, quem in obsidione deseruerant, ita incolumem prae-
venisse. Nesciebant enim quae medicamenta Merlinus confecerat. Ad500
tales ergo rumores arridebat rex atque cum his verbis comitissam amplexaba-
tur: “Non equidem interfectus sum sed ut vides, vivo. Doleo tamen oppidi
mei destructionem sociorumque meorum caedem: unde nobis timendum
est ne superveniat rex et nos in oppido isto intercipiat. Ibo igitur sibi prius
in obviam et me pacificabo cum ipso, ne nobis deterius contingat.” Egressus505
itaque petivit exercitum suum et exuta specie Gorlois in Utherpendragon
redivit. Cumque omnem eventum didicisset, ob caedem || Gorlois doluit,C 89r
sed ob Ingernam a maritali toro solutam gavisus est. Reversus itaque ad
oppidum Tintagel, cepit Ingernam et voto suo potitus est. Commanserunt
deinde pariter non minimo amore ligati progenueruntque filium et filiam.510
Fuit autem nomen filii Arthurus, nomen vero filiae Anna.

¶15. Cumque dies et tempora praeterissent,<8.21> occupavit infirmitas regem
eumque multis diebus vexavit. Interim vero custodes carceris quo Octa et
Cosa, quos supra memoravi, taediosam vitam ducebant, diffugerunt cum
eis in Germaniam terroremque per regnum intulerant. Asserebat namque515

 [[ Print Edition Page No. 150 ]] 
rumor ipsos commovisse Germaniam classemque maximam paravisse in
exitium insulae redituri. Quod et factum est. Redierunt enim cum maxima
classe sociisque innumerabilibus et partes Albaniae ingressi, civitates atque
cives igne accenso afficiunt. Committitur itaque exercitus Britanniae Loth
520 de Lendeseia, ut hostes longius arceret. Erat autem ille consul milesque
strenuissimus, sapientia et aetate maturus. Probitate ergo ipsius acclamante,
dederat ei rex Annam, filiam suam regnique curam, dum infirmitati sub-
iaceret. Hic cum in hostes progressus fuisset, multotiens repulsus est ab
eis, ita ut sese infra civitates reciperet; saepius ergo fugabat illos atque
525 dissipabat et nunc ad nemora, nunc ad naves diffugere cogebat; fuitque
inter eos dubia proeliorum decertatio, ita ut nesciretur cui proveniret vic-
toria. Superbia enim civibus nocebat, quia dedignabantur praeceptis con-
sulis oboedire.C 89v Unde debiliores || insistentes nequibant imminentes hostes
triumphare.<8.22> Vastata itaque fere insula, cum id regi nuntiaretur, ultra
530 quam infirmitas expetebat iratus est iussitque cunctos proceres convenire,
ut ipsos de superbia et debilitate sua corriperet. Et cum omnes in prae-
sentia inspexisset, convicia cum castigantibus verbis intulit iuravitque
quod ipsemet eos in hostes conduceret; praecepit itaque fieri sibi feretrum
quo asportaretur, cum gressum alterius modi abnegaret infirmitas. Praecepit
535 etiam cunctos paratos esse ut, cum opportunitas accederet, inimicos aggre-
derentur. Nec mora, paratum est feretrum, parati sunt omnes diesque
opportunus instabat.<8.23> Interposito itaque rege Verolamium perrexerunt, ubi
praedicti Saxones universum populum affligebant. Cumque edocti essent
Octa atque Cosa adventum Britonum regemque in feretro advectum,
540 dedignati sunt cum eo proeliari, quia in vehiculo advenerat. Aiebant enim
ipsum semimortuum esse nec tantos viros cum huiusmodi homine pugnare
decere. Receperunt itaque sese infra urbem et valvas, quasi nihil timerent,
dimiserunt apertas. At Uther, cum id sibi relatum fuisset, iussit ocius
obsidere civitatem atque moenia undique invadere. Paruerunt ergo cives
545 et urbem obsederunt et moenia invaserunt. Stragem autem Saxonibus
dantes, fere dirutis muris, ingressi sunt, nisi Saxones ad ultimum resistere
incepissent. Praevalentibus namque civibus, piguerat eos inceptae super-
biae; unde se defendere institerunt. Scandentes itaque muros omnimodis
telis Britones repe || llebant.C 90r Denique, cum utrimque decertarent, super-
venit550 nox, quae singulos ab armis ad quietem invitat. Quietem desiderabant
multi, plures vero consilium quo adversarios perderent. At Saxones, cum
inspexissent superbiam suam sibi nocuisse, Britones fere triumphasse, pro-
posuerunt cum diluculo egredi inimicosque suos ad campestre proelium
provocare. Quod et factum est. Nam ut Titan protulit diem, egressi sunt

 [[ Print Edition Page No. 151 ]] 
dispositis catervis, ut propositum suum exsequerentur. Quod videntes555
Britones diviserunt milites suos per turmas atque in obviam venientes prius
invadere coeperunt. Resistunt ilico Saxones, invadunt Britones et mutuam
necem utrobique conficiunt. Postremo, cum multum diei praeterisset,
cessit victoria regi Britonum interfectisque Octa et Cosa, terga dederunt
Saxones. Cepit inde tanta laetitia regem, ita ut, cum prius sine iuvamine560
alterius sese erigere nequiret, levi conamine erectus, resedit in feretro, ac
si subitam sanitatem recepisset. Solutus etiam in risum, hilari voce in hunc
sermonem prorumpebat: “Vocabant me ambrones regem semimortuum,
quia infirmitate gravatus in feretro iacebam. Sic equidem eram. Malo
tamen semimortuus ipsos superare quam sanus et incolumis superari, se-
quenti565 vita perfuncturus. Praestantius est enim mori cum honore quam
cum pudore vivere.”<8.24> Devicti autem Saxones non idcirco a malitia sua
destiterunt, sed aquilonares provincias ingressi ||C 90v populum incessanter in-
festabant. Quos Uther rex, ut proposuerat, affectabat insequi, sed dis-
suaserunt principes, quia eum gravior infirmitas post victoriam occupaverat.570
Unde audaciores insistentes, hostes omnibus modis regnum subdere nitun-
tur. Proditioni etiam solitae indulgentes, machinantur, qualiter regem
dolo interficiant, et, cum alter aditus defecisset, statuerunt illum veneno
perdere: quod factum est. Nam cum in urbe Verolamii iaceret, direxerunt
in paupere cultu legatos, qui statum curiae addiscerent. Qui cum totum575
esse didicissent, inter cetera compererunt unum, quod proditioni ipsius
praeelegerunt. Erat namque prope aulam fons nitidissimae aquae de quo
rex solitus erat potare, cum ceteros liquores propter infirmitatem abhor-
reret. Fontem itaque aggressi sunt nefandi proditores ipsumque undique
infecerunt veneno, ita ut manans aqua corrumperetur. Ut igitur potavit580
ex ea rex, festinae morti succubuit. Succubuerunt etiam centeni homines
post illum, donec, comperta fraude, cumulum terrae super apposuerunt.
Cum autem obitus regis divulgatus fuisset, advenerunt pontifices cum clero
regni et tulerunt corpus eius ad coenobium Ambrii et infra Choream Gigan-
tum, iuxta Aurelium Ambrosium regio more humaverunt.585

LIBER NONUS

TEXT C

¶1. Defuncto igitur Utherpendragon,<9.1> convenerunt ex diversis provinciis
proceres Britonum in civitatem Cilcestriae, || Dubricio,C 91r Urbis Legionum
archiepiscopo suggerentes, ut Arthurum, filium eius in regem consecraret.

 [[ Print Edition Page No. 152 ]] 
Angebat enim eos necessitas, quia audito praefati regis obitu, Saxones con-
cives5 suos ex Germania invitaverant et, duce Colgrino, ipsos exterminare
nitebantur. Subiugaverant etiam sibi totam partem insulae, quae a flumine
Humbri usque ad Katanesium mare extenditur. Dubricius ergo, calami-
tatem patriae dolens, associatis sibi episcopis, Arthurum regni diademate
insignivit. Erat Arthurus quindecim annorum iuvenis, inauditae virtutis
10 atque largitatis. In quo tantam gratiam innata bonitas praestiterat, ut a
cunctis fere populis amaretur. Insignibus itaque regiis initiatus, solitum
morem servans, largitati indulsit. Confluebat ad eum tanta multitudo
militum, ut ei quod dispensaret deficeret. Sic cui naturalis inest largitio,
licet ad tempus indigeat, nullatenus tamen ei continua paupertas nocebit.
15 Arthurus ergo, quia in eo probitas largitionem comitabatur, statuit Saxones
inquietare, ut eorum opibus, quae ei famulabatur, ditaret familiam. Com-
monebat etiam id rectitudo, cum totius insulae monarchiam debuerat
hereditario iure obtinere. Collecta deinde sibi subdita iuventute, Eboracum
petivit. Cumque id Colgrino compertum esset, collegit Saxones, Scotos et
20 Pictos, venitque obvius ei cum multitudine maxima iuxta flumen Duglas,
ubi, facto congressu, utrorumque exercitus in maiori parte periclitatus fuit.
|| Victoria tandem potitus Arthurus,C 91v Colgrinum fugientem insecutus est
ingressumque infra Eboracum obsedit. Audita itaque fratris sui fuga,
Baldulfus, cum sex milibus virorum, obsidionem petivit, ut ipsum inclusum
25 liberaret. Erat autem tunc ipse, quando frater pugnaverat, exspectans ad-
ventum Cheldrici ducis iuxta maritima, qui ex Germania in auxilium ven-
turus erat. Cum autem esset spatio decem miliariorum ab urbe, statuit
nocturnum iter arripere, ut furtivam irruptionem faceret. Quod edoctus
Arthurus iusserat Cadorem, ducem Cornubiae, cum sescentis militibus et
30 tribus milibus peditum eadem nocte illi obviare. Qui, viam qua hostes
praeteribant, nactus, inopinum impetum fecit dilaceratisque ac interfectis
Saxonibus, fugam facere coegit. Qui ultra modum anxius, quia fratri
suo auxilium subvectare nequiret, deliberavit apud se qualiter colloquio
ipsius frueretur. Existimabat enim aditum salutis utrorumque consilio
35 machinari posse, si illius praesentiam adire quivisset. Cum igitur alterius
modi aditum non haberet, rasit capillos suos et barbam cultumque iocula-
toris cum cithara cepit. Deinde infra castra deambulans, modulis quos
in lyra componebat, sese citharistam exhibebat. Cumque nulli suspectus
esset, accessit ad moenia urbis paulatim, coeptam simultatem faciens. Pos-
tremo,40 cum inclusis compertus esset, tractus est funiculis infra muros et ad

 [[ Print Edition Page No. 153 ]] 
fratrem conductus. Ex tunc, viso germano, osculis et amplexibus ||C 92r desidera-
tis sese refecit. Denique, cum post multimodas deliberationes in desperati-
onem egrediendi incidissent, remeabant iam legati ex Germania, qui, duce
Cheldrico, sescentas naves milite forti oneratas in Albaniam conduxerant.
Quo audito dissuaserunt consiliarii sui Arthuro obsidionem diutius tenere ne,45
si tanta multitudo hostium supervenisset, dubium certamen commisissent.
<9.2> Paruit igitur Arthurus domesticorum suorum consilio recepitque sese infra
urbem Londoniarum. Ibi convocato clero et primatibus totius potestatis
suae, quaerit consilium, quid optimum quidve saluberrimum contra paga-
norum irruptionem faceret. Communi tandem assensu illato, mittuntur50
Armoricam nuntii ad regem Hoelum, qui ei calamitatem Britanniae noti-
ficarent. Erat autem Hoelus filius sororis Arthuri, ex Buducio, rege Armo-
ricorum Britonum generatus. Unde audita inquietatione quae avunculo
ingerebatur, iussit navigium suum parari collectisque quindecim milibus
armatorum, proximo ventorum flatu in Portu Hamonis applicuit. Excepit 55
illum Arthurus quo decebat honore, mutuos amplexus saepissime innectens.
Emensis postmodum paucis diebus, urbem Kaerlwydcoed petunt,<9.3> a paga-
nis, quos supra memoravi, obsessam. Haec autem in Lindeseiensi <pro-
vincia> inter duo flumina locata, alio nomine Lindicolinum nuncupatur.
Ut autem cum omni multitudine sua eo venerunt, proeliati sunt cum Saxo-
nibus,60 inauditam caedem inferentes. Ceciderunt || namque ex illis ea die
sex milia, qui, partim fluminibus submersi, partim telis percussi, vitam
amiserunt. Unde ceteri stupefacti, relicta obsidione, fugam fecerunt.C 92v Quos
Arthurus insequi non cessavit, donec in nemore Calidonis venerunt. Ibi,
undique ex fuga confluentes, conati sunt Arthuro resistere. Conserto ita-
que65 proelio stragem de Britonibus faciunt, sese viriliter defendentes. Usi
etenim arborum auxilio tela Britonum vitabant. Quod Arthurus intuens,
iussit arbores circa illam partem nemoris incidi et truncos ita in circuitu
locari, ut egressus eis abnegaretur. Volebat autem ipsos inclusos tam diu
obsidere, donec fame interirent. Quo facto, iussit turmas suas ambire70
nemus mansitque tribus diebus ibidem. Cum igitur Saxones quo vesceren-
tur indigerent, ne subita morte perirent, petierunt eo pacto egressum, ut,
relicto omni auro et argento, cum solis navibus in Germaniam redire
sinerentur. Promiserunt quoque se daturos ei tributum obsidesque inde

 [[ Print Edition Page No. 154 ]] 
75mansuros. Tunc Arthurus, quaesito consilio, petitioni eorum acquievit.
Retinuit namque ipsorum opes reddendique vectigalis obsides solumque
abscessum largitus est.

¶2. Cumque illi in redeundo domum aequora sulcarent, piguit eos prae-
tactae pactionis retortisque velis ambierunt Britanniam et Totonesium litus
80 adiverunt. Nacti deinde tellurem, patriam usque ad Sabrinum mare depopu-
lant, colonos letiferis vulneribus afficientes. Inde, arrepto itinere versus
pagum Badonis,C 93r urbem obsident. || Idque cum regi nuntiatum esset, ad-
mirans ultra modum ipsorum facinus, iudicium fieri iussit de illorum obsi-
dibus brevi mora suspendendis. Praetermissa etiam inquietatione qua Scotos
85 et Pictos opprimere inceperat, obsidionem dispergere festinavit. Maximis
vero angustiis cruciatus est, quoniam Hoelum, nepotem suum, gravatum
morbo in civitate Alclud deserebat. Postremo, Sumersetensem provinciam
ingressus, visa comminus obsidione, in haec verba locutus est: “Quoniam
impiissimi atque invisi nominis Saxones fidem mihi dedignati sunt tenere,
90 ego, fidem Deo meo conservans, sanguinem concivium meorum in ipsos
hodie vindicare conabor. Armate vos, viri, armate et proditores istos viri-
liter invadite,<9.4> quos procul dubio auxiliante Christo triumphabimus.” Haec
eo dicente, sanctus Dubricius, Urbis Legionum archiepiscopus, ascenso
cuiusdam montis cacumine, in hunc modum celsa voce exclamavit: “Viri
95 Christiana professione insigniti, maneat in vobis concivium vestrorum pietas
et patriae, qui, proditione paganorum exterminati, vobis sempiternum
erunt opprobrium, nisi ipsos defendere institeritis. Pugnate pro patria et
mortem, si supervenerit, ultro pro eadem patimini. Ipsa enim victoria est
et animae remedium. Quicumque enim pro confratribus suis mortem
100 inierit, vivam hostiam se praestat Deo Christumque insequi non ambigitur,
qui pro fratribus suis animam suam dignatus est ponere. Si aliquis igitur
vestrum in hoc bello mortem subierit, sit mors illa sibi omnium delictorum
suorum paenitentia et absolutio, dum eam hoc modo recipere non dif-
fugerit.”C 93v || Nec mora, beati viri benedictione hilarati, festinavit quisque
105 armare se et praeceptis eius parere. Ipse vero Arthurus, lorica tanto rege
condigna, indutus, auream galeam simulacro draconis insculptam capiti
adaptavit. Umeris quoque suis clipeum, vocabulo Prydwen, imposuit, in
quo imago sanctae Mariae, Dei genitricis, inerat picta, quae ipsum in

 [[ Print Edition Page No. 155 ]] 
memoriam ipsius saepissime revocabat. Accinctus etiam Caliburno, gladio
optimo, in insula Aval<l>onis fabricato, lancea dexteram suam decorat,110
quae Ron nomine vocabatur: haec erat ardua lataque lancea, cladibus apta.

¶3. Deinde, dispositis catervis, Saxones suo more in cuneos dispositos
audacter invasit. Ibi tota die viriliter resistebant, Britones usque proster-
nentes. Vergente tandem sole ad occasum, proximum occupant montem,
pro castro eum habituri. Multitudine etenim sociorum confisis solus mons115
sufficere videbatur. At, ut posterus sol diem reduxit, ascendit Arthurus
cum exercitu suo montis cacumen, sed in ascendendo multos suorum amisit.
Saxones namque ex summitate occurrentes facilius ingerebant vulnera, dum
ipsos citior cursus in descensu ageret. Britones tandem cacumen maxima
vi adepti, dextris hostium dextras <suas> confestim conserunt. Quibus120
Saxones pectora praetendentes, omni nisu resistere nituntur. Cumque in
hunc modum multum diei praeterisset, indignatus est Arturus ipsis ita
successisse nec sibi victoriam advenire. || Abstracto ergo Caliburno gladio,C 94r
nomen sanctae Mariae proclamat et sese cito impetu infra densas hostium
acies immisit. Quemcumque attingebat, Deum invocando, solo ictu perime-
125 bat, nec requievit impetum suum facere donec quadringentos septuaginta
viros solo Caliburno peremit. Quod videntes Britones, densatis turmis ipsum
secuntur, stragem undique facientes. Ceciderunt ilico Colgrinus et Baldul-
fus, frater eius et multa milia aliorum. At Celdricus, viso sociorum peri-
culo, continuo in fugam cum ceteris versus est. Rex igitur, potitus victoria,130
Cadorem, ducem Cornubiae iussit persequi illos, dum ipse Albaniam petere
festinaret. Nuntiatum enim illi fuerat Scotos atque Pictos obsedisse Hoelum
in urbe Alclud,<9.5> in qua ipsum supradixi infirmitate gravatum <remansisse>.
Quocirca properabat ei in auxilium, ne a barbaris occuparetur. Dux itaque
Cornubiae, decem milibus comitatus, fugientes Saxones nondum insequi135
voluit, immo naves eorum festinanter exigere, ut ipsis ingressum prohiberet.
Mox, ut ipsis potitus est, munivit eas militibus optimis, qui introitum ab-
negarent paganis, si ad easdem confugerent. Deinde festinat hostes insequi,
sectatos sine pietate trucidare, praeceptum Arthuri facturus. Qui modo
genuina feritate fulminabant, nunc timido corde fugientes, aliquando oc-
140
culta nemorum, aliquando montes et cavernas montium petebant, ut
spatium vivendi haberent. Postremo, cum nihil eis tutamini accessisset,

 [[ Print Edition Page No. 156 ]] 
insulam Tanet lacerato agmine ingrediuntur. Insequitur eos ibidem dux
Cornubiae,C 94v || solitam caedem inferens nec requievit donec, perempto Chel-
145 drico cunctos deditioni compulit, receptis obsidibus.

¶4.<9.6> Pace itaque firmata, profectus est Alclud, quam Arturus iam a bar-
barica oppressione liberaverat. Deinde duxit exercitum Murefeiam, ubi
obsidebantur Scoti et Picti, qui tertio contra regem nepotemque suum
dimicati, [ipsos] usque ad eandem provinciam diffugerant. Ingressi autem
150 stagnum Llumonoy, occupaverunt insulas quae infra erant, securum refu-
gium quaerentes. Hoc autem stagnum, sexaginta insulas continens, sexa-
ginta flumina recipit, nec ex eo nisi unum solum ad mare decurrit. In
insulis vero sexaginta rupes ma ||H 42r nifestum est esse, totidem aquilarum

TEXT CH

nidos continentes, quae, singulis annis convenientes, prodigium, quod in
155 regno venturum esset, celso clamore communiter edito, notificabant. Ad has
itaque insulas confugerant praedicti hostes, ut praesidio stagni fruerentur:
sed parum illis profuit. Nam Arturus, collecto navigio, flumina circuivit
ipsosque per quindecim dies obsidendo tanta afflixit fame, ut ad milia mo-
rerentur. Dumque illos in hunc modum opprimeret, Gillamurius, rex
160 Hiberniae, cum maxima barbarorum classe supervenit, ut ipsis oppressis
auxilium subvectaret. Praetermissa itaque obsidione coepit Arturus arma
vertere in Hibernienses, quos sine pietate laceratos coegit domum refretare.
Potitus ilico victoria vacavit iterum delere gentem Scotorum atque
Pictorum,C 95r incommutabili saevitiae indulgens. || Cumque nulli prout reperie-
batur165 parceret, convenerunt omnes episcopi miserandae patriae, cum omni
clero sibi subdito, reliquias sanctorum et ecclesiastica sacra nudis pedibus
ferentes, misericordiam regis pro salute populi imploraturi. Mox, ut prae-
sentiam ipsius habuerunt, flexis genibus deprecati sunt ut pietatem super
contrita gente haberet. Satis etenim periculi intulerat nec erat opus perpaucos,
170 qui remanserant usque ad unum delere. Sineret illos portiunculam
habere patriae, perpetuae servitutis iugum ultro gestaturos. Cumque regem
in hunc modum rogavissent, commovit eum pietas in lacrimas sanctorumque

 [[ Print Edition Page No. 157 ]] 
virorum petitioni acquiescens, veniam donavit.<9.7> His itaque gestis explorat
Hoelus situm praedicti stagni admiraturque tot flumina tot insulas, tot
rupes, tot nidos aquilarum numero adesse. Cumque id in mirum contulisset,175
accessit Arturus dixitque illi aliud stagnum magis esse mirandum in
eadem provincia. Erat quippe haud longe illinc, latitudinem habens viginti
pedum eademque mensura longitudinem, cum quinque pedum altitudine.
In quadrum vero, sive hominum arte sive natura constitutum, quatuor genera
piscium infra quatuor angulos procreabat nec in aliqua partium pisces180
alterius partis reperiebantur. Adiecit etiam aliud stagnum in partibus
Gwalliarum, prope Sabrinam esse, quod pagenses Llynlligan appellant.
Quod cum in ipsum mare fluctuat, recipitur in modum voraginis sorbendo-
que fluctus nullatenus repletur, ut riparum marginem operiat.C 95v At, dum
mare decrescit, eructat ad instar montis absorptas aquas, quibus demum ||185
ripas tegit et aspergit. Interim, si gens totius regionis illius facie versa
prope astaret, recepta infra vestes undarum aspergine, vel vix vel num-
quam elabi valeret quin a stagno voraretur: tergo autem verso non est
irroratio timenda, etiam si in ripis astaret.<9.8>

¶5. Data igitur, venia Scotorum populo, petivit rex Eboracum, instantis190
natalis Domini festum celebraturus. Cumque urbem ingrederetur, visa
sacrarum ecclesiarum desolatione, condoluit. Expulso namque beato Sampsone
archiepiscopo ceterisque sanctae religionis viris, templa semiusta ab
officio Dei cessabant: tanta etenim paganorum insania praevaluerat. Exin
convocato clero et populo, Piramum, capellanum suum, metropolitanae195
sedi destinavit. Ecclesias usque ad solum destructas renovat atque religiosis
coetibus virorum ac mulierum exornat. Proceres autem inquietatione Saxo-
num || expulsos patriis honoribus restituit.<9.9> H 42v Erant ibi tres fratres regali pro-
sapia orti, Loth videlicet atque Urianus necnon et Auguselus qui, antequam
Saxones praevaluissent, principatum illarum partium habuerant. Hos200
igitur, ut ceteros paterno iure donare volens, reddidit Auguselo regiam
potestatem Scotorum fratremque suum Urianum sceptro Murefensium
insignivit. Loth autem, qui tempore Aurelii Ambrosii sororem ipsius dux-
erat,
 [[ Print Edition Page No. 158 ]] 
ex qua Gwaluanum et Modredum genuerat, ad consulatum Lodone-
siae205 ceterarumque comprovinciarum, quae ei pertinebant, reduxit. Denique
cum || totius patriae statum in pristinam dignitatem reduxisset,C 96r duxit ux-
orem Gwenheinaram, ex nobili Romanorum genere editam, quae in thalamo
Cadoris, ducis Cornubiae, educata, totius insulae mulieres pulchritudine
superabat.

210¶6. Adveniente deinde aestate sequenti, paravit classem suam adivitque
Hiberniae insulam, quam sibi subdere desiderabat. Applicanti autem sibi,
praedictus rex Gillamwrius cum innumerabili gente obvius venit, contra
illum dimicaturus.<9.10> Cumque proelium incepisset, confestim gens eius,
nuda et inermis, misere, lacerata confugit quo ei locus refugii patebat. Nec
215 mora, captus est etiam Gillamwrius et deditioni coactus. Unde ceteri
principes patriae stupefacti, exemplo regis deditionem fecerunt. Subiugatis
itaque totius Hiberniae partibus, classem suam direxit in Islandiam eamque
debellato populo subiugavit. Exinde divulgato per ceteras insulas rumore
quod ei nulla provincia resistere poterat, Dodlanius, rex Gothlandiae et
220 Gunuasius, rex Orcadum, ultro venere promissoque vectigali subiectionem
fecerunt.

¶7. Emensa deinde hieme, reversus est in Britanniam statumque regni in
firmam pacem renovans,<9.11> moram duodecim annis ibidem fecit. Tunc in-
vitatis quibusque probissimis ex longe positis regnis, coepit familiam suam
225 augmentare tantamque facetiam in domo sua habere, ita ut aemulationem
longe manentibus populis ingereret. Unde nobilissimus quisque incitatus
nihili pendebat se,C 96v nisi sese sive in induendo || sive in arma ferendo, ad
modum militum Arturi haberet. Denique, fama largitatis atque probitatis
illius per extremos mundi cardines divulgata, reges transmarinorum reg-
norum230 nimius invadebat timor, ne inquietatione eius oppressi, nationes sibi
subditas amitterent. Mordacibus ergo curis anxiati, urbes atque urbium
turres renovabant, oppida in congruis locis aedificabant, ut si impetus
Arturum in illos duceret, refugium, si opus esset, haberent. Cumque id

 [[ Print Edition Page No. 159 ]] 
Arturo notificatum esset, extollens se quia cunctis timori erat, totam
Europam sibi subdere affectabat. Paratis deinde navigiis, Norwegiam prius235
adivit, ut illius diademate Loth, sororium suum, insigniret. Erat autem
Loth nepos Sichelini, regis Norwegiencium, qui ea tempestate defunctus
regnum suum eidem destinaverat. At Norwegienses, dedignati illum reci-
pere, erexerant iam quendam Riculfum in regiam potestatem munitisque
urbibus Arturo se posse resistere existimabant. Erat autem tunc Gwalua-
240
filius praedicti Loth, duodecim annorum iuvenis, ||H 43r obsequio Sulpicii
papae ab avunculo traditus, a quo arma recepit. Ut igitur Arturus, sicut
dicere inceperam, in Norwegensi litore applicuit, obviavit ei rex Riculfus
cum universo patriae populo proeliumque commisit. Et cum multum cru-
oris in utraque parte diffusum esset, praevaluerunt tandem Britones fac-
245
impetu Riculfum cum multis aliis peremerunt. Victoria igitur
potiti, civitates accumulata ||C 97r flamma invaserunt dispersisque pagensibus
saevitiae indulgere non cessaverunt, donec totam Norwegiam necnon et
Daciam dominio Arturi submiserunt. Quibus subactis, cum Loth in regem,
Norwegiae promovisset, navigavit Arturus ad Gallias, factisque turmis250
patriam undique vastare incepit. Erat tunc Gallia, provincia Romae Frolloni
tribuno commissa, qui eam sub Leone imperatore regebat. Qui, cum
adventum Arturi comperisset, collegit omnem armatum militem qui potes-
tati suae parebat et cum Arturo proeliatus est, sed minime resistere quivit.
Nam Arturum iuventus omnium insularum quas subiugaverat comitabatur,255
unde tantum perhibebatur habere exercitum, quantus erat difficilis ab
ullo posse superari. Famulabatur quoque ei melior pars Gallicanae militiae
quam sua largitate sibi obnoxiam fecerat. Frollo igitur, cum sese in deteri-
orem partem proelii incidere vidisset, relicto confestim campo, Parisius
cum paucis diffugit. Ibi, resociato dilapso populo, munivit urbem iterumque260
affectavit cum Arturo dimicare. At, dum exercitum suum vicinorum auxilio
roborare intenderet, venit ex improviso Arturus et ipsum infra civitatem
obsedit. Emenso deinde mense, cum Frollo gentem suam fame perire
doluisset, mandavit Arturo, ut ipsi soli duellum inissent et cui victoria
proveniret alterius regnum obtineret. Erat enim ipse magnae staturae et265

 [[ Print Edition Page No. 160 ]] 
audaciae et fortitudinis, quibus ultra modum confisus ista mandaverat, ut
hoc modo aditum salutis haberet. Quod cum Arturo nuntiatum fuisset,
placuit ei vehementer affectus ||C 97v Frollonis renuntiavitque sese paratum
fore praedictam conventionem tenere.

270¶8. Dato igitur in amba parte foedere, conveniunt uterque in insulam,
quae erat extra civitatem, populo spectante quid de eis futurum erat. Ambo
erant decenter armati, super equos etiam mirae velocitatis residentes, nec
erat facile dinoscere cui triumphus proveniret. Ut itaque erectis lanceis in
adversis partibus steterunt, confestim subdentes equis calcaria sese maxi-
mis275 ictibus percusserunt. At Arturus gestans cautius lanceam, Frollonem in
summitate pectoris infixit eiusque telo vitato, quantum vigor sinebat, illum
in terram prostravit evaginatoque ense festinabat eum ferire, cum Frollo
velocius erectus, praetensa lancea occurrit illatoque infra pectus equi
Arturi letifero vulnere, utrumque concidere coegit. Britones, ut regem
280 suum prostratum viderunt, timentes eum peremptum esse, vix potuerunt
retineri quin foedere rupto in Gallos unanimiter irruerent. At dum metam
pacis iam egredi meditarentur, erectus est ocius Arturus praetensoque clipeo
imminentem sibi Frollonem cito cursu petivit. Instantes ergo comminus,
mutuos ictus ingeminant,H 43v alter neci alterius insistens. Denique || Frollo,
285 invento aditu, percussit Arturum in frontem et nisi collisione cassidis
mucronem hebetasset, mortiferum vulnus forsitan induxisset. Manante
itaque sanguine, cum Arturus loricam et clipeum rubere vidisset, ardentiori
ira succensus est atque erecto totis viribus Caliburno,C 98r impressit || eum per
galeam in caput Frollonis, quod in duas partes dissecuit. Quo vulnere
290 cecidit Frollo, tellurem calcaneis pulsans et spiritum in auras emisit. Cum-
que id per exercitum divulgatum fuisset, concurrerunt cives apertisque
valvis civitatem Arturo tradiderunt. Qui deinde victoria potitus, divisit
exercitum suum in duo et unam partem Hoelo duci commisit praecepitque
illi ut ad expugnandum Guitardum, Pictavensium ducem, iret; ipse vero

 [[ Print Edition Page No. 161 ]] 
cum reliqua parte ceteras provincias sibi rebelles subiugare vacavit. Mox295
Hoelus Acquitanniam ingressus, urbes patriae invasit Guitardumque pluri-
bus proeliis anxiatum deditioni coegit. Gvasconiam quoque ferro et flamma
depopulans, principes eiusdem subiugavit. Emensis igitur novem annis,
cum totius Galliae partes potestati suae submisisset, venit iterum Arturus
Parisius tenuitque ibidem curiam, ubi, convocato clero et populo, statum300
regni pace et lege confirmavit. Tunc largitus est Beduero, pincernae suo,
Neustriam, quae nunc Normannia dicitur; Kaio dapifero Andegavensium
provinciam; plures quoque alias provincias nobilibus viris, qui in obsequio
eius fuerant est largitus. Deinde, pacificatis quibusque civitatibus et populis,
incipiente vere in Britanniam reversus est.305

¶9. Cum igitur sollemnitas Pentecostes advenire inciperet,<9.12> post tantum
triumphum maxima laetitia fluctuans, Arthurus affectavit curiam ilico tenere
regnique diadema capiti suo imponere, reges etiam et duces sibi subditos ad
ipsam festivitatem convocare, ut et illam venerabiliter celebraret et inter
proceres suos firmissimam || pacem renovaret. Indicato autem familiaribus310
suis quod affectaverat, consilium cepit ut in Urbe Legionum suum ex-
sequeretur propositum.C 98v In Gladmorgantia etenim, super Oscam fluvium, non
longe a Sabrino mari, amoeno situ locata, prae ceteris civitatibus divitiarum
copiis abundans, tantae sollemnitati apta erat. Ex una namque parte prae-
dictum nobile flumen iuxta eam fluebat, per quod transmarini reges et prin-
315 cipes qui venturi erant, navigio advehi poterant. Ex alia vero parte pratis
atque nemoribus vallata, regalibus praepollebat palatiis, ita ut aureis tecto-
rum fastigiis Romam imitaretur. Duabus autem eminebat ecclesiis, quarum
una in honore Iulii martyris erecta, virgineo Deo dicatarum puellarum
choro perpulchre ornabatur; alia vero in beati Aaron, eiusdem socii, honore320
fundata, canonicorum conventu subnixa, tertiam metropolitanam sedem
Britanniae habebat. Praeterea gymnasium ducentorum philosophorum
habebat, qui astronomia atque ceteris artibus eruditi, cursus stellarum
diligenter observabant et prodigia eo tempore ventura regi Arturo veris

 [[ Print Edition Page No. 162 ]] 
325argumentis praedicebant. Tot igitur deliciarum copiis praeclara, festivitati
praedictae disponitur. Missis deinde in diversa regna legatis, invitantur tam
ex Galliis quam ex collateralibus insulis Oceani, qui ad curiam venire
deberent.H 44r ||

¶10. Venerunt autem Auguselus, rex Albaniae, quae nunc Scotia dicitur;
330 Urianus, rex Murefensium; Kaswallaon Llauhir, rex Wenedotorum, qui
nunc Norwalenses dicuntur; Stared, rex Demetarum, id est Suthwallensium;
C 99r Cador, rex || Cornubiae; trium etiam metropolitanarum sedium archi-
praesules, Londoniensis videlicet <atque> Eboracensis, necnon ex Urbe
Legionum Dubricius. Hic Britanniae primas et apostolicae sedis legatus,
335 tanta religione clarebat, ut quemque quocumque languore gravatum ora-
tionibus suis sanaret. Venerunt nobilium civitatum consules, Morut, consul
Claudiocestriae; Maurud Wigornensis; Anaraud Salesberiensis; Archal
Kaerguiensis, quae nunc Warvic appellatur; Iugem ex Leicestria; Kursalem
ex Kaicestria; Kynvarch, dux Doroberniae; Galluc Roffensis; Urbgennius
340 ex Badone; Ionathal Dorocestrensis; Doso Ridochensis, id est Oxenefordiae.
Praeter praedictos consules venerunt non minoris dignitatis heroes: Donaut
map Pabo; Keneus map Coel; Peredur map Eridut; Grufut map Negoid;
Reigyn map Claut; Eddelein map Cleduit; Kyngar map Bangan; Kynnarch;
Gorbonian map Goit; Glofaut; Run map Neton; Kynvelin map
345 Truenat; Cadchelcus map Cadell; Kinllith map Neton; plures quoque alii,
quorum nomina longum est enumerare. Ex collateralibus etiam insulis
Gillamwrius, rex Hiberniae; Maluasius, rex Islandiae; Doldauius, rex Gothlandiae;
Gunuasius, rex Orcadum; Loth, rex Norwegiae;, Achillus, rex

 [[ Print Edition Page No. 163 ]] 
Dacorum. Ex transmarinis quoque partibus Holdinus, dux Ruttenorum;
Leodegarius, consul Holondiae; Bedwerus pincerna, dux Normanniae;350
Borellus Cenomanensis; Kaius dapifer, dux Andegavensium;C 99v || Gwidardus
Pictavensis; duodecim quoque pares Galliarum, quos Gerinus Carnotensis
conducebat; Hoelus, dux Armoricanorum Britonum, cum proceribus sibi
subditis, qui tanto apparatu ornamentorum, mularum et equorum incede-
bant, quantum difficile est describere. Praeter hos non remansit princeps355
alicuius pretii citra Hispaniam, quin ad istud edictum veniret. Nec mirum:
largitas namque Arthuri per totum mundum divulgata cunctos in amorem
ipsius allexerat.

¶11. Omnibus denique in urbe congregatis, sollemnitate instante,<9.13> archi-
praesules ad palatium ducuntur, ut regem diademate regali coronent. Dubri-
360 cius ergo, quia in sua diocesi curia tenebatur, paratus ad celebrandum ob-
sequium, huius rei curam suscepit. Rege tandem insignito, ad templum
metropolitanae sedis ornate conducitur. A dextro enim et a laevo latere
duo archipontifices ipsum tenebant. Quatuor autem reges, Albaniae videli-
cet atque Cornubiae, Demetiae et Venedotiae, quorum ius id fuerat, qua-
365 tuor aureos gladios ferentes, ante illum praeibant. Conventus quoque vel
concentus multimodorum ordinatorum miris modulationibus praecinebat.
Ex alia autem parte reginam suis insignibus laureatam archipraesules atque
pontifices ad templum dicatarum puellarum conducebant. Quatuor quo-
que praedictorum regum reginae, quatuor albas columbas more debito 370
praeferebant. Mulieres autem quae aderant, illam cum maximo gaudio
sequebantur. Postremo, peracta processione, tot organa,C 100r tot cantus || in
utrisque fiunt templis, ita ut prae nimia dulcedine milites qui aderant ne-
scirent quod templum prius peterent. Catervatim ergo nunc ad hoc, nunc
ad illud ruebant: nec, si totus dies celebrationi vacaret, taedium aliquod375
ipsis generaret. Divinis tandem obsequiis in utroque celebratis, rex et regina
diademata sua deponunt assumptisque levioribus ornamentis, ipse ad palatium suum
cum viris, || ipsa ad aliud cum mulieribus epulatum incedunt.H 44v
Antiquam namque consuetudinem Troiae servantes, Britones consueverant
 [[ Print Edition Page No. 164 ]] 
380mares cum maribus, mulieres cum mulieribus festos dies separatim cele-
brare. Collocatis postmodum cunctis, ut dignitas singulorum expetebat,
Kaius dapifer, herminio ornatus, mille vero nobilibus comitatus, qui omnes
herminio erant induti, fercula cum ipso ministrabant. Ex alia vero parte
Beduerum pincernam totidem amicti vario secuntur, qui in scyphis diver-
385 sorum generum multimoda pocula cum ipso distribuebant. In palatio
quoque reginae innumerabiles ministri, diversis ornamentis induti, obse-
quium suum praestabant, morem suum exercentes. Quem si omnino de-
scribere pergerem, nimiam prolixitatem historiae generarem. Ad tantum
etenim statum dignitatis Britannia tunc reducta erat, quod copia divitiarum,
390 luxu ornamentorum, facetia incolarum, cetera regna excellebat. Quicum-
que enim famosus probitate miles in eadem erat, unius coloris armis atque vestibus
utebatur. Facetae etiam mulieres, consimilia vestimenta habentes,
nullius amorem habere dignabantur, nisi tertio in militia probatus esset.
Efficiebantur ergo castae et meliores et milites pro amore ||C 100v illarum pro-
biores.395 Refecti tandem epulis, diversi diversos ludos composituri, campos
extra civitatem adeunt.<9.14> Mox milites simulacrum proelii ciendo, equestrem
ludum componunt; mulieres in edito murorum aspicientes, in furiales
amoris flammas more ioci irritant. Alii cum caestibus, alii cum hastis, alii
ponderosorum lapidum iactu, alii cum scaccis, alii cum aleis ceterorumque
400 iocorum diversitate contendentes, quod diei restabat, postposita lite prae-
tereunt. Quicumque ergo victoriam sui ludi adeptus erat, ab Arturo largis
muneribus ditabatur. Consumptis autem primis in hunc modum tribus
diebus, instante quarta, vocantur cuncti qui ei propter honores obsequium
praestabant et singuli singulis possessionibus, civitatibus videlicet atque
405 castellis, archiepiscopatibus, episcopatibus, abbatiis ceterisque honoribus
donantur.<9.15> Beatus igitur Dubricius, in eremiticam vitam anhelans, sese ab
archiepiscopali sede deposuit. In cuius loco sacratur David, avunculus
regis, cuius vita exemplum totius bonitatis erat his quos doctrina imbuebat.
In loco vero sancti Sampsonis, Dolensis archipraesulis, destinatur Thelaius,

 [[ Print Edition Page No. 165 ]] 
illustris presbyter Landaviae, annitente Hoelo, rege Armoricanorum Bri-
410 tonum, cui vita et boni mores virum commendaverant. Episcopatus quoque
Cilcestriae Maugannio et Gwintoniae Duviano decernitur. Decernitur
quoque pontificalis infula Alclud Eledenio.

¶12. Dum haec inter eos distribueret, ecce duodecim viri, maturae aetatis,
reverendi vultus, ramos olivae in signum legationis in dextris ferentes,415
moderatis || passibus ingrediuntur et, salutato rege,C 101r litteras ei ex parte Lucii
Hiberi in haec verba obtulerunt: “Lucius, rei publicae Romanae procurator,
Arturo regi Britanniae, quod meruit. Admirans vehementer admiror super
tuae tyrannidis protervia. Admiror, inquam, et iniuriam quam Romae
intulisti recolligens, indignor quod, extra te egressus, eam cognoscere420
diffugias ||H 45r nec animadvertere festines quid sit iniustis actibus senatum offen-
disse, cui totum orbem famulatum debere non ignoras. Etenim tributum
Britanniae, quod tibi senatus reddere praeceperat, quia Gaius Iulius cete-
rique Romanae dignitatis viri illud multis temporibus habuerunt, neglecto
tanti ordinis imperio, detinere praesumpsisti. Eripuisti quoque illi Gal-
425 liam, eripuisti Allobrogum provinciam, eripuisti omnes Oceani insulas,
quarum reges, dum Romana potestas in illis partibus praevaluit, vectigal
veteribus meis reddiderunt. Quia ergo de tantis iniuriarum tuarum cumulis
senatus rectitudinem petere decrevit, mediantem Augustum proximi anni
terminum praefigens, Romam te venire iubeo, ut, dominis tuis satisfaciens,430
sententiae quam eorum dictaverit iustitia, acquiescas. Sin autem, ego ipse
Britanniae partes adibo et quicquid vesania tua rei publicae eripuit, eidem
mediantibus gladiis restituere conabor.” Quae ut in praesentia regum et
consulum recitata fuerunt, secessit Arturus cum eis in giganteam turrim,
quae in introitu erat, tractaturus quae contra talia mandata disponi deberent.435
At, dum gradus ascendere incepisset, Cador, dux Cornubiae, ut erat laeti
animi, in hunc sermonem cum risu coram rege solutus est: “Hucusque
timore || territus fueram, ne Britones, longa pace quietos,C 101v otium quod ducunt
ignavos faceret famamque militiae qua ceteris gentibus clariores censen-
tur, in eis omnino deleret. Quippe, ubi usus armorum videtur abesse, aleae440
autem et mulierum inflammationes ceteraque oblectamenta adesse, dubitan-
dum
 [[ Print Edition Page No. 166 ]] 
non est ne id quod erat virtutis, quod honoris, quod audaciae, quod
famae, ignavia commaculet. Fere namque transacti sunt quinque anni ex
quo praedictis deliciis dediti, exercitio Martis caruimus. Deus igitur, ne
445 nos debellaret segnities, Romanos in hunc affectum induxit, ut in pristinum
statum nostram probitatem reducerent.” Haec et his similia illo cum ceteris
dicente, venerunt tandem ad sedilia, ubi collocatis singulis Arturus in hunc
modum illos affatus est.

¶13. “Consocii,”<9.16> inquit, “prosperitatis et adversitatis, quorum probitates
450 hactenus et in dandis consiliis et in militiis agendis expertus sum, adhibete
nunc unanimiter sensus vestros et sapienter praevidete quae super talibus
mandatis nobis agenda esse noveritis. Quicquid enim a sapiente diligenter
praevidetur, cum ad actum accedit, facilius toleratur. Facilius ergo in-
quietationem Lucii tolerare poterimus, si communi studio praemeditati
455 fuerimus quibus modis eam debilitare institerimus. Quam non multum
nobis timendam esse existimo, cum irrationabili causa exigat tributum quod
ex Britannia habere desiderat. Dicit enim ipsum sibi dari debere, quia
Iulio Caesari ceterisque successoribus suis redditum fuerit,C 102r qui, discidio
veterum nostrorum invitati, cum armata manu applicuerunt atque patriam
460 domesticis || motibus vacillantem suae potestati vi et violentia submiserunt.
Quia igitur eam hoc modo adepti fuerunt, vectigal iniuste ex illa ceperunt.
Nihil enimH 45v || quod vi et violentia acquiritur iuste ab ullo possidetur. Qui
ergo violentiam intulit irrationabilem causam praetendit, qua nos iure sibi
tributarios esse arbitratur. Quoniam autem id quod iniustum est a nobis
465 praesumpsit exigere, consimili ratione petamus ab illo tributum Romae et,
qui fortior supervenerit, ferat quod habere exoptavit. Nam si, quia Iulius
Caesar ceterique Romani reges Britanniam olim subiugaverunt, vectigal
nunc debere sibi ex illa reddi decernit, similiter ego censeo quod Roma
mihi tributum dare debet, quia antecessores mei eam antiquitus obtinuerunt.
470 Belinus etenim, serenissimus ille rex Britonum, auxilio fratris sui usus,
Brennii videlicet, ducis Allobrogum, suspensis in medio foro viginti quatuor
nobilibus Romanis, urbem ceperunt captamque multis temporibus pos-
sederunt.
 [[ Print Edition Page No. 167 ]] 
Constantinus etiam Helenae filius necnon et Maximianus, uterque
mihi cognatione propinquus, alter post alterum diademate Britanniae in-
signitus, thronum Romani imperii adeptus est. Censetisne ergo vectigal ex475
Romanis petendum? De Gallia autem sive collateralibus insulis non est
respondendum, cum illas diffugeret defendere, quando easdem potestati
eorum subtrahebamus.”

<9.17>¶14. Haec et his similia eo dicente, Hoelus, rex Armoricanorum Brito-
num, ceteros praecedere visus, in haec verba respondit: “Licet unusquisque480
nostrum totus in se reversus omnia et de omnibus animo retractare valeret,
non existimo eum praestantius consilium posse invenire quam istud quod
modo discretio sollertis providentiae tuae redoluit. C 102v Provide etenim || pro-
vidit nobis tua deliberatio Tulliano liquore lita, unde constantis viri
affectum, sapientis animi effectum, optimi consilii profectum laudare in-
485 desinenter debemus. Nam, si iuxta praedictam rationem Romam adire
volueris, non dubito quin triumpho potiamur, dum libertatem nostram
tueamur, dum iuste ab inimicis nostris exigamus quod a nobis iniuste
petere inceperunt. Quicumque enim sua alteri eripere conatur, merito
quae sua sunt per eum quem iniuste impetit amittit. Quia ergo Romani490
nostra nobis demere affectant, sua illis procul dubio auferemus, si licentia
congrediendi nobis praestabitur. En congressus cunctis Britonibus desiderandus;
en vaticinia Sibyllae, quae veris assertionibus testantur, ex Bri-
tannico genere tertio nasciturum qui Romanum obtinebit imperium. De
duobus autem adimpleta sunt ipsius oracula, cum manifestum sit praeclaros,495
ut dixisti, principes, Belinum atque Constantinum imperii Romani gessisse
insignia. Nunc vero te tertium habemus, cui tantum culmen honoris pro-
mittitur. Festina ergo recipere quod Deus non differt largiri; festina
subiugare quod ultro vult subiugari; festina nos omnes exaltare, qui, ut
exalteris, nec vulnera recipere, nec vitam amittere diffugiam. Ut autem hoc500
perficias, decem milibus armatorum praesentiam tuam comitabor.”<9.18> Auguselus
etiam, rex Albaniae, ut Hoelus finem dicendi fecerat, quod super hac
re affectabat, in hunc modum manifestare perrexit: “Ex quo dominum
meum ea quae dixit affectare || conieci, tanta laetitia meo animo illapsa est,
H 46r quantum nequeo || in praesentiarum exprimere.C 103r Nihil enim in transactis de-
505 bellationibus,
 [[ Print Edition Page No. 168 ]] 
quas tot et tantis regibus intulimus, egisse videmur, dum
Romani et Germani illaesi permaneant, nec in illos clades, quas olim no-
stratibus ingesserunt, viriliter vindicemus. At nunc, quoniam nobis licentia
congrediendi permittitur, gaudens admodum gaudeo et desiderio diei quo
510 conveniemus exaestuans, sitio cruorem illorum, quemadmodum fontem, si
triduo prohiberer ne biberem. O si illam lucem videbo, quam dulcia erunt
vulnera quae vel recipiam vel inferam, quando dextras conseremus! Ipsa
etiam mors dulcis erit, dum eam in vindicando patres nostros, in tuendo
libertatem nostram, in exaltando regem nostrum perpessus fuero. Aggrediamur 515
igitur semiviros illos et aggrediendo perstemus ut, devictis ipsis, eorum
honoribus cum laeta potiamur victoria. Exercitum autem nostrum duobus
milibus armatorum militum, <9.19> exceptis peditibus augebo.” Postquam autem
ceteri ad hoc, quod dicendum erat, dixerunt, promiserunt ei singuli quot
in obsequium suum debebant, ita ut praeter eos quos promiserat rex
520 Armori<c>ae, ex sola insula Britanniae sexaginta milia omnibus armis arma-
torum computarentur. At reges ceterarum insularum, quoniam non duxe-
rant in morem milites habere pedites, quot quisque debebat promittunt,
ita ut ex sex insulis, videlicet Hiberniae, Islandiae, id est Islandicar, Gautlandiae, id
est Gautir, Orcadum, Norwegiae, id est Norener atque Daciae,
525 id est Danscet, sexies viginti milia essent annumerata. Ex Galliarum autem
ducatibus,C 103v || Ruthenorum, Portinensium, Neustriensium, Cenomannorum,
Andegavensium, Pictavensium, octoginta milia. Ex duodecim autem con-
sulatibus illorum, qui cum Gerino Carnotensi aderant, duodecies centum,
quod inter totum fuerunt centum octoginta milia et tria milia, praeter
530 pedites, qui sub numero leviter non cadebant. Rex igitur Arturus, intuens
omnes in obsequium suum unanimiter paratos,<9.20> praecepit eis celeriter re-
patriare et exercitum promissum disponere et in Kalendis Augusti ad portum
Barbae Fluvii festinare, ut illinc Allobrogum fines cum ipso adituri Romanis
in obviam venirent. Imperatoribus autem per eorundem legatos mandavit se
535 nequaquam eis redditurum tributum nec ob id ut sententiae eorum ac-
quiesceret
 [[ Print Edition Page No. 169 ]] 
Romam aditurum, immo ut ex illis peteret quod ab illo iudicio
suo appetere decreverant. Digrediuntur ergo legati, digrediuntur reges,
digrediuntur proceres et quod eis praeceptum fuerat perficere non differunt.

LIBER DECIMUS

TEXT CH

1. Lucius igitur Hyberius, agnita sententia huius responsi,<10.1> iussu senatus
orientalibus edixit regibus ut parato exercitu secum ad subiugandam
Britanniam venirent. Convenerunt ocius Epistrophus, rex Graecorum;
Mutensar, rex Affricanorum; Aliphatima, rex Hispaniae; Hirtacius, rex
Parthorum; Boccus Medorum; Sertorius Libyae; Xerses, rex Itureorum;5
Pandrasus, rex Aegypti; Micipha, rex Baby || loniae; Politetes,H 46v dux Bithyniae;
Teucher, dux Phrygiae; Euander Syriae; Echion Boeotiae; Ypolitus
Cretae, cum ducibus et proceribus sibi subditis. Ex sena || torio quoque
ordine Lucius Catellus; Marius Lepidus; Gaius Metellus Cocta;C 104r Quintus
Milius Catulus; Quintus Carucius; tot etiam alii, quod inter totum quadrin-
genta10 milia et sexaginta et centum computati fuerunt. Dispositis itaque
quibusque necessariis, incipientibus Kalendis Augusti, iter versus Britanniam
arripiunt.<10.2>

¶2. Comperto igitur adventu ipsorum Arturus, Modredo nepoti suo et
Gwenhonarae reginae Britanniam ad conservandum committens, cum ex-
15 ercitu suo Portum Hamonis adivit, ubi tempestivo ventorum flatu mare
ingressus est. Dum ergo innumeris circumsaeptus navibus, prospero cursu
et cum magno gaudio altum mare secaret, quasi media hora noctis instante,
gravissimus somnus eum intercepit. Sopitus etiam per somnium vidit
ursum quendam in aere volantem cuius murmure tota litora intremebant;20

 [[ Print Edition Page No. 170 ]] 
terribilem quoque draconem ab Occidente advolare, qui splendore oculo-
rum suorum patriam illuminabat; alterum vero alteri occurrentem miram
pugnam committere; sed praefatum draconem, in ursum saepius irruentem,
ignito anhelitu comburere combustumque in terram prosternere. Experge-
factus25 ergo Arturus astantibus quod somniaverat indicavit. Qui exponentes
dicebant draconem significare eum; ursum vero aliquem gigantem, qui cum
ipso congrederetur; pugnam autem eorum portendere bellum quod inter
ipsos futurum erat; victoriam vero draconis illam quae ei proveniret. At
Arturus aliud coniectabat, existimans ob se et imperatorem talem visionem30
contigisse. Rubente tandem post cursum noctis aurora, in portu Barbae
Fluvii applicuerunt. Mox tentoria sua figentes, exspectaverunt ibidem in-
sulanos ||C 104v reges et comprovincialium provinciarum duces venturos.

¶3.<10.3> Interea nuntiatur Arturo quendam mirae magnitudinis gigantem ex
partibus Hispaniarum advenisse et Helenam, neptem ducis Hoeli, custo-
35 dibus eiusdem eripuisse et in cacumine montis qui nunc Michaelis dicitur
cum illa diffugisse; milites autem patriae insecutos nihil adversus eum proficere:
nam sive mari, sive terra illum invadebant, aut naves eorum ingenti-
bus saxis obruebat, aut diversorum generum telis interimebat; sed et plures
capiebat quos semivivos devorabat. Nocte ergo sequenti, in secunda hora,40
Arturus, assumpto Kaio dapifero et Beduero pincerna, clam ceteris tentoria
egressus, viam versus montem arripuit. Tanta namque virtute praevalendo
negligebat contra talia monstra exercitum ducere, cum et suos hoc modo
inanimaret et solus ad illa destruenda sufficeret. Ut igitur prope montem
venerunt, aspexerunt quendam super eum ardere rogum; alium vero super
45 minorem, qui non longe ab altero distabat. Dubitantes ilico super quem
illorum habitaret gigas, Bedwerum dirigunt ut certitudinem rei exploret.
At ille,H 47r inventa quadam || navicula, prius ad minorem navigavit: quem
aliter nequibat adire, quoniam infra mare situs erat. Cuius dum cacumen
incepisset ascendere, audito desuper femineo ululatu, primo inhorruit, quia50
dubitabat monstrum illud adesse. Revocata ocius audacia, gladium evagi-
navit et, ascenso culmine, nihil aliud repperit praeter rogum quem prospex-
erat.C 105r Inspexit quoque tumulum recenter factum et iuxta || eum quandam

 [[ Print Edition Page No. 171 ]] 
anum flentem et eiulantem. Quae, ut eum aspexit, confestim fletu im-
pediente in hunc modum profata est: “O infelix homo, quod infortunium
te in hunc locum subvectat? O inenarrabiles mortis poenas passure, miseret55
me tui, miseret, quia tam detestabile monstrum florem tuae iuventutis in
hac nocte consumet. Aderit namque sceleratissimus ille invisi nominis
gigas, qui neptem ducis, quam modo hic intumulavi et me, illius altricem,
in hunc montem advexit; qui inaudito mortis genere te absque cunctamine
afficiet. Pro tristia fata! Serenissima alumna! Namque recepto infra tener-
60 rimum pectus timore, dum eam nefandus ille amplecteretur, vitam diuturniore
luce dignam finivit. Ut igitur illam, quae erat mihi alter spiritus, altera
vita, altera dulcedo iocunditatis, foedo coitu suo deturpare nequivit, de-
testanda venere succensus, mihi invitae (Deum et senectutem meam tes-
tor), vim et violentiam ingessit. Fuge, dilecte mi, fuge, ne, si more suo65
mecum coiturus advenerit, te hoc modo repertum miserabili caede dilaniet.”
At ille, quantum humanae naturae possibile est, commotus, eam amicabilibus
sedavit verbis et promisso festinati auxilii solamine, ad Arturum
reversus est et omnia quae invenerat indicavit.

¶4. Arturus igitur, casum ingemiscens puellae, praecepit eis ut sibi soli70
illum invadere permitterent, sed, si necessitas accideret, in auxilium proce-
dentes, viriliter aggrederentur. Direxerunt gressus inde ad maiorem montem
et equos suos armigeris commiserunt et eum, Arturo praecedente, ascende-
runt. Aderat autem inhumanus || ille ad ignem,C 105v illitus ora tabo semesorum
porcorum, quos partim devoraverat, partim vero verubus infixos suppositis 75
prunis torrebat. Mox ut illos nihil tale praemeditatus aspexit,
festinavit clavam suam sumere, quam duo iuvenes vix a terra erigerent. Eva-
ginavit ergo rex gladium suum et praetenso clipeo, quantum velocitas
sinebat, properabat eum praecedere, antequam clavam cepisset. At ille, non
ignarus malae meditationis, iam ceperat eam regemque <super> interpositum80

 [[ Print Edition Page No. 172 ]] 
clipeum tanto conamine percussit, quod sonitu ictus et tota litora replevit et
aures eiusdem ultra modum hebetavit. Arturus vero, acri ignescens ira,
erecto in frontem ipsius ense, vulnus intulit, etsi non mortale, unde tamen
sanguis in faciem et oculos eius profluens, eorundem excaecavit aciem. Inter-
85 posuerat namque clavam ictui et frontem suam a letali vulnere muniverat.
Excaecatus autem profluente sanguine, acrior insurgit et velut aper per
venabulum in venatorem, ita irruit per gladium in regem et complectendo
eum per me || dium,H 47v coegit illum genua humi flectere. Arturus itaque re-
vocata virtute ocius elabitur et celeriter nunc hinc nunc illinc nefandum
90 gladio diverberabat nec requievit, donec letali vulnere illato totum mucronem
capiti impressit, qua cerebrum testa protegebatur. Exclamavit ergo
invisus ille et velut quercus ventorum viribus eradicata, cum maximo sonitu
corruit.

¶5.C 106r Rex ilico in risum solutus praecepit Beduero || amputare ei caput et
95 uni armigerorum dare ad deferendum ad castra, ut spectaculum intuenti-
bus fieret. Dicebat autem se non invenisse alium tantae virtutis, postquam
Rithonem gigantem in Aravio monte interfecit, qui ipsum ad proeliandum
invitaverat. Hic namque ex barbis regum quos peremerat fecerat sibi
pelles et mandaverat Arturo ut barbam suam diligenter excoriaret atque
100 excoriatam sibi dirigeret ut in honore eius ceteris barbis superponeret
quemadmodum ipse ceteris praeerat regibus. Sin autem, provocabat eum
ad proelium et qui fortior supervenisset, pelles et barbam devicti tulisset.
Inito itaque certamine triumphavit Arturus et barbam alterius cepit et
spoliavit et postea nulli fortiori isto obviaverat, ut superius asserebat. Victoriam 105
igitur, ut praedictum est, adepti, in secundae noctis diluculo ad
tentoria sua cum capite remeaverunt, ad quod admirandum catervatim
concurrebant, ei ascribentes laudes, qui patriam a tanta ingluvie liberaverat.
 [[ Print Edition Page No. 173 ]] 
At Hoelus, ob occasum neptis suae tristis, praecepit aedificari basili-
cam super corpus eius in monte quo iacebat, qui nomen ex tumulo puellae
nactus, Tumba Helenae, usque in hodiernum diem, vocatur.110

¶6. Congregatis tandem cunctis quos exspectaverat,<10.4> Arturus illinc Augus-
tudunum progreditur, quo imperatorem adesse existimabat. Ut autem ad
Albam fluvium venit, nuntiatum est ei illum castra sua non longe posuisse
et tanto incedere exercitu, quanto, ut aiebant, resistere nequiret. Nec
idcirco perterritus coeptis suis desistere voluit, sed super ripam || fluminis115
castra sua metatus est, unde posset exercitum suum libere conducere et
sese infra ea, si opus accidisset, recipere.C 106v Duos etiam consules, Bosonem
de Vado Boum et Gerinum Carnotensem, Gwaluanum etiam, nepotem
suum, Lucio Hiberio direxit, ut suggererent ei quatinus recederet a finibus
Galliae aut in postero die ad experiendum veniret quis eorum maius ius in120
Galliam haberet. Iuventus ergo curiae, maximo gaudio fluctuans, coepit
instimulare Gwaluanum ut infra castra imperatoris inciperet, quo occasi-
onem haberent congrediendi cum Romanis.

¶7. Perrexerunt illi ad Lucium et praeceperunt ei a Gallia recedere aut
in postero die ad pugnandum venire. At, dum responderet eis quod non125
deberet recedere, immo ad regendum illam accedere, interfuit Gaius Quintilianus,
eiusdem imperatoris nepos, qui dicebat Britones magis iactantia
atque minis abundare quam audacia et probitate valere et quod linguae
eorum longiores erant quam gladii ipsorum. Iratus ilico Gwaluanus,
evaginato gladio, quo accinctus erat, irruit in eum et, eiusdem capite am-
130 putato, ad equos cum sociis digreditur. Insecuntur itaque Romani, partim
equis, partim pede,H 48r || ut concivem suum in legatos, omni nisu diffugientes,
vindicent. At Gerinus Carnotensis, dum quidam eorum ipsum attingere
inciperet, ex improviso reversus direxit lanceam suam atque ipsum per arma
et medium corpus foratum humi, quantum potuit, prostravit. Invidit ergo135

 [[ Print Edition Page No. 174 ]] 
Boso de Vado Boum, quoniam tantam probitatem fecisset Carnotensis et retorquens
ipse equum suum,C 107r cui primo obviavit || ingessit lanceam sibi
infra guttur et letaliter vulneratum coegit caballum deserere quo eum
insequebatur. Interea Marcellus Mucius, maximo affectu volens Quintilianum 140
vindicare, Gwaluano iam imminebat a tergo atque coeperat retinere,
cum ipse continuo reversus galeam cum capite usque ad pectus gladio
quem tenebat abscidit. Praecepit etiam ei Quintiliano, quem infra castra
trucidaverat, in inferno renuntiare, Britones minis et iactantiis hoc modo
abundare. Sociis deinde resociatis, hortatur ut pari impetu reversi quisque
145 suum prosternere laboraret. Acquiescentes igitur ei revertuntur et quisque
unum prosternit. At Romani usque insequentes, quandoque cum gladiis,
quandoque cum lanceis percutiebant eos, sed nec retinere nec prosternere
praevalebant. Dum autem prope quandam silvam, ut dictum est, inse-
querentur, confestim egrediuntur ex illa circiter sex milia Britonum, qui,
150 fugam consulum comperti, infra eam delituerant, ut eis auxilium subvec-
tarent. Egressi autem subdiderunt calcaria equis suis et aera clamore
replentes et clipeos pectoribus praetendentes, Romanos ex improviso
invadunt et confestim in fugam compellunt. Sed et unanimiter insequentes
quosdam eorum cum lanceis suis ex equis seiungunt, quosdam autem reti-
nent,155 quosdam interficiunt. Quod cum Petreio senatori nuntiatum est,
decem milibus comitatus, subvenire sociis suis festinavit et coegit Britones
ad silvam ex qua egressi fuerant recurrere, nec sine detrimento suorum:
diffugiendo enim Britones revertebantur in strictis locis atque insequentibus
stragem ingerebant maximam.C 107v Quibus hoc modo cedentibus, Hyderus, ||
160 filius Nut, cum quinque milibus accelerabat, ut eisdem subveniret. Resistunt
ergo ipsi et quibus terga paulo ante dederant, nunc pectora opponentes,
validos ictus viriliter inferre elaborabant. Resistunt etiam Romani et quan-
doque eos prosternunt, quandoque vero ab illis prosternuntur. At Britones

 [[ Print Edition Page No. 175 ]] 
toto affectu desiderabant militiam, sed nec multum curabant in quem
eventum inciderent, dum eam incipiebant. Romani autem sapientius age-
165 bant, quos Petreius Cocta, more boni ducis, nunc ad invadendum, nunc ad
diffugiendum sapienter edocebat et ita maximum damnum ceteris impende-
bat. Quod cum Bosoni compertum esset, plures sociorum, quos audaciores
noverat, seiunxit a ceteris et eos hoc modo affatus est: “Quoniam nesciente
Arturo istud proelium incepimus, cavendum nobis est ne in peiorem partem170
incepti nostri decidamus. Nam si in illam deciderimus et maximum damnum
militum nostrorum incurremus et regem nostrum ad exsecrandum nos
commovebimus. Resumite audaciam et sequimini me per catervas Romano-
rum, ut, si fortuna faverit, || Petreium capiamus sive interficiamus.”H 48v
Subduxerunt itaque calcaria equis suis et cuneos hostium pari impetu175
penetrantes ad locum quo Petreius socios suos commonebat pervenerunt.
In quem ocius Boso irruens, eundem per collum amplectitur et sicut prae-
meditatus fuerat, cum illo in terram corruit. Concurrerunt ergo Romani
ut eum hostibus eriperent; concurrunt autem Britones ut Bosoni auxilien-
tur. Fit itaque inter eos maxima caedes, fit clamor, fit turbatio, dum illi 180
ducem suum liberare, illi eundem || retinere conarentur.C 108r Invicem ergo
vulnerabant et vulnerabantur, prosternebant et prosternebantur. Illic itaque
videri poterat quis hasta, quis gladio, quis telo praevaleret. Denique Bri-
tones densata caterva incedentes impetumque Romanorum ferentes sese
infra fortitudinem proelii sui cum Petreio recipiunt. Sed confestim im-
185 petum fecerunt in illos, iam rectore suo orbatos, iam in maiori parte debilitatos,
iam etiam dilapsos atque terga eisdem ostendentes. Incumbentes
igitur, ipsos a tergo caedunt, caesos prosternunt, prostratos despoliant,
despoliatos praetereunt ut ceteros insequantur. Sed et plures capiunt, quos
regi praesentare affectant. Postremo, postquam satis periculi ipsis inges-
190 serunt, cum spoliis et captivis ad castra redeunt et indicantes quod sibi

 [[ Print Edition Page No. 176 ]] 
contigerat, Petreium Coctam cum ceteris captivis Arturo cum laetitia
victoriae obtulerunt. Quibus ille congratulans et honores et honorum
augmentationes promisit, quoniam eo absente tantam probitatem egerant.
195 Captivos autem in carceribus trudere volens, ad se vocavit quosdam qui
eos in crastinum Parisius ducerent et custodibus oppidi servandum trade-
rent, donec ex illis aliud fieri praecepisset. Iussit etiam Cadorem ducem
Bedwerum<que> pincernam necnon et duos consules, Borellum et Richerium,
cum famulis suis ipsos conducere, donec venirent eo quo minime disturbationem 200
Romanorum timuissent.

¶8. At Romani forte comperientes apparatum istum,<10.5> imperatore iubente
elegerunt quindecim milia suorum, qui nocte illa iter eorum praecederent
atque cum ||C 108v ipsis congressuri suos liberare perstarent. Ipsis quoque prae-
fecerunt Vulteium Catellum et Quintum Carucium senatores, Euandrum
205 etiam, regem Syriae et Sertorium regem Libyae, qui nocte illa cum prae-
dictis milibus iussum iter arripuerunt et locum latibulis convenientem
adepti, delituerunt, quo ipsos ituros arbitrabantur. Mane autem facto,
Britones viam ineunt cum captivis et iam prope locum incedunt, nescii
quos dolos versuti hostes instituerant. Cum vero praeterire incepissent,
210 egressi ex improviso Romani ipsos, nihil tale praemeditatos, occupaverunt
et penetraverunt. At illi tametsi ex improviso occupati et dissipati fuissent,
tandem tamen resociati, viriliter resistunt et quosdam circa captivos statu-
unt, quosdam autem per catervas distribuunt, qui cum hostibus congredi-
antur. Agmini autem illi quod ad conservandum captivos statuerant,
215 Richerium et Beduerum praefecerunt. Cador vero, dux Cornubiae atque
Borellus ceteris praeponuntur.H 49r Sed Romani omnes sine || ordine eruperant,
nec curabant suos per turmas disponere, immo omni nisu perstantes Bri-
tonibus stragem dabant, dum turmas disponere, dum semetipsos defendere
elaborarent. Unde ultra modum debilitati, illos quos conducebant turpiter
220 amisissent, nisi fortuna optatum eis auxilium accelerasset. Gwitardus

 [[ Print Edition Page No. 177 ]] 
etenim, dux Pictavensium, comperto praedicto dolo, cum tribus milibus
advenerat, cuius Britones freti auxilio tandem praevaluere et vicem prae-
dictae stragis impudentibus grassatoribus reddidere.C 109r || Attamen multos
suorum in primo congressu amiserunt. Amiserunt etenim illum inclitum
Cenomanorum consulem Borellum, qui, dum cum Euandro, rege Syriae225
congrederetur, lancea ipsius infra gulam infixus, vitam cum sanguine eruc-
tavit. Amiserunt quoque quatuor proceres nobiles: Hireglas de Perirut,
Mauricum Cadorcanensem, Aliduc de Tindagel, Er, filium Hyder, quibus
audaciores non facile reperiri poterant. Nec tamen audaciae suae desistentes
sibi desperaverunt, sed omni nisu instantes et captivos custodire et inimicos230
prosternere intendebant. Romani tandem congressum eorum ferre non
valentes, ocius reliquerunt campum et castra sua petere coeperunt. At
Britones usque insequentes stragem inferunt, complures capiunt, nec re-
quieverunt, donec Vulteio Catello et Euandro, rege Syriae peremptis,
ceteros penitus dissipaverunt. Habita igitur victoria, captivos quos duce-
235 bant miserunt Parisius atque cum illis quos recenter ceperant ad regem suum
repedantes, spem summae victoriae promittebant, cum admodum pauci de
tot supervenientibus hostibus triumphum habuissent.

9. Lucius autem Hyberius, tales casus moleste ferens,<10.6> animum suum
diversis cruciatibus vexatum, nunc huc nunc illuc revolvit, haesitando an
240 coepta proelia cum Arturo committat aut, infra Augustudunum receptus,
auxilium Leonis imperatoris exspectet. Acquiescens tandem formidini,
nocte sequenti, praedictam civitatem aditurus, Lengrias cum exercitibus
suis ingreditur. Quod ut Arturo || compertum est,C 109v affectans iter eius prae-
cedere, eadem nocte, relicta a laeva civitate, quandam vallem qua Lucius245
transgressurus erat ingreditur, quae Siessia vocabatur. Commilitones igitur
suos per catervas disponere volens, legionem unam, cui praefecerat Moriud,
consulem Claudiocestriae, iussit adesse, ut, si opus accidisset, sciret ubi
posset sese recipere et, resociatis turmis, iterum hostibus proelia ingerere.

 [[ Print Edition Page No. 178 ]] 
250Ceteros etiam per catervas septenas distribuens, in unaquaque caterva quin-
quies mille et quingentos et quinquaginta quinque viros omnibus armis in-
structos collocavit. Pars quoque statutarum turmarum disponitur equestris,
pars autem altera pedestris daturque praeceptum tale inter eos ut, dum
pedestris turma ad invadendum intendat, equestris ilico ab obliquo super-
veniens,255 stricto agmine dissipare hostes nitatur. Erant autem pedestres
catervae Britannico more cum dextro et sinistro cornu in quadrum statutae;
quarum uni Auguselus, rex Albaniae et Cador, dux Cornubiae, unus in
dextro cornu et alius in sinistro cornu praeficiuntur; alii vero duo insignes
consules,H 49v || Gerinus videlicet Carnotensis et Boso de Rydychen, quae lin-
gua260 Saxonum Oxoneforde nuncupatur; tertiae vero turmae Achillus, rex
Dacorum atque Loth, rex Norwegensium; quartae Hoelus, rex Armoricanorum Britonum
atque Gwaluanus, nepos regis. Post has autem quatuor
fuerunt aliae quatuor a dorso statutae, quarum uni praeponuntur Kaius
dapifer et Beduerus pincerna; C 110r || alii autem praeficiuntur Holdinus, dux
265 Ruthenorum et Gwidardus, dux Pictavensium; tertiae Iugenius de Leicestria
et Ionathal Dorecestrensis atque Cursalem de Caicestria; quartae vero Urbgenius
de Badone. Ipse vero post hos elegit sibi et uni legioni, quam sibi
adesse affectaverat, locum quendam, in quo aureum draconem infixit, quem
pro vexillo habebat, ubi vulnerati et fatigati, si necessitas compulisset, quasi
270 ad castra diffugerent. Aderant autem in illa legione quam secum habebat
sex milia et sescenti sexaginta sex.

<10.7>¶10. Dispositis itaque cunctis, commilitones suos in haec verba praefatur:
“Domestici mei, qui Britanniam terdenorum regnorum fecistis dominam,
vestrae congratulor probitati, quam nullatenus deficere, immo magis vigere
275 considero. Licet quinque annis inexercitati, oblectamentis otii potius quam
usui militiae hactenus dediti sitis, nequaquam tamen ab innata bonitate
degeneravistis, sed in ipsa perseverantes, Romanos propulistis in fugam,
qui, instimulante superbia sua, libertatem vobis demere affectaverunt, qui

 [[ Print Edition Page No. 179 ]] 
ampliori numero incedentes, ingerere proelia coeperunt, qui congressui
vestro resistere non valentes, sese turpiter infra civitatem istam receperunt,280
ex qua ad praesens egressuris et per istam vallem Augustudunum petituris
obviam poteritis adesse et nihil tale praemeditatos, velut pecudes occupare.
Sane orientalium gentium segnitiem in vobis esse existimabant, dum patriam
vestram facere tributariam et vosmet ipsos subiugare affectarent. Numquid
noverunt quae bella Dacis atque Norwegiensibus Gallorumque ducibus285
intulistis,C 110v || quos meae subdidistis potestati et ab eorum pudendo dominio
liberavistis? Qui igitur in graviore decertatione praevaluimus, in hac
leviori sine dubio praevalebimus, si pari affectu semiviros illos elaboraveri-
mus opprimere. Quantos honores quisque vestrum possidebit, si voluntati
meae atque praeceptis meis, ut fideles commilitones acquieveritis! Subiuga-
290 tis etenim ipsis, continuo Romam petemus, petitam capiemus, captam autem
possidebimus et sic aurum et argentum palatia, turres et oppida, civitates et
ceteras victorum divitias habebitis.” Adhuc autem eo dicente talia, omnes
uno clamore assentiunt, parati mortem prius recipere, quam vivente ipso
campum diffugiendo relinquere.295

¶11. At Lucius Hiberius, comperiens insidias quae ei parabantur,<10.8> noluit,
ut affectaverat, diffugere, sed revocata audacia ipsos in eandem vallem
adire. Denique duces suos convocavit atque his verbis allocutus est eos:
“Patres venerandi quorum imperio et orientalia et occidentalia regna
subici deberent, veterum vestrorum memores estote, qui, ut adversarios rei300
publicae superarent, non abhorrebant effundere sanguinem suum, sed ex-
emplum probitatis et militiae posteris suis relin || quentes,H 50r ita decertabant,
ac si in proelio Deus non providisset eos morituros. Triumphabant ergo
saepius et triumphando mortem evadebant, quia nulli alia mors erat pro-
ventura quam quae ex providentia Dei condescendebat. Augebatur itaque305
res || publica, augebatur eorundem probitas et quod honestatis,C 111r quod ho-
noris, quod largitatis in generosis esse solebat, in eis diutius vigens, ipsos et
 [[ Print Edition Page No. 180 ]] 
ipsorum posteros in dominium totius orbis promovebat. Id igitur in
vobis excitare desiderans, hortor vos ut avitam bonitatem revocetis atque
310 in eadem perstantes, inimicos vestros in valle qua vobis insidiantur petatis et
quod vestrum est ab illis exigere contendatis. Ne existimetis me idcirco
infra civitatem hanc receptum esse, ut vel eos vel congressum eorum ab-
horruissem, immo arbitrans quod nos stulte prosequerentur et ut prosequentibus
ex improviso obviaremus atque ipsos, segregatim irruentes, magna
315 strage infestaremus. Nunc autem, quoniam aliter quam rati eramus fecerunt
et nos aliter faciamus. Petamus etenim illos et audacter invadamus, vel, si
convaluerint, unanimiter resistamus primumque impetum toleremus et sic
procul dubio triumphabimus. In pluribus etenim decertationibus, qui in
primo congressu perstare potuit, cum victoria saepissime abivit.” Ut his
320 itaque et pluribus aliis finem dicendi fecit, omnes uno assensu faventes,
socias quoque manus iure iurando promittentes, ad armandum sese festinant.
Armati tandem Lengrias egrediuntur atque praedictam vallem adiverunt,
ubi Arturus catervas suas statuerat. Porro et illi duodecim cuneata agmina
atque omnia pedestria fecerunt, quae Romano more ad modum cunei ordi-
nata,325 sex milia militum cum sescentis sexaginta sex singula omnia contine-
bant.C 111v Sed et unicuique suos ductores dederunt, || ut monitu eorum et
invaderent et ceteris irruentibus resisterent. Uni etenim praefecerunt
Lucium Catellum et Alifatimam, regem Hispaniae; alteri vero Hirtacium,
regem Parthorum et Marium Lepidum senatorem; tertiae Boccum, regem
330 Medorum et Gaium Metellum senatorem; quartae Sertorium, regem Libyae
et Quintum Milvium senatorem. Haec quatuor agmina in prima acie statuta
fuerunt; post ipsa vero alia quatuor dorso, quorum uni Sexsem, regem Itu-
reorum praeposuerunt; alii vero Pandrasum, regem Aegypti; tertiae Poli-
tetem, ducem Bithyniae; quartae Teucrum, ducem Phrygiae. Post haec
335 quoque alia quatuor et cuidam illorum dederunt Quintum Carutium sena-
torem; alii autem Lelium Hostiensem; tertiae etiam Supplicium Subulcum;
quartae Mauricium Silvanum. Ipse autem inter eos nunc hac nunc illac

 [[ Print Edition Page No. 181 ]] 
incedebat, suggerendo, docendo qualiter sese haberent. In medio autem
auream aquilam, quam pro vexillo duxerat, iussit firmiter poni et quos-
cumque casus segregasset submonuit ut ad eam reverti conarentur.340

¶12. Postquam tandem in adversa parte, hinc Britones,<10.9> illinc Romani
erectis steterunt telis, confestim audito classicorum sonitu, agmen illud,
cui praeerat rex Hispaniae et Lucius Catellus, in catervam illam quam rex
Scotiae et dux Cornubiae ducebant,H 50v audacter irruit: sed illam stricte irru-
entem nequaquam disgregare potuit. Cui itaque saevissime || invadenti345
occurrit caterva quam Gerinus et Boso regebant et dum alia, ut praedictum
est, resisteret, subito || cursu equorum impetum in eandem fecit et,C 112r pene-
trata illa, obviavit agmini quod rex Parthorum ducebat contra turmam
Achilli, regis Dacorum. Nec mora, concurrunt undique hinc et inde
catervae et sese mutuo penetrantes maximam pugnam lacessunt. Fit itaque350
miseranda caedes inter eos cum supremo clamore et terram vertice et
calcaneis pulsantes, vitam in utraque parte cum sanguine eructant. Sed
prius damnum Britonibus illatum est, quia Bedverus pincerna peremptus
est et Kaius dapifer letaliter vulneratus. Nam, dum Bedverus Bocco, regi
Medorum, obviaret, lancea eiusdem confossus inter hostiles catervas per-
355 emptus corruit. Kaius autem dapifer, dum ipsum vindicare conaretur,
infra Medorum turmas circumdatus, mortiferum vulnus recepit. Qui
tamen, more boni militis, cum ala quam ducebat viam aperiens, caesis et
dissipatis Medis, sese infra suos integra caterva recepisset, nisi in obviam
venisset agmini regis Libyae, cuius irruptio illos quos ducebat omnino dis-
360 gregavit: utcumque tamen cum paucis retrocedens, ad, aureum diffugit
draconem cum corpore Bedueri. O quanta lamenta Neustrensium, dum
corpus Bedueri, sui ducis, tot vulneribus dilaniatum aspicerent! O quantos
etiam Andegavensium planctus, dum Kaii, consulis sui vulnera pluribus
modis tractarent! Sed non opus erat querela, quia undique sanguinolentae365

 [[ Print Edition Page No. 182 ]] 
acies, mutuo irruentes, non permittebant eis spatium praedicti gemitus,
quin ipsos ad defendendum sese coegissent.C 112v Hirelgas || ergo, nepos Bedueri,
ultra modum ob mortem illius commotus, trecentos suorum associavit sibi
et velut aper infra turmas canum, sic per hostiles catervas subito cursu370
equorum locum, ubi vexillum regis Medorum aspexerat, petivit, parum
excogitans quid sibi contingere posset, dum avunculum suum vindicaret.
Adeptus tandem locum quem affectaverat, praedictum regem peremit
peremptumque ad socios suos deportavit, deportatum autem iuxta corpus
pincernae omnino dilaniavit. Deinde maximo clamore concivium suorum
375 turmas inanimando hortabatur in hostes irruere crebrisque infestare irrup-
tionibus, dum eis virtus recenter fervebat, dum illis formidolosis pectus
tremebat, dum comminus imminentes sapientius quam ceteri per catervas
dispositi essent atque crudelius damnum ingerere saepius valuissent. Inani-
mati igitur hortamine illius, impetum in hostes undique fecerunt, quo max-
380 ima strages utrisque facta fuit. In parte namque Romanorum, exceptis
innumerabilibus aliis, Alifatima, rex Hispaniae et Mecipsa Babyloniensis,
Quintus quoque Milvius et Marius Lepidus senatores corruerunt. Cor-
ruerunt etiam in parte Britonum Holdinus dux Ruthenorum et Leodegarius
Bolonensis; tres etiam consules Britanniae, Cursalem Kaicestrensis, Anaraut
385 Salesbruensis et Urbgenius de Badone. Unde turmae quas conducebant
ultra modum debilitatae retrocesserunt,H 51r donec venerunt || ad aciem Armori-
canorum Britonum,C 113r quam Hoelus et Gwaluanus regebant. Quae || itaque,
velut flamma ignescens, impetum facit in hostes et, revocatis illis, qui retro-
cesserant, illos qui paulo ante insequebantur diffugere coegit. Sed et usque390
insequentes nunc ipsos diffugientes prosternit, nunc interficit, nec stragem
ingerere cessat, donec ad turmam imperatoris venit, qui visa calamitate
sociorum properat ipsis succursum praestare.<10.10> Inito itaque congressu de-
bilitantur Britones. Kimnarchus siquidem, consul Trigeriae necnon et duo
milia secum corruerunt. Corruerunt etiam tres incliti proceres, Richomarcus 395
et Bloctonius atque Iaguinnus de Bodloano: qui, si principes fuissent
regnorum, ob tantam probitatem quam habebant, ventura aetas famam

 [[ Print Edition Page No. 183 ]] 
illorum celebraret. Nam, dum praedictum impetum cum Hoelo et Gwaluano
facerent, non evadebat hostis cui imminebant, quin ei vitam vel gladio
vel lancea eripuissent. Sed, postquam infra aciem Lucii ventum fuit, un-
dique a Romanis circumsaepti, cum praedicto consule et praedictis milibus400
conciderunt. Hoelus igitur et Gwaluanus, quibus meliores praeterita sae-
cula non genuerant, comperta strage suorum, acriores institerunt et nunc
hac, nunc illac, unus in una parte, alter in alia parte discurrentes, cuneum
imperatoris infestabant. At Gwaluanus, semper recenti virtute exaestu-
ans, nitebatur ut aditum congrediendi cum Lucio haberet, nitendo ut405
audacissimus miles irruebat, irruendo hostes penetrabat, prosternebat,
prosternendo caedebat. Hoelus quoque non inferior || illo,C 113v cx alia parte
fulminabat, socios etiam suos hortabatur, inimicos feriebat eorumque ictus
haud timidus recipiebat, nec ulla hora deficiebat quin saepissime percutere-
tur et percuteret. Non facile diffiniri poterat, quis eorum alterum excederet.410
Porro Gwaluanus caedendo turmas, ut praedictum est,<10.11> invenit tandem adi-
tum quem optabat et in imperatorem irruit et cum illo congressus est.

¶13. At Lucius, prima iuventute florens, multum audaciae, multum vigo-
ris, multum probitatis habebat nihilque magis desiderabat quam congredi
cum milite tali, qui eum experiri coegisset quantum in militia valuisset.415
Resistens ergo Gwaluano, congressum eius inire laetatur et gloriatur, quia
tantam famam de eo audierat. Commisso diutius inter se proelio, dant
ictus validos et clipeos ictibus praetendendo uterque neci alterius imminere
elaborat. Dum autem acrius in hunc modum decertarent, ecce Romani,
subito recuperantes, impetum faciunt in Armoricanos et imperatori suo420
subvenientes Hoelum et Gwaluanum cum suis turmis caedendo pepule-
runt, donec in obviam Arturo et agmini eiusdem ex improviso venerunt.
Ipse etenim, audita strage suorum, quae paulo ante eisdem dabatur, cum
legione irruerat et, abstracto Caliburno, gladio optimo, celsa voce atque his

 [[ Print Edition Page No. 184 ]] 
425verbis commilitones suos inanimabat, inquiens: “Quid facitis viri? Ut quid
muliebres permittitis illaesos abire? Ne abscedat ullus vivus! Mementote
dextrarum vestrarum,H 51v quae tot proeliis exercitatae, terdena || regna potestati
meae || subdiderunt.C 114r Mementote avorum vestrorum, quos Romani, dum
fortiores erant, tributarios fecerunt. Mementote libertatis vestrae, quam
430 semiviri isti et vobis debiliores a vobis demere affectant. Ne abeat ullus
vivus, ne abeat! Quid facitis?” Haec et plura alia vociferando irruebat in
hostes, prosternebat, caedebat et cuicumque obviabat, aut ipsum aut ipsius
equum uno ictu perimebat. Diffugiebant ergo ipsum velut beluae ferocem
leonem, quem saeva fames instimulat ad devorandum quicquid casus
435 subvectat. Arma sua nihil eis proficiebant, quin Caliburnus, dextra tam
virtuosi regis vibratus, cogeret ipsos animas eructare cum sanguine. Duos
reges, Sertorium Libyae Bithyniaeque Politetem, infortunium ei obvios
fecit, quos, abscisis capitibus ad Tartara direxit. Viso igitur rege suo in
hunc modum decertare, Britones maiorem audaciam capessunt, Romanos
440 unanimiter invadunt, densata caterva incedunt et dum hoc modo ex una
parte pedestres infestarent, equestres ex alia prosternere et penetrare conabantur.
Resistunt tamen acriter Romani et monitu Lucii, illustris regis,
vicem illatae cladis Britonibus reddere elaborant. Tanta igitur vi in utraque
parte pugnatur, ac si tunc primum recenter convenirent. Hinc autem
445 Arturus saepius ac saepius, ut praedictum est, hostes percutiens, Britones
ad perstandum hortabatur. Illinc vero Lucius Hiberius Romanos suos et monebat
et in praeclaras ||C 114v probitates multotiens inducebat. Nec ipse cessa-
bat ferire, sed in omnes partes turmas suas circumeundo, quemcumque ho-
stem casus offerebat, vel gladio vel lancea perimebat. Fiebat itaque in
450 utraque parte caedes abhorrenda, quia quandoque Britones, quandoque
Romani versa vice praevalebant. Postremo, dum talis decertatio inter eos
fieret, ecce Moriud, consul Claudiocestriae, cum legione quam esse infra

 [[ Print Edition Page No. 185 ]] 
colles superius dixi, subito cursu occurrit et hostes, nihil tale praemeditatos,
a dorso invasit, invadens penetravit, penetrans dissipavit atque maximam
stragem fecit. Tunc multa milia Romanorum conciderunt. Tunc tandem455
Lucius imperator, infra turmas occupatus, cuiusdam lancea confossus in-
teriit. At Britones usque insequentes victoriam licet maximo labore habue-
runt.<10.12> Disgregati igitur Romani partim devia et nemora cogente timore
carpebant, partim ad civitates et ad oppida et ad quaeque tutissima loca
diffugiebant. Quos Britones omni nisu insequendo miserabili caede afficiunt,460
capiunt, despoliant; ita quod maxima pars eorum ultro protendebant manus
suas muliebriter vinciendas, ut pauxillum spatium vivendi haberent. Quod
divinae potentiae stabat loco, cum et veteres eorum priscis temporibus avos
istorum iniustis inquietationibus infestassent et isti nunc libertatem, quam
illi eisdem demere affectabant, tueri instarent, abnegantes tributum quod465
ab ipsis iniuste exigebatur.

14. Habita denique victoria illa,<10.13> Arturus corpora procerum suorum ab
hostilibus cadaveribus || iussit separari, separata autem regio more parari,C 115r
parata vero ad comprovinciales abbatias deferri, ut ibidem honorifice sepeli-
rentur. At Beduerus pincerna ad Baiocas, civitatem || suam, quam Beduerus470
primus et proavus suus aedificaverat, ab Neustrensibus cum maximis
lamentationibus deportatur. Ibi in quodam cimiterio,H 52r quod in australi
parte civitatis erat, iuxta murum honorifice positus fuit. Keudo autem ad
Camum oppidum, quod ipse construxerat, graviter vulneratus asportatur
et paulo post eodem vulnere defunctus, in quodam nemore, in coenobio475
eremitarum, qui ibidem non longe ab oppido erant, ut decuit Andegaven-
sium ducem, humatus est. Holdinus quoque, dux Ruthenorum, Flandrias
delatus, in Tervana, civitate sua, sepultus est. Ceteri autem consules et
proceres, ut praeceperat Arturus, ad vicinas abbatias delati sunt. Hostes quoque
suos miseratus, praecepit indigenis sepelire eos corpusque Lucii480

 [[ Print Edition Page No. 186 ]] 
ad senatum deferre, mandans non debere aliud tributum ex Britannia reddi.
Deinde post subsequentem hiemem in partibus illis moratus est et civitates
Allobrogum subiugare vacavit. Adveniente vero aestate, dum Romam
petere affectaret et montes transcendere incepisset, nuntiatum est ei,
485 Moddredum, nepotem suum, cuius tutelae Britanniam permiserat, eiusdem
diademate per tyrannidem et proditionem insignitum esse et reginam
Gwenhwyraram, violato iure priorum nuptiarum, eidem nefanda venere
copulatam fuisse. C 115v ||

LIBER UNDECIMUS

TEXT CH

1.<11.1> Nec hoc quidem, consul auguste, Galfridus Monemutensis tacebit,
sed, ut in praefato Britannico sermone invenit et a Waltero, Oxonefordensi
archidiacono, in multis historiis peritissimo viro, audivit, vili licet stilo,
breviter tamen propalabit, quae proelia inclitus ille rex, post victoriam
5 istam in Britanniam reversus, cum nepote suo commiserit. Ut igitur in-
famia praenuntiati sceleris aures ipsius attigit, continuo dilata inquietatione
quam Leoni, regi Romanorum, ingerere affectaverat dimissoque Hoelo,
duce Armoricanorum, cum exercitu Galliarum, ut partes illas pacificaret,
confestim cum insulanis tantummodo regibus eorumque exercitibus Bri-
tanniam10 reversus est. Praedictus autem sceleratissimus proditor ille Moddredus,
Cheldricum, Saxonum ducem, Germaniam direxerat, ut in illa
quoscumque posset associaret sibi et associatis quibusque iterum citissimis
velis rediret. Spoponderat autem se ipsi hoc pacto daturum partem illam
insulae quae a flumine Humbri usque ad Scotiam porrigebatur et quicquid
15 in Cantia tempore Vortigerni Horsus et Hengistus possederant. At ille,
peracto ipsius praecepto, octingentis navibus plenis armatis paganis appli-
cuerat et, foedere dato, huic proditori quasi regi suo parebat. Associaverat
quoque sibi Scotos, Pictos et Hibernienses et quoscumque callebat habuisse
suum avunculum odio.C 116r Erant autem omnes numero quasi octoginta || milia,

 [[ Print Edition Page No. 187 ]] 
tam paganorum quam Christianorum, quorum auxilio fretus, [quorum20
multitudine comitatus,] Arturo in Rutebi portu applicanti in obviam venit
et, commisso proelio, maximam stragem dedit applicantibus. Auguselus
etenim, rex Albaniae et Gwaluanus, nepos regis cum innumerabilibus
aliis in die illa corruerunt. Successit autem Auguselo in regnum Huivenius,
filius Uriani, fratris sui, qui postea in decertationibus istis multis probi-
25 tatibus praeclaruit. || Postquam tandem, tametsi magno labore, litora adepti
fuerunt, mutuam reddendo cladem, Modredum et exercitum eius propu-
lerunt in fugam. Assiduis namque debellationibus usi,H 52v sapienter turmas
suas disposuerant, quae partim pede partim equo distributae, tali modo
decertabant, quod, cum pedestre agmen ad invadendum vel resistendum30
intenderet, equestre ilico ab obliquo irruens, omni nisu hostes penetrare
conaretur; unde eos ad diffugiendum coegerunt. Periurus ergo ille, re-
vocatis undique suis, insequenti nocte Gwintoniam ingressus est. Quod
ut Gwenhuuarae reginae nuntiatum est, confestim desperans, ab Eboraco
ad Urbem Legionum diffugit atque in templo Iulii martyris, inter monachas35
habitum eiusdem religionis suscepit et caste vivere proposuit.

¶2. At Arturus, acriori ira accensus,<11.2> quoniam tot centena commilitonum
suorum amiserat, in tertia die, datis prius peremptis sepulturae, civitatem
adivit atque infra receptum nebulonem obsedit. Qui tamen coeptis suis
desistere nolens, sed ipsos, qui ei adhaerebant, pluribus modis inanimans,40
cum agminibus suis || egreditur atque cum avunculo suo proeliari disponit.C 116v
Inito ergo certamine, facta est magna caedes in utraque parte, quae tandem
magis in partem ipsius illata, coegit eum campum turpiter deserere. Qui
deinde, non multum curans quae sepelitio peremptis suis fieret, cito remige
fuga evectus, versus Cornubiam iter arripuit. Arturus autem interna45
anxietate cruciatus, quoniam totiens evasisset, confestim persecutus est
eum in praedictam patriam usque ad flumen Kambri, ubi ille adventum
eius exspectabat. Porro Modredus, ut erat omnium audacissimus et semper
ad invadendum celerrimus, confestim milites suos per catervas distribuit,

 [[ Print Edition Page No. 188 ]] 
50affectans prius vincere vel mori quam praedicto modo diutius fugere.
Remanserant ei adhuc ex praedicto numero sociorum suorum quadraginta
milia, ex quibus fecit sex turmas et in unaquaque posuit sex milia armatorum
et sescentos sexaginta sex. Praeterea vero fecit unam turmam ex ceteris
qui superfuerant et, unicuique aliarum ductoribus datis, eam tutelae suae55
permisit. His itaque distributis, quemque eorum inanimabat, promittens
ceterorum possessiones eis, si ad triumphandum perstarent. Arturus quo-
que suum exercitum in adversa parte statuit, quem per novem agmina
divisit pedestria, cum dextro ac sinistro cornu quadrata et, unicuique praesi-
dibus commissis, hortatur ut periuros et latrones interimant, qui monitu
60 proditoris sui de externis regionibus in insulam advecti, suos eis honores
demere affectabant. Dicit etiam diversos diversorum regnorum barbaros
imbelles atque || belli usus ignaros esse et nullatenus ipsis,C 117r virtuosis viris
et pluribus debellationibus usis, resistere posse, si audacter invadere et
viriliter decertare affectarent. Ipsis itaque commilitones suos hinc et inde
65 cohortantibus, subito impetu concurrunt acies et commisso proelio cre-
bros ictus innectere elaborant. Fiunt ilico in utrisque partibus tantae
strages, tanti morientium gemitus, tanti invadentium furores, quantos et laboriosum
et dolorosum est describere. Undique etenim vulnerabant et
vul || nerabantur,H 53r perimebant et perimebantur. Postquam autem multum
70 diei in hunc modum duxerunt, irruit tandem Arturus cum agmine uno, in
quo sex milia sescentos sexaginta sex posuerat, in turmam illam ubi Modre-
dum esse sciebat, et viam gladiis aperiendo eam penetravit atque tristissimam
caedem ingessit. Concidit namque proditor ille nefandus; corruerunt et
multa milia secum. Nec tamen ob casum ipsius diffugiunt ceteri, sed ex
75 omni campo confluentes, quantum audacia dabatur resistere conantur.
Committitur ergo durissima pugna inter eos, qua omnes fere duces, qui
in ambabus partibus affuerant, cum suis catervis corruerunt. Ceciderunt
namque in parte Modredi una cum se ipso Cheldricus, Claficus, Ebrictus,
Burningus Saxones, Gillepatric, Gillamori, Gillasel, Gillarun Hibernienses,
80 Scoti etiam et Picti, cum omnibus fere quibus dominabantur. In parte autem

 [[ Print Edition Page No. 189 ]] 
Arturi Odberictus, rex Norwegiae, Asschillus, rex Daciae, Cador Llumenic,
C 117v Cassibelaunus, cum multis || milibus suorum tam Britonum quam ceterarum
gentium quas secum adduxerat. Omnes hi uno die perierunt iuxta flumen
de Candulas. Sed et ille inclitus rex Arturus letaliter vulneratus est, qui,
illinc ad sananda vulnera sua in insulam Avallonis evectus, Constantino,85
cognato suo et filio Cadoris, ducis Cornubiae, diadema Britanniae con-
cessit, anno ab Incarnatione Domini quingentesimo quadragesimo secundo.

3. Illo igitur insignito,<11.3> insurrexerunt Saxones et duo filii Modredi nec
in eum praevalere potuerunt; sed post plurima proelia diffugiendo, unus
Londonias, alter vero Gwintoniam ingressus, eas obtinere coeperunt.90
Tunc defunctus est sanctus Daniel, Bangoriensis ecclesiae religiosissimus
antistes et Theonus, Gloucestrensis episcopus in archiepiscopatum Londoniarum
erigitur. Tunc obiit sanctissimus Urbis Legionum archiepiscopus
David in Menevia civitate, infra abbatiam suam, quam prae ceteris suae
diocesis monasteriis dilexerat, quia beatus Patricius, qui nativitatem eius95
prophetaverat, ipsam fundavit.<11.4> Dum autem ibi apud confratres suos moram
faceret, subito languore gravatus est et defunctus et iubente Malgone, Venedotorum rege,
in eadem ecclesia sepultus. Pro eo ponitur in metro-
politana sede Kinocus, Lampaternensis ecclesiae antistes et ad altiorem
dignitatem promovetur. At Constantinus insecutus est filios Modredi et 100
Saxones potestati suae subiugavit et praedictas civitates cepit et alterum
iuvenem Gwintoniae, in ecclesia sancti Amphibali diffugientem, ante altare
trucidavit, alium vero Londoniis, in quorundam fratrum coenobio abscon-
ditum atque tandem iuxta altare inventum, crudeli morte affecit.

¶4. Exinde, quarto anno regni sui, || sententia Dei percussus,C 118r a Conano in-
105 terfectus est et iuxta Utherpendragon infra structuram lapidum iuxta coeno-
bium Ambrii sepultus fuit. Quae structura haud longe a Salesburia, mira arte
composita, Saxonica lingua Stanheg nuncupatur.<11.5> Cui successit Aurelius

 [[ Print Edition Page No. 190 ]] 
Conanus, mirae probitatis iuvenis et ipsius nepos. Qui monarchiam totius
110 insulae tenens, eiusdem diademate dignus esset, si non foret civilis belli
amator. Avunculum etenim suum, qui post Constantinum regnare debuit,
inquietavit atque in carcerem posuit, eiusque duobus filiis peremptis, ob-
tinuit regnum tertioque regni sui anno defunctus est.<11.6> Cui successit Vortiporius,
in quem insurrexerunt Saxones conducentes concives suos ex
115 Germania maximo navigio. Sed ipse proelium cum eis iniit et superavit
et monar ||H 53v chiam totius regni adeptus, populum tandem gubernavit qua-
tuor annis cum pace et diligentia.

¶5. Cui succesit Malgo,<11.7> omnium fere ducum Britanniae pulcherrimus,
multorum tyrannorum depulsor, robustus armis, largior ceteris et ultra
120 modum probitate praeclarus, nisi Sodomitica peste volutatus sese Deo in-
visum exhibuisset. Hic etiam totam insulam obtinuit et sex comprovin-
ciales insulas Oceani, Hiberniam videlicet atque Islandiam, Godlandiam,
Orcades, Norwegiam, Daciam, durissimis proeliis suae potestati adiecit.

¶6. Cui successit Carecius, <11.8> amator civilium bellorum, invisus Deo et
125 Britonibus. Cuius inconstantiam comperientes Saxones, iverunt propter
Godmundum, Affricanorum regem, in Hiberniam, in quam maximis navi-
giis advectus, gentem patriae subiugaverat. Exinde proditione eorum cum
centum sexaginta milibus AffricanorumC 118v || ad Britanniam transfretavit,
quam in una parte mentitae fidei Saxones, in alia vero cives patriae, civilia
130 bella inter se assidue agentes, penitus devastabant. Inito tandem foedere
cum Saxonibus, oppugnavit Careucium regem et post plurima bella fugavit
eum de civitate in civitatem, donec eum trusit in Cicestriam et obsedit.
Dum autem ibi moram faceret, Ysembardus, nepos Lodowici, regis Franco-
rum, navigio vectus, venit ad eum de Francia et cum eo foedus amicitiae
135 iniit et Christianitatem suam tali pacto, pro amore suo deseruit, si suo auxilio
regnum Galliae avunculo eripere valuisset, a quo, ut aiebat, vi et

 [[ Print Edition Page No. 191 ]] 
iniuste erat expulsus. Capta tandem praedicta civitate quam obsederat et
succensa, commisit proelium cum Carecio et fugavit eum ultra Sabrinam
in Gwallias. Moxque Gwidmundus, depopulans agros, accumulat ignem
in finitimas quasque civitates, urbes et oppida, municipia, vicos et castella140
necnon et monasteria et omnes regionis ecclesias depraedatus est et ferro
et igne ad terram diruit colonosque cum mulieribus partim necavit, partim
abduxit nec quievit accensus, donec paene cunctam superficiem insulae,
a mari usque ad mare exussit, ita ut cunctae coloniae crebris arietibus
omnesque coloni cum sacerdotibus ecclesiae, mucronibus undique micanti-
145 bus ac flammis crepitantibus, simul humi prosternerentur. Diffugiebant
ergo presbyteri et episcopi sanctorum reliquias secum deportantes;C 119r sed et
monachi et moniales ac ceteri omnes quotquot Affricanorum gladium ||
evadere potuerunt tantis cladibus affecti, quocumque tutamen ipsis cedenti-
bus patebat et desolata est terra ab omni defensione sua et colonia. Quid,150
otiosa gens, pondere immanium scelerum oppressa, quid semper civilia
proelia sitiens, tete domesticis in tantum debilitasti motibus, quae,<11.9> cum
prius longe posita regna potestati tuae subdidisses, nunc, velut bona vinea
degenerata, in amaritudinem versa, patriam, coniuges liberosque nequeas
ab inimicis tueri? Age ergo, age civile discidium, parum intelligens evangelicum
155 illud: “Omne regnum in se ipsum divisum desolabitur et domus
supra domum cadet.” Quia ergo regnum tuum in se divisum fuit, quia
furor civilis discordiae et livoris fumus mentem tuam hebetavit, quia
superbia tua uni regi oboedientiam ferre non permisit, cernis idcirco
patriam tuam ab impiissimis paganis desolatam, domos etiam eiusdem supra160
domos ruentes, quod posteri tui in futurum lugebunt. Videbunt etenim
barbarae leaenae catulos, oppida, civitates ceterasque eorundem posses-
siones obtinere, ex quibus misere expulsi, prioris dignitatis statum vel num-
quam vel vix recuperabunt.


 [[ Print Edition Page No. 192 ]] 

165¶7. Postquam autem, ut praedictum est, infaustus tyrannus cum innumera-
bilibus Affricanorum militibus totam fere insulam vastavit,<11.10> maiorem partem
eius quae Loegria vo || cabatur, praebuit Saxonibus, quorum proditione
applicuerat.H 54r Secesserunt itaque Britonum reliquiae in occidentales regni
partes, Cornubiam videlicet et Gwallias, unde crebras et ferales irruptiones
170 hostibus frequenter fecerunt. || Tunc igitur archipraesules Theonus Londoniensis
et Tadioceus Eboracensis, cum omnes ecclesias sibi subditas
usque ad humum destructas vidissent,C 119v cum omnibus ordinatis qui in tanto
discrimine superfuerant, diffugerunt ad tutamina nemorum in Gwalliis
cum sanctorum reliquiis, timentes ne barbarorum irruptione delerentur
175 tot et tantorum veterum sacra ossa, si ipsa in imminenti periculo desererent
et sese instanti martyrio offerrent. Plures etiam Armoricanam Britanniam
magno navigio petiverunt, ita ut tota ecclesia duarum provinciarum, Loe-
griae videlicet et Northamhumbriae, a conventibus suis desolaretur. Sed
haec alias referam,<11.11> cum librum de exulatione eorum transtulero. Amiserunt
180 deinde Britones regni diadema multis temporibus et insulae monarchiam,
nec pristinam dignitatem recuperare nitebantur, immo partem illam patriae
quae eis adhuc remanserat, non uni regi, sed tribus tyrannis subditam,
civilibus proeliis saepissime vastabant. Sed nec Saxones diadema insulae
adhuc adepti sunt, qui, tribus etiam regibus subditi, quandoque sibi ipsis,
185 quandoque inquietationem Britonibus inferebant.

¶8. Interea missus est Augustinus a beato Gregorio papa in Britanniam,<11.12> ut
Anglis verbum Dei praedicaret, qui pagana superstitione caecati, in illa
insulae parte quam habebant totam deleverant Christianitatem. In parte
autem Britonum adhuc vigebat Christianitas, quae, a tempore Eleutherii
190 papae habita numquam inter eos defecerat. Postquam ergo Augustinus
venit in eorum provinciam, septem episcopatus invenit et archiepiscopatum
religiosissimis || praesulibus munitos et abbatias complures,C 120r in quibus grex
Domini rectum vivendi ordinem tenebat. Inter ceteras autem erat in civi-
 [[ Print Edition Page No. 193 ]] 
tate Bangor quaedam nobilissima abbatia, in qua tantus fuisse fertur numerus
monachorum, ut, cum in septem portiones esset cum praepositis sibi priori-
195 bus monasterium divisum, nulla harum portio minus quam trecentos mo-
nachos haberet, qui omnes labore manuum suarum vivebant. Abbas autem
eorum Dinoet vocabatur, miro modo liberalibus artibus eruditus. Qui
Augustino, petenti ab episcopis Britonum subiectionem et suadenti ut
secum genti Anglorum communem evangelizandi laborem susciperent,200
diversis monstravit argumentis ipsos ei nullam debere subiectionem nec
suam praedicationem inimicis impendere, cum et suum archipraesulem
haberent et gens Saxonum propriam patriam eisdem auferre perstarent.
Unde eos summo habebant odio perfecto fidemque et religionem eorum pro
nihilo habebant nec in aliquo perfidis Anglis magis quam canibus com-
205 municabant. Edelbrictus ergo, rex Cantiorum, qui per Augustinum cum
suo regno ad Christi fidem iam conversus fuerat,<11.13> ut vidit Britones dedig-
nantes subiectionem Augustino facere et eosdem suam praedicationem
spernere, hoc gravissime ferens, Edelfridum, regem Northamhumbrorum
et ceteros regulos Saxonum instimulavit ut, collecto grandi exercitu, in210
civitatem Bangor abbatem Dinoet et ceteros monachos et clericos, qui
eos despexerant, perditum irent. Acquiescentes ergo consilio eius, col-
legerunt mirabilem exercitum et provinciam ||C 120v Britonum petentes venerunt
Legecestriam, ubi Brochvail, consul urbis,H 54v adventum eorum exspectabat.
Venerant autem ad eandem civitatem ex diversis Britonum provin || ciis215
innumerabiles monachi et eremitae et maxime de civitate Bangor, ut pro
salute populi sui orarent. Collectis itaque undique exercitibus, Edelfridus,
rex Northamhumbrorum, proelium iniit cum Brochvail, qui, pauciori
numero militum resistens, ad ultimum relicta civitate, sed prius maxima
strage hostibus illata, diffugit. At Edelfridus, civitate capta, cum intellexis-
220
 [[ Print Edition Page No. 194 ]] 
set causam adventus praedictorum monachorum, iussit primum arma in eos
verti et sic mille ducenti eorum in ipsa die martyrio coronati, regni caelestis
adepti sunt aedem. Deinde, cum praedictus Saxonum tyrannus Bangornensium
urbem peteret, audita ipsius insania, venerunt undique obviam illi
225 duces Britonum, Beldericus videlicet, dux Cornubiae et Morgadud, rex
Demetarum, Cadvanus rex Venedotorum et, conserto proelio, ipsum vul-
neratum in fugam propulerunt; sed et tantum numerum exercitus eius
peremerunt, ita quod decem milia circiter et sexaginta sex corruerent. In
parte etiam Britonum cecidit Baldericus, dux Cornubiae, qui ducatum in
230 eisdem proeliis ceteris praestabat.

¶9.<12.1> Exinde convenerunt omnes principes Britonum in civitate Legeces-
triae communemque assensum habuerunt, ut Cadvanum facerent sibi regem
ipsoque duce Edelfridum ultra Humbrum insequerentur. Insignito itaque
illo regni diademate, undique confluentes Britones Humbrum praeterierunt.
235 Cumque || id Edelfrido nuntiatum esset, associavit sibi omnes reges Sax-
onum et obvius Cadvano perrexit.C 121r Deinde, cum catervas suas in utraque
parte statuerent, venerunt amici eorum talique pacto pacem inter eos
fecerunt, ut Edelfridus trans Humbrum, Cadvanus vero citra fluvium Bri-
tanniam possideret. Cum autem conventionem suam obsidibus cum iure
240 iurando confirmassent, orta est tanta amicitia inter eos, ut omnia sua
communia haberent. Interea contigit ut, expulsa propria coniuge, Edelfri-
dus aliam duceret expulsamque tanto haberet odio, ut eam ex regno
Northamhumbrorum expelleret. Porro illa, in utero puerum habens regis,
Cadvanum adivit, orans ut eius interventione marito suo resociaretur. Cum-
que245 id ab Edelfrido nullatenus impetrari potuisset, remansit illa in thalamo
Cadvani, donec dies partus filium quem conceperat in mundum produxit.
Natus est etiam paulo post Cadvano regi filius ex regina, uxore sua; nam
et illa eodem tempore gravida facta fuerat. Exinde nutriti sunt pueri ut

 [[ Print Edition Page No. 195 ]] 
regium genus decebat, quorum alter, scilicet Cadvani filius, Cadwallo
nuncupatur, alius vero Edwinus. Interea cum progressior aetas ipsos in250
adolescentiam promovisset, miserunt eos parentes ad Salomonem, Armori-
canorum Britonum regem, ut in domo sua documenta militiae ceterarumque
curialium institutionum consuetudinem addiscerent. Excepti itaque diligen-
ter ab eo, in familiaritatem ipsius accedere coeperunt, ita ut non esset alter
eorum aetatis in curia qui posset cum rege aut esse secretius aut loqui255
iocundius.C 121v Denique frequenter ante || illum in proeliis congressum cum
hostibus faciebant virtutemque suam praeclaris probitatibus famosam
agebant. Succedente tandem tempore,<12.2> defunctis parentibus, reversi sunt
in Britanniam susceptoque regni gubernaculo eam amicitiam quam prius
patres eorum exercuerunt exercere coeperunt.260

¶10. Emenso deinde biennio,H 55r rogavit Cadwallonem Edwinus || ut sibi
diadema habere liceret celebraretque statutas sollemnitates in partibus
Northamhumbrorum, quemadmodum ipse citra Humbrum antiquo more
consueverat. Cumque inde iuxta flumen Dufglas colloquium facere in-
cepissent, disponentibus sapientioribus ut melius fieri poterat, iacebat Cadwallo 265
in alia parte fluminis in gremio cuiusdam nepotis sui quem Brianum
appellabant. Et, dum legati hinc et inde mutua responsa deferrent, flevit
Brianus lacrimaeque ex oculis eius manantes ita ceciderunt ut faciem regis
et barbam irrorarent. Qui, imbrem cecidisse ratus, erexit vultum suum
vidensque iuvenem in fletum solutum, causam tam subitae maestitiae in-
270 quisivit. Cui ille: “Flendum mihi est gentique Britonum perpetue, quae a
tempore Malgonis barbarorum irruptione vexata nondum talem adepta
est principem qui eam ad pristinam dignitatem reduceret. Adhuc etiam
id tantillum honoris quod ei remanebat, te patiente, minuitur, cum advenae
Saxones, qui semper proditores eius exstiterant, in uno cum illo regno diademate 275
incipiant insigniri. Nomine etenim regis elati, famosiores per
patriam ex qua venerunt ||C 122r efficientur citiusque concives suos invitare

 [[ Print Edition Page No. 196 ]] 
poterunt, qui genus nostrum exterminare insistent. Consueverunt namque
proditionem semper facere nec ulli firmam fidem tenere: unde a nobis
280 opprimendos, non exaltandos esse censerem. Cum ipsos primo rex Vortigernus
retinuit, sub umbra pacis remanserunt, quasi pro patria pugnaturi:
sed cum nequitiam suam manifestare quiverunt, malum pro bono reddentes,
prodiderunt eum populumque regni saeva clade affecerunt. Prodiderunt
deinde Aurelium Ambrosium, cui post horribilia sacramenta, una cum eo
285 convivantes, venenum potare dederunt. Prodiderunt quoque Arturum,
quando cum Modredo, nepote suo, postposito iure quo obligati fuerant,
contra illum dimicaverunt. Postremo Carecio regi fidem mentientes, Gor-
mundum, Affricanorum regem, super ipsum conduxerunt, cuius irruptione
et patria civibus erepta est et praedictus rex indecenter expulsus.”
290 Haec eo dicente, paenituit Cadwallonem inceptae pactionis mandavitque
Edwino quod nullatenus a consiliariis suis impetrare poterat ut permisissent
eum petitioni illius acquiescere. Aiebant enim contra ius veterumque tra-
ditionem esse insulam unius coronae duobus coronatis subici debere.<12.3>
Iratus igitur Edwinus, dimisso colloquio, secessit in Northamhumbriam,
295 dicens sese sine licentia Cadwallonis regali diademate initiandum. Quod
cum Cadwalloni indicatum esset, nuntiavit ei per legatos se amputaturum
illi caput sub diademate,C 122v si infra regnum Britanniae || coronari praesume-
ret.<12.4> Orta igitur inter eos discordia, cum utrorumque homines sese pluri-
mis decertationibus inquietavissent, convenerunt ambo ultra Humbrum
300 factoque congressu amisit Cadwallo multa milia et in fugam versus est;
arrepto quoque per Albaniam itinere, Hiberniam, insulam adivit.

¶11. At Edwinus, ut triumpho potitus fuit, duxit exercitum suum per
provincias Britonum combustisque civitatibus cives et colonos pluribus
tormentis affecit. Dum igitur sic saevitiae suae indulgeret, conabatur Cadwallo 305
semper in patriam navigiis reverti, nec poterat, quia quocumque
portu applicare incipiebat,H 55v obviabat illi Edwinus cum multitu || dine sua

 [[ Print Edition Page No. 197 ]] 
introitumque auferebat. Venerat namque ad eum quidam sapientissimus
augur ex Hispania, vocabulo Pellitus, qui volatus volucrum cursusque stel-
larum edoctus, praedicebat ei omnia infortunia quae accidebant. Unde
reditu Cadwallonis notificato, obviabat ei Edwinus navesque suas illi-
310 debat, ita ut, submersis sociis, eidem omnem portum abnegaret. Nescius
itaque Cadwallo quid faceret, cum fere in desperationem revertendi inci-
disset, tandem apud se deliberat quod Salomonem, regem Armoricanorum
Britonum, adiret rogaretque auxilium et consilium ab illo, quo in regnum
suum reverti quivisset. Cumque vela versus Armoricam dirigeret, ruunt 315
ex improviso tempestates validae disperguntque naves sociorum suorum, ita
ut in brevi nulla cum altera remaneat. Invasit ilico timor nimius rectorem
navis regis, || quam relicto remige, dispositioni fortunae permisit.C 123r Ut igitur
cum periculo mortis tota nocte inter obstantes undas nunc huc nunc illuc
expulsa fuit, in sequentis diei aurora applicuerunt in quandam insulam320
quae Garnareia nuncupatur, ubi maximo labore nacti sunt tellurem. Occu-
pavit continuo Cadwallonem tantus dolor et ira ob amissionem sociorum
suorum, ita ut tribus diebus et noctibus cibo vesci aspernaretur ac in lecto
infirmatus iaceret. Quarta deinde die instante, cepit eum maxima cupiditas
edendi ferinam carnem vocatoque Briano indicavit quod concupiscebat.325
Ast ille, sumpto arcu cum pharetra, coepit ire per insulam, ut, si casus
aliquam feram offerret, escam illi ex ea acquireret. Cumque eam totam
peragrasset nec id quod quaerebat repperisset, maximis cruciatus est an-
gustiis, quia domini sui subvenire nequiret affectui. Timebat enim ne mors
infirmitatem ipsius subsequeretur, si appetitum suum explere non valuisset.330
Usus igitur arte nova, scidit femur suum et abstraxit inde frustum carnis
paratoque veru torruit illud et ad regem pro venatione portavit. Mox ille
ferinam carnem esse existimans, coepit ea vesci et sese reficere, admirans
quod tantam dulcedinem in aliis carnibus non repperisset. Satiatus tandem
hilarior factus est et levior, ita ut post tres dies totus sanus fieret. Incum-
335 bente deinde congruo vento, armamenta navis parant erectoque velo
aequoreum iter aggrediuntur et in Kidaletam urbem || applicant.C 123v Deinde
venientes ad regem Salomonem, suscepti sunt ab illo benigne et ut decebat

 [[ Print Edition Page No. 198 ]] 
venerati. Et cum causam adventus eorum didicisset, auxilium eis in hunc
340 sermonem promisit: “Dolendum nobis est, egregii iuvenes, patriam avorum
nostrorum a barbara gente oppressam esse et vos ignominiose expulsos esse.
Et cum ceteri homines regna sua tueri queant,<12.5> mirum est populum vestrum
tam fecundam insulam amisisse nec genti Anglorum, quam nostrates pro
vili habent, resistere posse. Cum gens huius meae Britanniae una cum
345 vestratibus in vestra Britannia cohabitaret, dominabatur omnium provin-
cialium regnorum, nec uspiam fuit populus, praeter Romanos, qui eam
subiugare quivisset. Romani autem, licet eam ad tempus subditam habuis-
sent,H 56r amissis rectoribus suis ac interfectis, cum dedecore || expulsi abscesserunt.
Sed, postquam Maximiano et Conano ducibus ad hanc venerunt
350 provinciam, residui qui remanserunt numquam eam deinceps habuerunt
gratiam ut diadema regni continue haberent. Quamquam enim multi prin-
cipes eorum antiquam patrum dignitatem servarent, plures tamen debiliores
heredes succedebant, qui eam penitus invadentibus hostibus amittebant.
Unde debilitatem populi vestri doleo, cum ex eodem genere simus et sic
355 Britones nominemur, sicut et gens regni vestri, quae patriam quam videtis,
omnibus vicinis adversatam,<12.6> viriliter tuetur.” Postquam his et aliis finem
dicendi fecit, aliquantulum verecundans Cadwallo in hunc modum re-
spondit:C 124r “Grates multimodas || tibi ago, rex, regibus atavis edite, quia
auxilium mihi promittis, ut regnum meum recuperem. Hoc autem quod
360 dicebas, mirum esse gentem meam non servasse avorum dignitatem, post-
quam Britones ad has provincias venerunt, nequaquam admirandum censeo.
Nobiliores namque totius regni praedictos duces secuti fuerunt et ignobiles
remanserunt, qui ipsorum potiti sunt honoribus. Qui, cum locum nobilium
obtinere coepissent, extulerunt se ultra quam dignitas expetebat et ob
365 affluentiam divitiarum superbi, coeperunt tali et tantae fornicationi indul-
gere, qualis nec inter gentes audita est, et ut Gildas historiographus testatur,
non solum hoc vitium, sed omnia quae humanae naturae accidere solent
perpetraverunt et praecipue, quod totius boni evertit statum, odium veri-
tatis cum assertoribus suis, amorque mendacii cum fabricatoribus suis,
370 susceptio mali pro bono, veneratio nequitiae pro benignitate, exceptio

 [[ Print Edition Page No. 199 ]] 
Sathanae pro angelo lucis. Ungebantur reges non propter Deum, sed qui
crudeliores ceteris exstarent et paulo post ab unctoribus non pro veri
examinatione trucidabantur, aliis electis trucioribus. Si quis vero eorum
mitior et veritati aliquatenus propior videretur, in hunc quasi Britanniae
subversorem omnium odia telaque torquebantur. Denique omnia, quae375
Deo placebant et displicebant, aequali lance inter eos penderent, si non
graviora essent displicentia. Itaque agebantur cuncta quae saluti con-
traria fuerant, ac si nihil medicinae a vero omnium || medico largiretur.C 124v
Et non solum hoc saeculares viri sed et ipse grex Domini eiusque pastores
sine discretione faciebant. Non igitur mirandum est degeneres tales, Deo380
ob talia scelera invisos, patriam illam amittere, quam praedicto modo maculaverant.
Volebat enim Deus vindictam ex ipsis sumere, dum externum
populum supervenire passus est, qui eos a patriis agris exterminaret.
Dignum tamen esset, si Deus permitteret, cives pristinae dignitati restituere,
ne generi nostro opprobrium sit, nos debiles fuisse rectores, qui tempore385
nostro in id non desudaverimus. Idem etenim nobis atavus fuit, unde et
auxilium tuum securius postulo. Malgo namque, summus ille rex Bri-
tanniae, qui post Arturum quartus regnaverat, duos filios generavit, quorum
unus Enianus, alter vero Run vocabatur. Enianus autem genuit Belin, Beli
Iagonem, Iago Cadvanum, patrem meum. Run vero, qui post obitum390
fratris expulsus fuit inquietatione Saxonum, hanc provinciam adivit deditque
filiam suam Hoelo duci, filio magni Hoeli, qui cum Arturo patrias
subiugaverat. Ex illa natus est Alanus, ex Alano Hoelus, pater tuus, qui,
dum vixit, toti Galliae non minimum ingerebat terrorem.”<12.7> Interea hiemante
eo || apud Salomonem,H 56v inierunt consilium ut Brianus in Britanniam trans-
fretaret395 magumque Edwini regis aliquo modo perimeret, ne solita arte
adventum Cadwallonis indicaret. Cumque in Portu Hamonis applicuisset,
finxit se infra vestimenta cuiusdam pauperis pauperem fecitque sibi baculum
ferreum et acutum, || quo magum interficeret, si illum casus obtulisset.C 125r
Deinde perrexit Eboracum, nam tunc Edwinus in eadem urbe manebat.400

 [[ Print Edition Page No. 200 ]] 
Ut igitur illam ingressus est, associavit se pauperibus qui ante ianuam regis
eleemosynam exspectabant. Eunte autem illo et redeunte, egressa est soror
eius de camera reginae, habens pelvim quandam in manu, ut aquam reginae
asportaret. Illam rapuerat Edwinus ex urbe Wirgorniensium, dum post
405 fugam Cadwallonis per provincias Britonum desaeviret. Cum itaque ante
Brianum praeteriret, agnovit eam continuo et in fletum solutus eam demissa
voce advocavit. Ad vocem ergo illius faciem puella vertens dubitabat
primo quis ipse esset. At, ut propius accessit, agnito fratre, paene in extasi
collapsa est, timens ne aliquo infortunio notificatus ab hostibus caperetur.
410 Postpositis igitur osculis et familiaribus verbis indicavit fratri breviter,
quasi loquens aliud, statum curiae et magum quem quaerebat, qui forte tunc
inter pauperes deambulabat, dum eleemosyna eisdem distribueretur. Porro,
ut Brianus notitia viri usus est, praecepit sorori nocte sequenti ex thalamis
furtim egredi et ad se extra urbem iuxta quoddam vetus templum venire,
415 ubi ipse adventum eius in crepidinibus loci exspectaret. Deinde intromisit
se infra turbam pauperum, in parte illa ubi Pellitus ipsos collocabat. Nec
mora, cum aditum percutiendi habuisset, erexit burdonem quem supradixi
infixitque magum sub pectore atque eodem ictu peremit. Mox, proiecto
baculo, delituit inter ceteros, nulli astantium suspectus et praefata latibula,
420 favente Deo, petivit. || At soror, instante iam nocte, pluribus modis egredi
conata est, nec valuit, quia Edwinus, ob necem Pelliti exterritus, vigiles
circa curiam posuerat,C 125v qui quaeque abdita explorantes, egressum ei abne-
gabant. Cumque id comperisset Brianus, recessit ex illo loco ivitque
Exoniam, ubi, convocatis Britonibus, ea quae fecerat notificavit. Missis425
postmodum ad Cadwallonem legatis, munivit urbem illam mandavitque
universis Britonum proceribus ut oppida sua et civitates conservare insis-
terent laetique adventum Cadwallonis exspectarent, qui in brevi, auxilio
Salomonis fretus, eis praesidio veniret. Hoc itaque per totam insulam
divulgato, Penda, rex Merciorum, cum maxima multitudine Saxonum, venit
430 Exoniam Brianumque obsedit.


 [[ Print Edition Page No. 201 ]] 

¶12. Interea applicuit Cadwallo cum decem milibus militum,<12.8> quos ei
Salomon rex commiserat petivitque celeriter obsidionem, quam praedictus
rex tenebat. Ut autem comminus perrexit, divisit milites suos in quatuor
turmas hostesque suos adire non distulit. Conserto deinde proelio, captus
est Penda continuo et exercitus eius peremptus. Cumque ipse alium aditum435
salutis non haberet, subdidit se Cadwalloni deditque obsides, promittens
sese cum illo Saxones inquietaturum. Triumphato itaque illo, convocavit
Cadwallo proceres suos, multo tempore ||H 57r dilapsos petivitque Northamhumbriam
super Edwinum patriamque vastare non cessavit. Quod cum Edwino
relatum esset, associavit sibi omnes regulos || Anglorum et in campo qui440
Helafled appellatur obviam veniens, bellum cum Britonibus commisit.
Illato ocius proelio,C 126r interficitur Edwinus et totus fere populus quem habe-
bat, necnon et filius eius Odfridus cum Godboldo, rege Orcadum, qui eis
in auxilium venerat. Habita itaque victoria,<12.9> Cadwallo universas provincias Anglorum
pervagando ita debacchatus est in Saxones, ut ne sexui quidem445
muliebri vel parvulorum aetati parceret, quin, omne genus Anglorum ex
finibus Britanniae abradere volens, quoscumque reperiebat inauditis tor-
mentis afficiebat. Deinde commisit proelium cum Osrico, qui Edwino
successerat atque interemit illum et duos nepotes eius, qui post ipsum reg-
nare debuerant, sed et Cadanum, regem Scotorum, qui eis auxiliari advenerat.450

13. His itaque interfectis,<12.10> successit Oswaldus in regnum Northamhumbrorum,
quem Cadwallo post ceteros inquietatum a provincia in provinciam
usque ad murum, quem Severus imperator olim inter Britanniam Scotiamque
construxerat, fugavit. Postea misit Pendam, regem Merciorum et455
maximam partem sui exercitus ad eundem locum, ut cum illo bellum
consereret. At Oswaldus, dum a praedicto Penda, in loco qui vocatur
Hevenfled, id est Caelestis Campus, quadam nocte obsideretur, erexit ibidem

 [[ Print Edition Page No. 202 ]] 
crucem Domini et indixit commilitonibus suis, ut suprema voce in haec
460 verba clamarent: “Flectamus genua omnes et Deum omnipotentem, unum
ac verum, in commune deprecemur ut nos ab exercitu superbo Britannici
regis et eiusdem nefandi ducis Pendae ||C 126v defendat. Scit enim ipse, quia
iusta bella pro salute gentis nostrae suscepimus.” Fecerunt omnes sicut
iusserat et sic, incipiente diluculo in hostes progressi, iuxta meritum suae
465 fidei victoria potiti sunt. Quod ut Cadwalloni nuntiatum fuit, acri ira ignescens,
collegit exercitum suum et sanctum regem Oswaldum insecutus
est et, collato proelio, in loco qui Burne vocatur, irruit in illum Penda atque
interfecit.<12.11> Perempto igitur Oswaldo cum multis milibus suorum, successit
ei in regnum Northamhumbrorum Oswi, frater eius, qui multa donaria
470 auri et argenti Cadwalloni toti iam Britanniae imperanti donans, pacem
eius adeptus est et sese sibi submisit. Nec mora, insurrexerunt in eum Al-
fridus, filius eius et Oidwaldus, filius fratris sui et cum perstare nequi-
vissent, diffugerunt ad Pendam, regem Merciorum, ipsum implorantes
ut, collecto exercitu, cum eis trans Humbrum iret regi Oswi regnum suum
475 auferre. At Penda, timens pacem infringere, quam Cadwallo per regnum
Britanniae statuerat, distulit sine licentia sua inquietationem incipere,
donec illum aliquo modo incitaret, ut vel ipse in Oswium regem insur-
geret, vel sibi copiam congrediendi cum eo concederet. Quadam igitur
sollemnitate Pentecostes, cum rex Cadwallo diadema Britanniae portando
480 festum celebraret Londoniis et universi Anglorum reges, praeter Oswi
solum necnon et Britonum duces adessent, adivit Penda regem et quaesivit
ab eo, cur Oswi solus aberat, cum ceteri Saxonum principes adessent. Cui
cum Cadw ||H 57v; allo || responderet ipsum infirmitatis causa deesse, adiecit ipse,
dicens,C 127r illum misisse propter Saxones in Germaniam, ut fratrem suum
485 Oswaldum in ipsos utrosque vindicaret. Adiecit etiam illum pacem regni
infregisse, qui solus guerram inter eos inceperat, cum Edelfridum, filium

 [[ Print Edition Page No. 203 ]] 
suum et Oidwaldum, fratris sui filium, bellis inquietatos a patria propria
expulisset. Petivit ergo licentiam ut illum vel interficeret vel a regno
fugaret.

¶14. Rex igitur, in diversas meditationes inductus,<12.12> familiares suos sevo-
490 cavit praecepitque conicere quid super tali re autumarent. Conicientibus
autem eis plura, Margadud, rex Demetarum, inter ceteros dixit: “Domine
mi, quoniam omne genus Anglorum te ex finibus Britanniae expulsurum
proposuisti, cur a proposito tuo divertens ipsos inter nos in pace manere
pateris? Eia igitur permitte ut saltem ipsi inter semetipsos civile bellum et495
discordiam habeant, ut mutuis cladibus affecti, a patria nostra exterminen-
tur. Non est enim fides illi servanda qui semper insidiatur ut eum cui eam
debet versutis laqueis capiat. Saxones ergo, ex quo primum patriam no-
stram ingressi sunt, semper insidiantes gentem nostram prodiderunt. Quam
igitur fidem eis tenere debemus? Demus inde Pendae licentiam ut in prae-
dictum500 Oswium insurgat, ut sic, civili discordia inter illos exorta, alter
alterum perimens, ab insula nostra deleantur.” <12.13> His igitur et pluribus aliis
dictis motus, Cadwallo licentiam dedit Pendae congrediendi cum Oswio.
Qui deinde, collecto innumerabili exercitu, praeterivit Humbrum et pro-
vincias eiusdem patriae vastando,C 127v || praedictum regem coepit acriter in-
quietare.505 At Oswi, ad ultimum necessitate coactus, promisit ei innumera
regia ornamenta et maiora donaria quam credi potest, ut patriam suam va-
stare desineret et, praetermissa inquietatione quam inceperat, domum rediret.
Cumque ille precibus eius nullatenus assensum praeberet, ille rex, ad
divinum respiciens auxilium, licet minorem haberet exercitum, inivit tamen 510
proelium cum illo iuxta flumen Wuned et, Penda necnon et triginta ducibus
peremptis, victoria potitus est. Interfecto igitur Penda, Wlfredus, filius
eiusdem, donante Cadwallone, successit ei in regnum. Qui consociatis sibi
Ebba et Edberto, Merciorum ducibus, rebellavit adversus Oswi, sed iubente
tandem Cadwallone, pacem habuit cum illo.515


 [[ Print Edition Page No. 204 ]] 

¶15. Completis tandem quadraginta octo annis, nobilissimus ille atque
potentissimus Cadwallo, rex Britonum, senio et infirmitate gravatus, XV
Kalendas Decembris ab hoc saeculo migravit. Cuius corpus Britones
balsamo et aromatibus conditum in quadam aenea imagine, ad mensuram
520 staturae suae fusa, mira arte posuerunt. Imaginem autem illam super
aeneum equum mirae pulchritudinis armatam et super occidentalem por-
tam Londonarium erectam in signum praedictae victoriae et in terrorem
Saxonibus statuerunt. Sed et ecclesiam subtus in honore sancti Martini
aedificaverunt,<12.14> in qua pro ipso et fidelibus defunctis divina celebrantur obse-
quia.525 Suscepit itaque regni gubernaculum Cadwaladrus, filius suus, quem
Beda Cliedualam iuvenem vocat et in initio viriliter et pacifice regnum trac-
tavit.C 128r At cum duodecim || annos post sumptum diadema praeterisset, in
infirmitatem cecidit et civile discidium inter Britones ortum est. Mater
eius fuerat soror Pendae, patre || tantum, matre vero diversa: ex nobili530
genere Genuuiseorum edita fuerat. Eam memoratus rex Cadwallo,H 58r post
factam cum fratre concordiam in societatem tori accepit et Cadwaladrum
ex illa progenuit. <12.15> Quo igitur, ut dicere coeperam, languente, discordia
afficiuntur Britones et opulentam patriam detestabili discidio destruunt.
Accessit etiam aliud infortunium, quia fames dira ac famosissima insipienti
535 populo adhaesit, ita ut totius cibi sustentaculo quaeque evacuaretur pro-
vincia, excepto venaticae artis solatio. Quam vero famem pestifera mortis
lues consecuta est, quae in brevi tantam populi multitudinem stravit, quan-
tam non poterant vivi humare. Unde miserae reliquiae patriam factis
agminibus diffugientes, transmarinas petebant regiones cum ululatu magno
540 sub velorum sinibus hoc modo cantantes: “Dedisti nos Deus tamquam
oves escarum et in gentibus dispersisti nos.” Ipse etiam rex Cadwaladrus,
cum navigio miserabili Armoricam petens, praedictum planctum hoc modo
augebat: “Vae nobis peccatoribus ob immania scelera nostra, quibus Deum

 [[ Print Edition Page No. 205 ]] 
offendere nullatenus diffugimus, dum paenitentiae spatium habebamus. In-
cumbit ergo illius potestatis ultio, quae nos ex natali solo exstirpat, quos545
nec olim Romani, nec deinde Scoti vel Picti, nec versutae proditionis Saxones
exterminare quiverunt. Sed in vanum patriam super illos totiens
recuperavimus, cum non fuit Dei voluntas ut || in ea perpetue regnaremus.C 128v
Ipse verus iudex, cum vidisset nos nullatenus a sceleribus nostris cessare
velle ac neminem genus nostrum a regno expellere posse, volens corripere550
stultos, indignationem suam direxit, qua propriam nationem catervatim
deserimus. Timendum nobis valde est ne post hanc etiam caelestem patriam
amittamus et aeterna privemur hereditate. Domine, miserere nobis; tempus
et locum paenitentiae misericorditer concede; ne irascaris nimis, ut, si vel
terrena caremus ac praesenti hereditate, illa omnino ne frustremur, ad555
quam omnes boni, quos in hac vita elegisti, elaborant pervenire. Vere
peccavimus ultra modum coram te et angelis tuis, qui digni non sumus, ut,
conversi ad paenitentiam, terras quas incoluimus inhabitemus. Expellimur
flagello iracundiae tuae, quia servi nequissimi et ingrati sprevimus, dum
licuit, veniam misericordiae tuae. Experimur nunc severitatem iudicantis,560
qui, dum tempus habuimus, noluimus flectere lumina nostra ad paternitatem
vocantis. Sed nunc Domine Deus, Pater misericordiarum et Deus totius
consolationis, placabilis esto super malitiam nostram et converte luctum
nostrum in gaudium ut, de periculo mortis erepti, viventes tibi Domino,
Deo nostro, cui servi esse debemus et volumus, in perpetuum famulemur.565
Redite ergo Romani, redite Scoti et Picti; redite ambrones Saxones perfidi:
ecce patet vobis Britannia ira Dei deserta, quam vos desertam facere
nequivistis. Non nos fortitudo vestra expellit, sed summi regis indignatio
|| et potentia, quam numquam offendere distulimus.”C 129r


 [[ Print Edition Page No. 206 ]] 

570¶16. Ut igitur hos et alios gemitus rex Cadwaladrus inter navigandum
expellit,<12.16> in Armoricano litore appulsus fuit venitque cum tota multitudine
sua ad regem Alanum, Salomonis nepotem et ab illo digne susceptus est
cum omnibus suis mansitque cum illo quamdiu voluit. Britannia igitur
cunctis civibus suis, exceptis paucis, quibus in Gualliarum partibus mors
575 pepercerat, desolata, per undecim annos Britonibus horrenda fuit, Saxoni-
bus quoque eadem tempestate ingrata, qui in insula sine intermissione morie-
bantur. Quorum residui, cum tam feralis lues cessavisset, continuum morem
servantes, nuntiaverunt concivibus suis in Germania, insulam indigena
gente carentem facile illis subdendam si in illam habitaturi venirent. Quod
580 cum illis nuntiatum fuisset, nefandus populus ille, collecta innumerabili
multitudine virorum ac mulierum, applicuit in partibus Northamhumbriae
et desolatas provincias ab Albania usque ad Cornubiam inhabitavit. Non
enim aderat habitator qui prohiberet, praeter pauperculas Britonum reli-
quias, quae superfuerant, quae infra abdita nemorum in Gwallis commane-
bant.585 Ab illo tempore potestas Britonum in insula cessavit et Angli regnare
coeperunt, Cedelstano rege facto, qui primus inter eos diadema portavit.
Pacem et concordiam tamquam fratres inter se habentes, agros coluerunt,
civitates et oppida reaedificaverunt, magistratus et potestates in urbibus
constituentes, leges, quas de terra sua adduxerant, subiectis populis tradi-
590 derunt servandas, ducatus || et honores, prout Britones ante habuerant,
inter se dividentes,C 129v cum summa pace et securitate terram desiderabilem
coluerunt.<12.17> Deinde cum aliquantulum temporis spatium emensum esset ||
et praedictus populus roboratus fuisset, H 58v recordatus Cadwaladrus regni sui,
iam a supradicta contagione purificati, auxilium ab Alano petivit, ut pris-
595 tinae potestati restitueretur. At, cum a rege id impetravisset, intonuit ei
vox angelica, dum classem pararet, ut coeptis suis desisteret. Nolebat enim
Deus Britones in insula Britanniae diutius regnare, antequam tempus illud

 [[ Print Edition Page No. 207 ]] 
veniret, quod Merlinus Arturo prophetaverat. Praecepit etiam illi ut
Romam ad Sergium papam iret, ubi peracta paenitentia inter beatos an-
numeraretur. Dicebat etiam populum Britonum per meritum suae fidei600
insulam in futuro adepturum, postquam fatale tempus superveniret, nec
id tamen prius futurum quam Britones, reliquiis eius potiti, illas ex Roma
in Britanniam asportarent. Tunc demum, revelatis etiam ceterorum sanc-
torum reliquiis, quae propter barbarorum invasionem absconditae fuerant,
amissum regnum recuperarent. Quod cum auribus beati viri intimatum605
fuisset, tamquam in extasi ex visione effetus(?), accessit ilico ad Alanum
regem et quod sibi revelatum fuerat indicavit.

¶17. Tunc Alanus,<12.18> sumptis diversis libris de armariis et convocatis sa-
pientioribus terrae suae philosophis, coepit per eos scrutari omnia de pro-
phetiis aquilae quae Cestoniae prophetavit et de carminibus Sibyllae ac610
Merlini,C 130r ut videret an revelatio Cadwaladri || inscriptis oraculis con-
cordaret et cum nullam discrepantiam repperisset, suggessit Cadwaladro
ut divinae providentiae ac dispensationi pareret et, Britannia postposita,
quod angelicus ei praeceperat monitus, perficeret. Filium autem suum
Yvor ac Yni, nepotem suum, ad reliquias Britonum regendas in insulam615
dirigeret, ne gens, antiquo genere illorum edita, libertatem barbarica
irruptione amitteret. Tunc Cadwaladrus, mox abiectis mundialibus pompis
propter Dominum regnumque perpetuum, venit Romam, ubi a Sergio papa
honorifice susceptus, facta plena delictorum suorum confessione puro
corde, confirmatus est. Inopino etiam languore correptus, duodecimo die620
Kalendarum Maiarum, anno ab Incarnatione Domini sescentesimo octo-
gesimo nono, a contagione carnis solutus, caelestis regni aulam ingressus
est. Cum autem Yvor et Yni naves sibi collegissent,<12.19> quos potuerunt asso-
ciaverunt sibi et applicuerunt in Kambriam et convocatis Britonum

 [[ Print Edition Page No. 208 ]] 
625reliquiis cum multitudine quam secum adduxerant, gentem Anglorum sexa-
ginta novem annis saevissima inquietatione affecerunt. Sed non multum
profecerunt. Ipso etenim Yvor a vita decedente, in tantum mortalitas
supradicta et fames atque consuetudinarium civile discidium Britonum
coegerat populum superbum degenerare quod ad clades inferendas hostes
630 longius arcere nequiverat. Barbarie etiam irrepente, iam non vocabantur
Britones, sed Walenses, vocabulum sive a Walone, duce eorum, sive a
Galaes regina,C 130v sive a barbarie || trahentes. At Saxones sapientius agentes et
etiam pacem et concordiam inter se habentes, agros colentes, civitates et
oppida reaedificantes et sic, abiecto dominio Britonum, iam toti Loegriae
635 imperaverant, duce Cedelstano, ut praedictum est, qui primus inter eos
diadema portavit. Degenerati autem Britanni qui in parte boreali insulae
remanserunt, numquam Loegriam <recuperaverunt>; sed nec Gwallenses
monarchiam insulae obtinuerunt, immo nunc sibi, interdum Saxonibus
ingrati, consurgentes externas ac domesticas clades incessanter agebant.

640¶18. Reges autem eorum, qui ab illo tempore in Gwalliis successerunt,
Karadoco Llangarvanensi, contemporaneo meo in materia scribendi per-
mitto.<12.20> Reges vero Saxonum Willelmo Malmesberiensi et Henrico Huntedonensi,
quos de regibus Britonum tacere iubeo, cum non habeant librum
illum Britannici sermonis, quem Walterus, Oxinefordensis archidiaconus,
645 ex Britannia advexit, quem, de historia eorum veraciter editum, in honore
praedictorum principum hoc modo in Latinum sermonem transferre curavi.


 [[ Print Edition Page No. 209 ]] 

LIBER OCTAVUS

TEXT DEH

2. Rumore itaque eorum divulgato,<8.2> <D 26r>; E 168; <H 35v> convenerunt Britones qui in tanta ||
clade fuerant dispersi et, societate suorum roborati, hilariores efficiuntur.
Moxque Aurelius in regem erectus est atque hostes persequi secum omnes
hortatur, sed prius Vortigernum, qui et patrem et fratrem eorum dolo25
extinxerat. Convertit ergo exercitum in Kambriam, ad oppidum Genoreu,
quod situm erat in natione Herging super fluvium Guaiae, in monte qui
Cloartius nuncupatur. In quo forti munimento Vortigernus se receperat,
ut ab hostibus suis ibidem se tueretur. Quo cum pervenisset Aurelius cum
exercitu affatur Eydol, ducem Claudiocestriae, dicens: “Memento dux30
nobilis, qualiter te et pater et frater meus dilexerint et honoraverint et de
periuro isto et doloso, qui eos prodidit, faciamus ultionem.” Nec mora,
diversis machinati || onibus incumbunt, murum diruere festinant. Postremo,D 26v
igne adhibito, turris simul cum Vortigerno et omnibus qui cum eo aderant
in cineres concremata est. His pro voto patratis, convertit rex exercitum35
persequi Saxones, qui, audita fama eorum, trans Humbrum diffugerant ut
Scotia eis ad munimentum et defensionem pateret.<8.3>

3. Ducens itaque rex Aurelius Ambrosius exercitum per longum Britan-
niae post hostes, in tanto itinere augmentum accepit exercitus de Britonibus
hinc inde confluentibus, ut arenae maris comparari posset. Sed cum40
praeteriret urbes et castra et maxime ecclesias a gentilibus hostibus destruc-
tas, indoluit, restaurationem promittens post triumphum.<8.4> At Hengistus
convocans in unum Saxones suos, sic hortatur eos dicens: “Nolite terreri,
fratres et commilitones mei, a supervenientibus pueris, quorum audacia
nullis adhuc populis nota, temerario se ausu in nos bellatores notissimos45

 [[ Print Edition Page No. 210 ]] 
et exercitatissimos ingerere festinat. Nolite, inquam, timere eorum de
diversis nationibus congregatam multitudinem, quorum experti estis in
bellis multotiens imbellem valitudinem. Mementote vos victores semper
exstitisse et de eis stragem non modicam ||H 36r cum paucis peregisse. Dux
50 quoque eorum qui indoctum ducit exercitum necdum ad virilem pervenit
aetatem magis puerilibus exercitatus lusibus quam bellis. Faventibus ergo
diis nostris invictissimis et fugari et prosterni necesse est illos, qui necdum
arma ferre noverunt et quorum imbecillis est bellandi astutia.” Et cum
omnes hoc modo animasset Hengistus, dato signo, in hostes iter tendit ut
55 subitum et furtivum impetum in illos faceret Britonesque incautos et
imparatos occuparet. Sed quomodo posset imparatos reperire qui semper
in armis etiam noctis excubias in castris mu ||E 169 nierunt? Aurelius ergo sciens
hostes prope adesse, dispositis turmis, prior campum adiit in quo bellum
futurum sibi aptum existimabat. Tria milia ex Armoricanis equitibus
60 equis insidere iussit; ipse cum ceteris pedestri milite acies ordinavit et duxit.
Demetas in collibus Venedotos in prope sitis nemoribus locavit ea provi-
dentia ut, si hostes ad ea diffugerent, adessent qui exciperent.

<8.5>4. Interea accessit Eydol, dux Claudiocestriae, ad regem et ait: “Sola
dies pro omnibus vitae meae diebus mihi sufficeret, si congrediendi cum
65 Hengisto copiam mihi fortuna daret. Reminiscerer namque diei qua sine
armis convenimus quasi pacem commissuri, in campo iuxta coenobium
Ambrii, ubi proditor ille cum cultris repositis omnes peremit, praeter me
solum, qui reperto palo ad defensionem vix vacavi. Iugulati sunt ea die
quadringenti septuaginta inter duces et consules ac proceres, qui omnes
70 convenerant ad pacem constituendam.” Dum talia referret Eydol, ecce
Hengistus cum suis partem campi non modicam occupavit. Dispositis ex
utraque parte cuneis congrediuntur atque mutuos ictus ingeminant. Hinc

 [[ Print Edition Page No. 211 ]] 
Britones hinc Saxones vulnerati cadunt: hortatur Aurelius suos ut pro
patria et libertate viriliter pugnent; monet Hengistus Saxones suos quatinus
omni spe fugae postposita fortiter feriant. Fit proelium anceps: nunc illi,75
nunc isti superiores fiunt. Clamor || ad sidera tollitur,D 27r Christiani Deum
omnipotentem invocant, illi deos suos et deas supplices exorant. Dumque
diu taliter decertarent, praevaluit Christianus exercitus atque Saxones fu-
gere coegit. Hengistus igitur, ut vidit suos Christianis cedere, confestim
fugiens petivit oppidum Kaerconan, quod nunc Conumgeburc appellatur.80
Insequitur Aurelius et in itinere quoscumque reperit, vel in interitum, vel
in servitutem redigit. Cumque vidisset Hengistus quia insequeretur eum
Aurelius, noluit introire in oppidum, sed convocato in turmas populo
iterum proeliari disposuit, malens vitam in gladio et hasta committere quam
murorum in tuitione. Adveniens itaque Aurelius conglomeratis iterum85
aciebus suis, coepit iterum pugnam reparare, Saxones econtra acriter re-
sistere, quippe pro vita tantum dimicantes nullum sibi existimabant dif-
fugium provenire. Et forte praevaluissent in illo proelio Saxones, nisi
equestris turma Armoricorum supervenisset, ||H 36v quae constituta in priori
proelio fuerat ad praesidium. Cesserunt igitur Saxones confutati atque de90
statione sua pulsi dilapsique fugam arripiunt quidam, quidam fortiter re-
sistentes cum Hengisto se defendebant. Tunc Eydol locum congrediendi
cum Hengisto nactus, quod desiderabat opere complevit.<8.6> E 170 || Congressi nam-
que ipse et Hengistus, singulare certamen inierunt. Qui, dum enses alter
in alterum immitterent, excutiebantur ex ictibus ignes, ac si fulgura corus-
carent.95 Dumque in hunc modum decertarent, supervenit Gorlois, dux
Cornubiae, cum suis quibus praeerat, turmas Saxonum infestans. Quem
cum aspexisset Eydol, securior factus, cepit Hengistum per nasale cassidis
atque totis viribus utens, ipsum intra suorum acies extraxit magnoque
fluctuans gaudio clara voce dixit: “Desiderium meum implevit Deus; pro-
100 sternite,
 [[ Print Edition Page No. 212 ]] 
viri, ambrones, prosternite rabidum canem atque domini sui pro-
ditorem. Vobis est in manu victoria Hengisto perempto.” Retento itaque
eo ac vinculis mancipato, diffugerunt complices sui omnes quocumque
impetus duxit. Alii montana alii nemora petebant, tantum ut manus Bri-
tonum105 ferientium duriter evadere possent. Octa vero, Hengisti filius, cum
parte Saxonum Eboracum adiit et Eosa, cognatus suus, urbemque muni-
erunt.<8.7> Aurelius vero victor factus ad urbem supra memoratam, Conumgesburc,
tendens, tribus ibidem diebus moratus est, se et vulneratos suos
quiete reficiens. Interea mortuos iussit sepeliri et fatigatos quiescere
110 cibisque et potibus indulgere. Inter haec convocatis ducibus decernere
iussit, quid de Hengisto ageretur. Aderat Eldaldus, Claudiocestrensis
episcopus, frater Eldol, vir summae prudentiae et religionis. Hic cum
Hengistum coram rege aspexisset, silentio facto, ait: “Et si omnes istum
liberare decernerent, ego sum qui Samuelem prophetam insequens, hunc
115 in frusta conciderem. Nam cum Agag regem Amalech, vivum in Saulis
potestate vidisset, iratus secuit eum in frusta dicens: ‘Sicut fecisti matres
sine liberis, sic faciam hodie matrem tuam sine liberis inter mulieres.’ Sic
igitur facite de isto, qui alter Agag exstitit.” Accepit itaque Eldol gladium
et, extra urbem educto Hengisto, capite privavit. At Aurelius, ut erat in
120 cunctis modestus, iussit sepeliri corpus eius ac more pagano tumulari.

<8.8>5. Post haec rex exercitum ducens Eboracum, Octam, filium Hengisti
et eos qui cum eo erant in civitate obsedit.D 27v Verum ille, nil valens re || sistere,
processit de civitate obviam regi, catenam gestans ferream in manu, pul-
vere asperso capite et sese regi in haec verba praesentavit: “Victi sunt dii
125 mei Deumque vestrum regnare non haesito, qui per vos tot bellatores nos
in armis devictos deditioni, amissa libertate, coegit. Suscipiat ergo celsitudo
nobilitatis tuae catenam istam et nisi misericordiam ad ||E 17 hibueris, habe nos

 [[ Print Edition Page No. 213 ]] 
vinctos ad quodlibet supplicium, vel, si magis placet, habe nos servos
foederatos omni tempore.” Motus pietate Aurelius, iussit adiudicari quid
in illos agendum foret. Cum autem diversi diversa proferrent, surrexit130
Eldaldus, praefatus episcopus et sententiam in eos hoc sermone disseruit.
“Gabaonitae ||H 37r ultro venerunt ad filios Israel misericordiam petentes et
impetraverunt. Erimus ergo Christiani deteriores Iudaeis, misericordiam
abnegantes? Misericordiam petunt: habeant illam. Ampla est Britannia
et in multis locis deserta: foederatos itaque illos sinamus saltem deserta135
inhabitare et nobis in perpetuum serviant.” Acquievit ergo rex et omnis
multitudo exercitus quae aderat deditque eis rex mansionem iuxta Scotiam
foedusque cum eis firmavit obsidibus acceptis.

6. Triumphatis itaque hostibus convocat rex in contione omnes proceres
et seniores atque sapientiores terrae infra Eboracum,<8.9> consulens de re-
140 stauratione ecclesiarum, quae per gentem Saxonum destructae erant, de
urbium quoque reparatione atque totius regni status renovatione ac ipsam primum
metropolitanam Eboracensem sedem atque ceteros episcopatus
provinciae illius ipse reaedificare coepit. Emensis deinde quindecim die-
bus, cum operarios in diversis locis statuisset, adivit urbem Londoniae cui145
hostes nequaquam pepercerant. Cuius condolens excidio, revocat cives
undique dispersos et civitatem a concivibus restituit. Ibidem disponit de
regno legesque sopitas renovat, maiorum possessiones nepotibus <eorum>
distribuit qui in tanta calamitate heredes amiserant. Tota itaque eius in-
tentio versabatur circa regni restitutionem, ecclesiae reformationem, pacis150
ac legum renovationem et iustitiae compositionem. Exin petivit Wintoniam,
ut eam, sicut ceteras, restitueret. Cumque haec omnia peragrasset
et in restauratione urbium et ecclesiarum, quae necessaria erant, posuisset,
monitu Eldaldi episcopi monasterium Ambrii adiit, quod prope Kaercaradoc,
quae nunc Salesberia dicitur, situm, consules et duces regni quos155

 [[ Print Edition Page No. 214 ]] 
Hengistus interfecerat, in sepultura continet. Huius coenobii, ut fertur,
fundator exstiterat Ambrius quidam olim, de cuius nomine locus appella-
tus est, in quo trecenti fratres Deo famulabantur. Ut autem sepulturas in-
teremptorum circumspiceret, motus pietate, in lacrimas resolutus est. Pos-
tea160 in diversas cogitationes animum educens, deliberabat apud se, qualiter
locum faceret memorabilem.<8.10> Convocatis itaque artificibus lapidum et lig-
norum, praecepit totis ingeniis uti novamque ac mirabilem structuram ||
adinvenire, quae in memoriam tantorum virorum in aevum constaret.
E 172 Cumque omnes haesitarent ad praeceptum regis et ignorarent quid agerent,
165 surrexit Tremorinus, Urbis Legionum archiepiscopus et coram rege ait:
“Si Merlinum vatem ad hoc opus mirabile, quod disponis, peragendum
invitares, puto, quia ipse prae ceteris omnibus qui advocati sunt, solus
ingeniosus erit ad tale opus insinuandum.D 28r Quippe in toto regno tuo || non
est similis eius, sive in futuris praedicendis, sive in operationibus machi-
nandis.170 Iube ergo illum venire ut ingenio suo innitaris.” Missis ergo nuntiis
in regione Geuisseorum ad fontem Galabes, quem solitus erat frequentare,
adductus est ad regem. Excepit illum rex cum honore, rogavitque ut de
futuris aliqua sibi praediceret, quatinus quae ventura erant in diebus suis
praesagiret. Cui Merlinus: “Non sunt,” inquit, “revelanda huiusmodi175
mysteria, nisi cum summa necessitas incubuerit. Nam si ea in derisionem
aut vanam iactantiam proferrem, taceret spiritus qui me docet nec per
me valerem aliter loqui quam ceteri homines. De his ergo pro quibus
huc adductus sum,H 37v si vultis, edicam consilium meum.” Cui rex: “Novo,” ||
ait, “et inaudito opere vellem decorare sepulturam virorum, qui pro pace
180 statuenda hic, tamquam oves, iugulati sunt.” At Merlinus: “Si desideras,”
inquit, “quod dicis perfecte facere, pro Chorea Gigantum mittendum est
tibi, quae est in Killario monte Hiberniae. Est etenim structura lapidum
quam nemo huius aetatis construeret, nisi ingenium et artem subvectaret.
Grandes sunt lapides et importabiles nec est aliquis, cuius virtuti cedant nisi

 [[ Print Edition Page No. 215 ]] 
sit mechanica arte eruditus. Qui si eodem modo quo ibidem positi sunt185
circa plateam hanc locabuntur, in aeternum stabunt.”<8.11> Ad verba haec
solutus Aurelius in risum cum aliis, qui aderant, ait nequaquam se intelli-
gere posse, qualiter id fieret ut tam grandes et tam incompositi lapides ex tam
longinquo veherentur, ac si Britannia lapidibus careret qui ad operationem
sufficerent. Tunc Merlinus: “Ne movearis, rex, super his quae dixi neque190
fictum existimes, quia mystici sunt lapides isti de quibus nobis est sermo
et ad diversa medicamenta salubres. Gigantes eos asportaverunt olim ex
ultimis finibus Affricae et posuerunt illic, dum Hiberniam inhabitarent.
Erat autem causa ut balnea infra eos conficerent, ad usus hominum salubria.
Lavati enim lapides infra balnea ea aqua diffusa multorum infirmitates195
curabant, dum balnearentur aegroti:E 173 mixta cum herbarum succis vulnera ||
quaelibet curabant. Non est ibi lapis qui medicamento careat.” Cum igitur
haec audissent qui aderant Britones, hortati sunt pro lapidibus mittere.
Eligitur ergo Utherpendragon, frater regis, ad id negotium, licet ipse ultro
se ingereret, ut regnum, videlicet Hiberniae, videret et populum. Eligitur200
et ipse Merlinus, cuius ingenio et auxilio agenda tractentur. Parato itaque
navigio, cum quindecim milibus armatorum Hiberniam adeunt ac prosperis
velis litora intrant.

7. Ea tempestate regnabat in Hibernia Gillomanus rex.<8.12> Qui cum audisset
Britones applicuisse in terra sua, collecto exercitu perrexit obviam eis.205
Et cum didicisset causam adventus eorum, astantibus risit et ait: “Non
est mirandum, si ignavam gentem Britonum Saxones devastare potuerunt,
cum Britones bruti sint et fatui. Quis enim eorum satis admirari possit
fatuitatem? Numquid enim meliora sunt saxa Hiberniae quam Britanniae
ad quodlibet opus? Armate vos, viri et defendite patriam vestram ab210
ignavis et brutis animalibus, quia dum mihi vita inerit, non auferent etiam
minimum lapillum Choreae.” Uther igitur, ut vidit illos ad proeliandum
 [[ Print Edition Page No. 216 ]] 
paratos, agmen suum dirigit in illos. Nec mora, praevaluerunt Britones
Hiberniensibusque laceratis atque devictis regem suum Gillomanum in
215 fugam coegerunt. Potiti victoria Killaraum montem adeunt duce Merlino
lapidumque structuram ||D 28v secundum quod coniector eorum Merlinus edix-
erat, reperiunt. Circumstantibus itaque cunctis, ait Merlinus: “Utimini
viribus vestris quantum potestis et videamus si lapides istos integros de-
ponere valueritis.” Quod cum fecissent, nullo modo potuerunt saxa movere,
220 vel minimum lapillum excidere. Deficientibus igitur cunctis, solutus in
risum, ait Merlinus: “Ut sciatis animi ingenium fortitudini corporis prae-
valere,H 38r || ecce lapidum haec structura, quae viribus vestris non cessit, levius
quam credi potest nostris iam machinationibus deponetur.” Et paulisper
insusurrans, motu labiorum, tamquam ad orationem, praecepit ut adhiberent
225 manus et asportarent quo vellent. Depositis itaque mox lapidibus ad naves
leviter delatos intus locaverunt et sic cum gaudio et admiratione in Bri-
tanniam revertuntur. Rex autem Aurelius eorum congratulans reditui, ex diversis
regni sui partibus iussit clerum et populum convenire, ut honore
summo tantorum virorum celebrationem perficeret. Ad edictum ergo eius
230 conveniunt pontifices et clerus populusque innumerabilis in monte Ambrii
et die Pentecostes rex, imposito capiti diademate, festum regaliter ibidem
tribus diebus celebravit ||E 174 functique epulis cum gaudio et exsultatione hym-
norum omnes affuerunt. Quarta autem die honores ecclesiasticos qui per-
sonis carebant, secundum auctoritatem canonicam, distribuit. Eboracensi
235 ecclesiae, quae pastore carebat, Samsonem, illustrem et religiosum virum,
metropolitanum praefecit. Urbem vero Legionum et eius ecclesiam Du-
bricio, nihilominus prudenti viro, decoravit. Statutisque regni legibus atque
omnibus quae in tanta celebratione constituenda erant patratis compositisque
lapidibus a Merlino in sepulturam et circa Choream, sicut prius fuerant
240 in Hibernia, dimissa contione omnes cum laetitia redierunt ad propria.


 [[ Print Edition Page No. 217 ]] 

8. Eodem tempore, Pascentius, Vortigerni filius,<8.13> qui in Germaniam
diffugerat, congregato undecumque exercitu navigioque comparato, appli-
cuit in aquilonaribus Britanniae partibus atque eas vastare coepit. Sed
rex Aurelius, ut audivit, collecto exercitu ei obviam venit et commissa
pugna devictus Pascentius fugit, nec ultra ausus est redire in Germaniam,245
sed cum paucis ad Gillomanum, regem Hiberniae se contulit.<8.14> Et cum in-
fortunium suum ei notificasset, miseratus Gillomanus promisit se laturum
auxilium, conquerens de iniuria Britonum, qui nuper Choream Gigantum de
Hibernia asportaverant. Foedere itaque inter se facto, naves ingrediuntur
cum suo exercitu et ad Meneviam urbem applicuerunt.250

9. Interea rex Aurelius Wintoniae infirmatus lecto decubuit. Qui audi-
ens Pascentium et Hibernienses advenisse, misit Utherpendragon, fratrem
suum, cum exercitu valido in Kambriam contra illos ut de regno suo disturbaret.
Et dum iter faceret exercitum congregando, moram fecit in
itinere quod longum erat et valde laboriosum. Accedens interim unus ex255
Saxonibus nomine Eappa, qui linguam Britonum edidicerat, ad Pascentium,
ait, se regem Aurelium cito perempturum, si sibi darentur argenti mille
librae. Pactus est Pascentius quod petebat et amplius, si regni diadema per
eum adquireret. Ille, promissis ditatus, iter versus Wintoniam arripuit, ubi
regem Aurelium infirmatum audierat esse. Obiter ille minister mortis260
fraudis se dolo armavit, nam veste monachi se induit atque corona caput
falso coronavit sicque Wintoniam veniens,D 29r || ad thalamum regis accessit
et se medicum finxit. Quo intromisso promisit statim,H 38v infra breve tempus,
regi salutem, si sibi se || committere vellet. Omnes qui aderant gratulati
sunt et magnam ei pecuniae mercedem promiserunt, si dictis facta com- 265
pensaret. Nec mora, || potionem temperans venenatam,E 175 regi bibendam porrexit.
 [[ Print Edition Page No. 218 ]] 
Qua hausta iussus est a nequissimo ambrone sabanis cooperiri atque
obdormire. Paruit ille atque obdormivit, sperans salutem optatam con-
sequi posse. At priusquam nox incumberet, veneno intra viscera grassante,
270 periit. Medicus autem dolosus ab oculis omnium lapsus evasit atque per
fugam vitae reservatur.

10. Haec dum Wintoniae agerentur, apparuit stella mirae magnitu-
dinis et claritatis, quam cometam dicunt, uno contenta radio. A radio vero
procedebat globus igneus, in similitudinem draconis extensus, de cuius
275 ore procedebant duo radii, quorum unus radiorum longitudinem ultra
Gallicana regna videbatur extendere, alter vero versus Hibernicum mare
vergens,<8.15> in septem minores radios terminabatur. Apparente itaque tali
sidere, percussi sunt omnes metu et admiratione, qui viderunt. Uther igitur
convocans Merlinum, ad radium stellae interrogabat vatem, quid tale
280 portenderet signum. Mox ille, in fletum erumpens, spiritu coepit deficere
prae dolore cordis. Reversus postea in se exclamavit et dixit: “O damnum
irrecuperabile! O populum orbatum Britanniae, defuncto Aurelio, no-
bilissimo rege!” Uther, audiens fratris mortem, tristis factus est valde
et flevit amare. Merlinus autem dolorem eius delenire volens, prosecutus
285 ait: “Festina, dux nobilissime, festina hostes praesentes devincere, nam tibi
debetur dominium totius Britanniae. Victoria de his tibi parata est et
multas post hos tibi subdes nationes. Te etenim sidus istud significat et
igneus draco sub sidere. Radius autem qui versus Gallicanam plagam
porrigitur, filium tibi futurum portendit potentissimum, cuius potestas
290 usque ad montes Alpium protendetur. Alter vero radius filiam designat
nascituram, cuius filii et nepotes regnum Britanniae succedenter habebunt.”
Uther igitur,<8.16> nocte illa in castris quiescens, aurora illucescente, legionibus
ordinatis exercitum in hostes producit. Illi econtra copias suas producunt

 [[ Print Edition Page No. 219 ]] 
atque invicem congrediuntur. Gladiis extractis comminus res agitur con-
sertoque proelio Uther, interfectis Gillomano et Pascentio, triumpho poti- 295
tur, ut veritas coniectoris probaretur. Fugientibus igitur barbaris ad naves,
magna de eis strages, antequam ad naves pervenirent, a Britonibus facta
est et innumeri trucidati sunt. Dux itaque victor retro iter agens, obvios
habuit nuntios, qui fratris casum nuntiaverunt ipsumque iam ab episcopis
sepultum, iuxta coenobium Ambrii in Chorea Gigantum, cum ceteris ter- 300
rae || ducibus, qui ibidem, sicut praedictum est, sepulti fuerant.E 176 Ibi enim
rex, adhuc vivens, se sepeliri iusserat. Veniens ergo Uther Wintoniam, <8.17>
convocato clero et populo, omnibus petentibus et acclamantibus ipsum
regem fieri, suscepit diadema regni Britanniae et in regem sublimatus est.
Reminiscens autem interpretationis Merlini quam de sidere fecerat, iussit305
fabricari duos dracones ex auro purissimo ||H 39r et unum in ecclesia episcopali
Wintoniae obtulit, alterum sibi ad ferendum in proelia retinuit. Ab illo
ergo tempore ipse appellatus est Utherpendragon,D 29v hoc est bri || tannice
caput draconis, sicut Merlinus eum in regem per draconem prophetaverat.<8.18>

11. Interea Octa, filius Hengisti et Eosa, cognatus suus, cum soluti essent310
a foedere quod pepigerant Aurelio, moliti sunt inquietudinem toti regno
Britanniae inferre, associantes sibi Saxones, quos Pascentius secum addux-
erat nuntiosque suos in Germaniam mittunt ut sibi auxilia invitarent. Max-
ima itaque multitudine stipati, omnes provincias ab Albania usque Eboracum
occupant, ipsam urbem Eboracum obsidione vallant. Superveniens autem315
Uther rex cum exercitu grandi obsidioni, congrediuntur Saxonibus Britones,
quibus viriliter primo impetu restiterunt Saxones atque eorum irrup-
tiones tolerantes tandem illos in fugam propulerunt. Saxones autem
insecuti sunt eos cedentes usque ad montem Damen, dum sol diem stare
permitteret. Erat autem mons ille arduus, [in cacumine] coryletum habens320
circa radicem, in cacumine saxa praerupta, latebris ferarum habilia. Ascendentes
 [[ Print Edition Page No. 220 ]] 
vero montem Britones, pro castris se munierunt in coryletis et
rupibus et nocte ibidem quieverunt. A media autem nocte excitati con-
venerunt simul, ut consilium caperent qualiter hostes invaderent. Com-
325 miserunt igitur omnes Gorloi, duci Cornubiae, sententiam tractandam,
qui et ipse consilii magni erat atque aetatis maturae. “Non est opus,”
inquit, “ambagibus vanis aut magnis circumlocutionibus, dum adhuc noctis
umbra involvimur. Utendum nobis est audacia et fortitudine: necessitas
haec belli non habet legem ut turmis dispositis et aciebus pugnemus.
330 Quoquo modo liberemus animas nostras et precemur Deum omnipotentem
quem forte peccando offendimus ut liberet nos ab imminentibus adver-
sariis, qui et ipsi inimici sunt Dei vivi et idolorum cultores. Confitentes
itaque peccata nostra et emendationem promittentes, descendamus quiete
et sine strepitu armorum ad eos et circumveniamus eos inopi ||E 177 nate, nil tale
335 de nobis timentes. Fugatis enim nobis et velut obsessis, securiores dormiunt,
exspectantes ut in luce nos comprehendant. Paretur ergo unusquisque
nostrum ocius et si qua sarcina est, hic dimittatur, ut tantum pro vita et
libertate, omnibus postpositis, solliciti simus. Iam si fortiter egerimus,
victoria in manus nostras sita est. Nam si Deus pro nobis, quis contra
340 nos?” Placuit regi simulque Christianis omnibus, qui aderant, consilium
Gorlois et unanimiter se invicem cohortantes, invadunt hostes somno
oppressos. Feriunt praecordialiter, vulnerant, obtruncant et illidunt et
tamquam leones in armenta saeviunt et fugam hesternam vindicant. Hostes
vero attoniti, nec arma capessere neque de loco aliquo pacto cedere po-
345 terant: sic Britones, omni nisu caedentes, instabant. Quotquot evasere
periculum fugiendo, noctis beneficio computaverunt. Captivi retenti

 [[ Print Edition Page No. 221 ]] 
sunt Octa et Eosa, duces eorum et Saxones per virtutem Christi penitus
dissipati.

12. Post hanc victoriam animatus est rex ulterius progredi versus Sco-
tiam venitque ad urbem Alclud illique provinciae disposuit et pacem350
ubique renovavit.<8.19> Circuivit etiam omnem Scotorum regionem rebellemque
populum a sua feritate deposuit, tantam ubique iustitiam cum terrore et
moderatione agens quantam alter ante se nemo fecerat. Denique, pacifica-
tis omnibus, Londoniam reversus est,H 39v Octa et || Eosa prae se in vinculis
mancipatis, quos in carcere trudi praecepit, donec adiudicaret quod sup- 355
plicium de eis sumeret.

13. Festo igitur paschali superveniente || ibidem, D 30r rex, suscepto dia-
demate, cum magno sumptuum apparatu, sicut decebat, diem Paschae,
accitis omnibus proceribus regni cum suis uxoribus et familiis, celebravit.
Suscepit eos rex cum summo honore et epulati sunt cum gaudio magno et360
exsultatione, regi congratulantes quod cum tanto honore eos invitasset. Sed
quia in conviviis taetra solet esse libido insidiatrix et inimica laetitiae,
nequaquam praeterire voluit hostis humani generis, quin huic interesset
convivio. Aderat namque inter ceteras Gorlois ducis Cornubiae uxor,
nomine Igerna, cuius pulchritudo omnes Britanniae mulieres superabat.365
Quam cum ex adverso respexisset rex, tamquam David in Bethsabee, subito,
Sathana mediante, incaluit et, postpositis omnibus, curam amoris sui totam
in eam vertit atque fercula multimoda sibi gratulando dirigebat. Aurea
quoque pocula cum salutationibus iocundis familiaribus internuntiis,E 178 || sicut
assolet inter amatores fieri, quandoque clam, quandoque palam mittebat.370
Quod cum marito compertum esset, — quis enim ignem celare potest,
praesertim flamma aestuante? — statim de curia, absque regis licentia, iratus

 [[ Print Edition Page No. 222 ]] 
abscedens, Cornubiam petit atque uxorem a conspectu regis subtraxit,
quam super omnia diligebat Gorlois. Iratus itaque rex post eum misit,
375 praecipiens redire, ut de illata iniuria sibi satisfaceret. Ille vero renuens,
iter suum peregit quo tendebat. Indignatus itaque rex iure iurando asseruit,
se omni nisu in ipsum animadversurum et in omnem terram suam nisi ad
praestitutam diem rediret et satisfaceret de iniuria et diem constituit.
Transacto igitur die, exercitu collecto, insequitur iniurias ducis sui atque
380 Cornubiam ferro ac flammis vastare contendit. At Gorlois, nullam habens
copiam resistendi, castrum quoddam munivit, ubi se cum valida manu
suorum et uxorem, pro qua magis timebat, inclusit, scilicet in oppido
Tindageol, super litus maris sito et undique vallibus praeruptis ac mari
circumsaepto. Adveniens igitur rex castro quo erat Gorlois, undique obse-
385 dit eum, ita ut a nulla parte posset ei provenire auxilium. Consideraverat
namque Gorlois ut ab Hibernia, si necesse foret, subsidium haberet, sicut
per legatos suos, quos illuc direxerat, rex ille pepigerat. Cumque per heb-
domadam unam obsidio iam durasset, rex Uther, de amore Igernae, pro
qua totum certamen erat, reminiscens, vocavit ad se quendam fidelem et
390 sibi familiarem, Ulphin nomine, de Ridcaradoch et revelavit ei affectum
et amorem suum, dicens: “Uror nimis amore Igernae, uxoris istius ducis
quem obsedimus nec corporis mei aut vitae periculum evadere existimo,
nisi ea potitus fuero. Tu igitur adhibe diligentiam, sicut me diligis, ut ea
fruar, aut scias me diu sustinere non posse quin mortis periculum incur-
ram.”395 Ad haec Ulphin: “Nemo, mi domine, melius tibi dare consilium
valet ex omnibus qui terram tuam incolunt quam Merlinus vates, qui, si
operam dederit, poteris compos esse desiderii tui.” Credulus ille Merlinum
ad se venire iussit, nam et ipse cum ceteris ad obsidionem venerat et
expositis angustiarum causis mox regem alacriorem reddidit, inquiens:

 [[ Print Edition Page No. 223 ]] 
“Ut potiaris, rex, desiderio tuo, necesse est novis artibus uti. Nam castrum,400
quo Igerna, quam diligis, continetur, adeo fortis munimenti est loci situ,
ut nullus introitus pateat alter quam angusta rupes,E 179; quae a tribus armatis
prohiberi potest toti exercitui tuo. Verum, H 40r quia in hac necessitate || meum
quaeris consilium et auxilium, studebo quantum potero,D 30v ut arte mea volun- ||
tatem tuam expleas. Novi medicaminibus meis mutare hominum figuras,405
ita ut per omnia is videatur similis eius cuius formam arte magica im-
pressero. Si ergo parere vis artibus meis, faciam te per omnia similem
Gorlois, ut nihil differas ab eo vel facie vel incessu, eroque tecum quasi
unus ex famulis Gorlois transmutatus: Ulphin quoque in Iordanum, famili-
arem eius transformabo sicque tuto poteris adire oppidum Tindageol atque410
aditum habere.” Paruit itaque rex dictis et actibus Merlini commissaque
familiaribus suis obsidione, crepusculo ingressus est castrum Tindageol,
tamquam esset Gorlois receptusque gratanter ab Igerna, post oscula desi-
derata collocatus est una in cubili atque desiderio suo satisfecit. Con-
cepit eadem nocte Igerna celeberrimum illum Arturum, qui, postquam415
adultus est, probitate sua toto orbe enituit.

14. Interea, dum compertum esset in obsidione regem abesse,<8.20> exercitus
inconsulte agens oppidum adit, muros invadit atque machinas muris
apponere congreditur. Dux obsessus videns se suosque nimis interius artari
atque grandinem telorum desuper iactari, provocatus ad bellum, agmine420
ordinato exivit et se hostibus parva manu suorum inseruit. Qui mox hostili
multitudine circumventus, confossus cecidit et pars quaedam suorum
secum, pars autem dissipata in fugam se dedit. Capto itaque oppido fe-
stinaverunt nuntii ad Igernam, qui et necem ducis et obsidionis eventum
 [[ Print Edition Page No. 224 ]] 
425indicarent. Sed cum regem iuxta illam in specie Gorlois sedere vidissent,
erubescentes admirabantur ipsum, quem in obsidione interfectum didice-
rant, ita incolumem praevenisse. Uther autem rex, tales deridens rumigeru-
los tamquam mendaces, dicebat: “Non equidem me ut mortuum dolere
debetis, sed vivo, sicut nunc cernitis, congaudete; neque enim omni rumori
430 credendum est. Doleo tamen oppidi mei captionem et meorum interfec-
tionem: unde timendum est ne superveniat rex et nos inopinatos hic inter-
cipiat. Ibo igitur obviam ei et pacificabo me, si potero, cum ipso, ne
deterius quid contingat.” Amplexansque Igernam atque deosculans deleniensque
egressus venit ad exercitum, exuta specie et forma Gorlois
435 quam susceperat. Cumque rei eventum de morte ducis sui didicisset, sub-
tristem se simulans, de Igerna a maritali copula soluta non modicum gau-
dens,E 180 reversus ad oppidum Tindageol, cepit illud || et Igernam simul
votoque suo potitus est. Nuptiis igitur legitime atque magnifice celebratis,
commanserunt pariter rex et Igerna regina partusque tempore genuit illum
440 Arturum famosum. Deinde concipiens peperit filiam nomine Annam.

<8.21>15. Cumque dies multi et tempora praeterissent occupavit infirmitas
regem eumque pluribus diebus vexavit. Interim custodes carceris qui
Octam et Eosam inclusos servabant, taedio affecti atque promissionibus
eorum allecti, in Germaniam cum eis diffugium fecerunt. Deinde minis et
445 terroribus totam Britanniam perculerunt. Venientes itaque in terram
suam, classem paraverunt non modicam atque cum magna armatorum manu
redierunt quam citius in Albaniam ingressique regionem, ferro ac flammis
vastabant eam.H 40v Eligitur || itaque Leil nomine, dux de Lodonesia, cui rex
Annam, filiam suam, locaverat nuptiali thalamo eique committitur exercitus
450 Britonum contra hostes deducendus regnique curam suscepit, dum
rex infirmitate teneretur.D 31r Hic || in hostes progressus saepe ab eis repulsus,
saepe superior factus ad naves usque diffugere coegit. Fuitque inter eos diu
anceps bellum,<8.22> donec rex Uther, audita suorum segnitia, ipse feretro

 [[ Print Edition Page No. 225 ]] 
impositus, se ad exercitum deportare fecit. Perductus itaque Verolamium,<8.23>
ad urbem in qua Saxones se receperant propter eius adventum quem timebant,455
obsedit urbem atque moenia cum machinis diruere coepit. Quod
cum vidissent Saxones et se viliter inclusos sensissent, egredientes diluculo
de civitate, ad campestre proelium Britones provocaverunt. Nec mora,
devictis Saxonibus, cessit victoria Britonibus et Octa et Eosa ibidem
obtruncantur. Unde in tantam laetitiam rex Uther emersit, ut, feretro460
prosiliens, nil sibi doloris de infirmitate contestans, in risum solutus, tam-
quam sanus et validus factus, suos exhilaravit atque insequi Saxones fugi-
entes accelerabat, nisi hoc sui dissuasissent,<8.24> ne eum infirmitas gravior
occuparet. Dimisso ergo exercitu ipse remansit cum paucis Verolamii,
indulgens quieti et corporis refectioni. Sed nec sic devicti atque fugati465
Saxones ab iniquitate et malitia sua cessaverunt. Quod enim armis et iure
belli exercere non poterant, hoc veneficiis et proditione pessima agere
machinati sunt. Mittunt ergo in paupere cultu quosdam maleficos Vero-
lamium, qui, cum didicissent, regem adhuc aegrotare nec perfecte con-
valuisse, explorantes aditum quo ad ipsum pertingerent inter || ficiendum470
non invenientes, deliberaverunt apud se ut quoquo modo illum veneno
extinguerent.E 181 Et cum morati essent ibidem aliquandiu didicerunt quia de
fonte nitidissimo, qui prope aulam fluebat, solitus esset rex cotidie potare.
Quo comperto, inficiunt fontem veneno et abeuntes rei eventum exspecta-
bant. Ut autem gustavit rex aquam, mortuus est festine, ut veritas Merlini475
coniectoris et eius vaticinium compleretur. Multi etiam de fonte illo
potantes perierunt, donec, comperta malitia, cumulum terrae super apposue-
runt. Delatum est autem corpus eius ad coenobium Ambrii et ibi traditum
sepulturae iuxta Aurelium fratrem suum, infra Choream Gigantum.


 [[ Print Edition Page No. 226 ]] 

LIBER NONUS

TEXT DEH

<9.1>1. Convenientes igitur optimates totius terrae post mortem regis in civitatem
Silcestriae, Dubricio, Urbis Legionum archiepiscopo suggerente,
Arturum filium eius, in regem sublimaverunt. Erat tunc Arturus quin-
decim annorum iuvenis, magnae virtutis et audaciae atque largitatis; unde
5 populo ac principibus totius regni gratus et acceptus erat. Insignibus itaque
regiis initiatus, mox Saxones invadere decernit, per quos et pater et patruus
eius dolo perierant, per quos etiam tota terra turbata erat. Congregato
igitur exercitu, Eboracum venit. Colgrinus autem, qui post Octam et
Eosam Saxones regebat, ut audivit quia novus rex Britonum surrexerat,
10 cum gravi multitudine Saxonum suorum et Scotorum et Pictorum obviam
Arthuro venit et iuxta flumen Duglas congressi utrorumque exercitus in
magna parte cecidit, victoria tandem Britonibus favente et Colgrino de-
decorose fugiente. Quem insequens Arturus festino pede infra Eboracum
ingressum obsedit. Baldulfus vero, frater Colgrini, audita fratris fuga,
15 cum sex milibus virorum Eboracum petit atque in spatio decem miliariorum
|| ab urbe,H 41r; D 31v in nemore || delituit, volens nocturnam et inopinatam
irruptionem obsidioni inferre. Erat autem tunc ipse Baldulfus, quando
frater pugnaverat, exspectans adventum Cheldrici, regis Germanorum iuxta
maritima, qui in auxilium eorum venturus erat. At Arturus a metatoribus
20 praemonitus quod in nemore delitescerent Saxones, misso Cadore, duce
Cornubiae, cum sescentis militibus et tribus milibus peditum, eadem nocte
supervenientes hostibus, maiorem partem eorum interfecerunt et Baldulfum
in fugam coegerunt. Qui cum suos amisisset et de auxilio, quod fratri
ferre speraverat, frustratum se vidisset, anxius quid faceret, vel quomodo,
25 aut quo aditu ad fratris colloquium pervenire posset, meditatus est apud

 [[ Print Edition Page No. 227 ]] 
se quod habitum ||E 182 ioculatoris assumeret et capillis cum barba semirasis
in castra canticando cum cithara coepit deambulare et citharistam se
finxit. Cumque nulli iam suspectus esset, accessit paulatim ad murum
civitatis et agnitum se cum funibus intra trahi fecit et cum germano quod
cupiebat prolocutus est. Interea, dum de egressione et fuga desperarent, —30
circumvallati enim undique obsidione fuerant, — rumor innotuit Cheldricum
cum sescentis navibus in Albania applicuisse. Quod cum iam notum
et divulgatum esset in omnibus, suaserunt maiores natu in exercitu regi
suo obsidionem dimittere, ne tantae multitudini impares forte resistere
non valerent. Paruit igitur rex Arturus seniorum consilio et dimissa35
obsidione Londoniam adiit. Ibi, convocato clero et populo,<9.2> quaerit con-
silium, qualiter expugnare possit advenientium multitudinem barbarorum.
Communi tandem assensu cognatos suos Britones de Armorico tractu ad
tantae necessitatis auxilium ascire decreverunt. Erat autem tunc temporis
Britonum illorum rex Hoelus, filius sororis Arturi, ex Budicio, rege Armoricorum, 40
generatus. Unde, audita necessitate fratrum, navigium parant,
collectisque quindecim milibus armatorum, proximo ventorum flatu ac
prospero, Hamonis Portum intrant. Excepti a rege Arturo, sicut decebat
honorifice, urbem Kaerliudcoit, quae Lindicolinia nostra lingua dicitur,<9.3>
festinanter, adeunt, quae ab hostibus supra memoratis obsidebatur. Quo45
cum pervenissent, proelium ante urbem mox commissum est, in quo tanta
caedes Saxonum facta est, quanta nec antea nec postea audita fuit. Ceci-
derunt namque partim armis interfecti, partim fluminibus submersi fugi-
entes relictaque obsidione omnes pariter fugam arripiunt. Quos persequi
non cessaverunt Britones usque dum venirent in silvam Colidonis. Illuc50
ex fuga undique confluentes et suas cohortes reparantes, silva tegente,
Britonibus temptant resistere. At Britones circumfusi, partem silvae cae-
dentes, egressum eis ea parte prohibuerunt atque tribus ibidem diebus
obsidentes, fame coactos deditioni coegerunt, conventione taliter facta
ut relictis armis et sarcinis et omnibus quae habebant, tantum cum vita et55
navibus in terram suam redire sinerentur. Pacti sunt quoque se omni anno

 [[ Print Edition Page No. 228 ]] 
tributum de Germania reddituros, obsides plures transmittere, fide eorum
mediante. Tunc rex Arthurus,E 183 sumpto festinanter consilio, petitioni eorum
acquievit.

602. Cumque illi iam in altum sulcarent aequora, redeuntes in se pi || guit
pactionis patratae, retortisque velis redierunt in Britanniam atque Totonesium
intrant portum.H 41v Exeuntes igitur in || terram, totam patriam illam
igne vastaverunt ||D 32r ex transverso usque Sabrinum mare depopulantes colonos
et armis suis privantes, de quibus ipsos letiferis vulneribus sauciabant. Inde
65 arrepto itinere versus pagum Badonis, urbem obsident et regionem vastare
non cessant. Quod cum regi nuntiatum esset, qui adhuc Scotos et Pictos
expugnare parabat, admirans perfidiam Saxonum, de eorum obsidibus mox
supplicium sumit et, relictis Scottis, Saxones persequi festinat. Sed magno
dolore cruciatur, quod Hoelum, nepotem suum, post se in civitate Aldclud
70 dimittere morbo oppressum coactus est, accelerans obsidionem Saxonum
dirimere.<9.4> Quo cum pervenisset armare milites iussit ac se ipsum armis
suis munivit, loricam vestiens tanto rege dignam, auream galeam simulacro
draconis insculptam capiti imponens, umeris clipeum vocabulo Pridwen,
in quo sanctae Marie imago impressa sui memoriam dabat. Accinctusque
75 est gladio nomine Caleburno, in insula Avallonis, ut aiunt, mira arte fabri-
cato, dextram munivit lancea nomine Ron: haec erat rigida latoque ferro,
hostium cladibus apta.

3. Deinde dispositis catervis Saxones aggreditur expugnare: at illi, non
valentes sustinere eius impetum, proximum occupant montem, in quo,
80 tamquam ex oppido se defendunt. Arturo itaque post eos montem viriliter
ascendente atque suos magnanima voce acclamante, montis cacumen post
paulum adeptus est atque dextra laevaque hostium phalanges stravit. Plus
quam quadringenti tam ab Arturo quam a suis illo primo impetu ceciderunt,
inter quos Colgrinus et Baldulphus interfecti sunt et, caede peracta, multa

 [[ Print Edition Page No. 229 ]] 
milia Saxonum ibi perierunt. Cheldricus vix elapsus per fugam evasit85
atque per fugam versus naves suas redire conatur. Sed rex,<9.5> mittens Cadorem
ducem Cornubiae, cum decem milibus equitum post eos, persequi
iussit, dum ipse rediens Albaniam de Scottis et Pictis triumpharet. Nun-
tiatum enim ei fuerat eos in urbe Aldclud Hoelum, nepotem suum, obsedisse,
qui ibi, ut dictum est, remanserat, infirmitate gravatus. Dux autem Cornubiae90
cum decem milibus Cheldricum insequens, praeterire illum volens,
alia via prior ad portum navium descendit et naves manu armatorum pagen-
sium Britonum munivit, ne accessum ad naves, si venirent, ultra haberent.
Ipse vero || hostibus ex adverso obvians,E 184 per montes et colles et nemora
dispersos persequitur, nec quievit, donec perempto Cheldrico cum multis95
aliis, ceteros in deditionem coegit.

4. Peractis igitur pro voto omnibus, dux Cornubiae,<9.6> post Arturum iter
arripiens, venit Aldclud, quam rex ab obsidione barbarica iam liberaverat,
nepote suo Hoelo sano recepto. Duxit inde exercitum Mireif, civitatem
Albaniae, ubi audierat hostes se recepisse. Quo cum perveniret, deserentes 100
munitionem Scotti et Picti ingressi sunt stagnum Lumonoi atque insulas
quae infra erant, occupaverunt, refugium quaerentes. Hoc stagnum sexa-
ginta continebat insulas,H 41v (see p. 156) sexaginta flumina a montibus Albaniae recipiens
fluentia, nec ex tot fluminibus de stagno labitur in mare praeter unum.
In insulis autem huius loci sexaginta rupes || feruntur esse, totidem aquilarum105
nidos continentes, quae, singulis annis convenientes, prodigium, quod in
regno futurum esset, celso clamore communiter edito, notificabant. Ubi
dum praedicti hostes praesidio fruerentur, Arturus, collecto undecumque
navigio,D 32v per flumina navigabilia stagnum intrat atque per quindecim dies
eos obsidendo tanta || afflixit fame, ut <ad> milia morerentur. Dumque in110
hunc modum eos opprimeret, Gillamurius, rex Hiberniae, cum magna classe

 [[ Print Edition Page No. 230 ]] 
supervenit ut eis auxilium ferret. Quo audito Arturus, dimissis Scotis, ad
Hibernienses infert arma, quos statim devictos ad naves fugere compulit
et Hiberniam redire. Postea rediens ad stagnum quod dimiserat, perseveravit
115 Scotos et Pictos infestare, donec episcopi omnes miserandae patriae cum
omni clero suo, reliquias sanctorum et cruces ferentes in manibus, con-
venerunt atque regem nudis pedibus flexisque genibus adeuntes, pro
se populoque suo nimis afflicto misericordiam eius exorabant suppliciter, ut
saltem ecclesiis et populo imbelli misericordiam praestaret atque arma ab
120 interfectione miserae gentis contineret, adicientes se satis poenas luisse pro
Saxonum superbia, quibus illi non consenserant nisi coacti. Nunc per-
mitteret eius generosa nobilitas portiunculam gentis suae quae remanse-
rat in Dei cultum perseverare, servitutis iugum perpetuae sub eius dominio
ferre et vectigalia qualiacumque foederatos reddere. Commotus ergo rex
125 pietate super afflictos, veniam donavit atque expugnationem eorum dimisit.
Interim exquirit Hoelus situm praefati stagni admiraturque tot flumina,
<9.7> tot insulas, tot rupes, tot aquilarum nidos || numero adesse.E 185 Cumque id
mirum duceret, respondit ei rex magis esse mirandum aliud stagnum quod
in eadem provincia haud longe situm erat, longitudinem et latitudinem
130 aequo habens viginti pedum, altitudinem quinque pedum. In quadrum sic
sive hominum arte sive natura constitutum, quatuor genera piscium infra
quatuor angulos continens, nec in aliqua partium pisces alterius partis
reperiebantur. Adiecit etiam aliud esse stagnum in partibus Walliarum,
prope Sabrinam, quod pagenses terrae Lilingua appellant, quod cum in
135 ipsum mare refluctuat, recipitur in modum voraginis sorbendoque fluctus
nullatenus repletur, ut riparum margines operiat. At, dum mare decrescit,
eructat ad instar montis aquas absorptas, quibus deinde ripas rigat et asper-
git. Interim, si gens patriae eius facie versa prope accederet, recepta in
vestibus undarum aspergine, vel vix vel numquam elabi valeret quin a
140 stagno voraretur: tergo autem verso non est retractio timenda, etiam si in
ripis astaret.

<9.8>5. His itaque gestis, rex sonitu bucinae suae atque lituorum toti exercitui
signum donavit regressionis ad propria veniensque Eboracum festum natalis
Domini instantis ibidem celebravit. Ubi visa sacrarum ecclesiarum desola-
tione
 [[ Print Edition Page No. 231 ]] 
atque templorum semiustorum totiusque urbis destructione a pagana145
gente facta, corde indoluit et de reparatione civitatis et ecclesiarum cogi-
tavit. Convocato deinde clero et populo, Piramum, capellanum suum, sedi
illi metropolitanum praefecit, cui et ecclesiarum curam renovandarum in-
iunxit. Viros ac mulieres civitatis indigenas,<9.9> per Saxones in regiones longin-
quas expulsos, data pace, revocavit, quos patriis honoribus restituit. Inter150
quos inventi sunt tres fratres regali prosapia orti, Loth videlicet atque
Urianus et Auguselus qui, antequam Saxones in terra praevaluissent, totius
terrae illius, ab Albania usque Humbrum, principatum tenebant. Hos igi-
tur, ut ceteros, paterno affectu suscipiens, reddidit Auguselo regiam potes-
tatem Scotorum fratremque suum Urianum sceptro Mirefensium insignivit.155
Loth autem, qui tempore Aurelii sororem ipsius duxerat, ex qua Walwanum
et Modredum genuerat, ad consulatum Lodonesiae ceterarumque provin-
ciarum, quae ei pertinebant, remisit. Deinde cum in pristinam dignitatem
reduxisset totius || regni statum,D 33r Arturus ipse duxit uxorem nomine Gwennewaram,
ex nobili genere Romanorum ortam, pulchram satis et decoram,160
in thalamis || Cadoris, ducis Cornubiae, honeste educatam.E 186

6. Sequenti subinde aestate classem paravit atque Hiberniam adivit,<9.10> ut
eam dominio suo subiugaret. Applicanti ergo sibi, Gillamurius rex prae-
dictus, cum gente sua obviam venit quasi bello dimicaturus. Sed cum
proeliari coepissent, gens eius, nuda et inermis, non ferens telorum grandinem165
a Britonibus missam, lacerata fugit et per nemora dispersa latuit quo
ei refugii patuit locus. Nec mora, captus est Gillamurius et regi Arturo
adductus. Qui mox deditioni se tradens, datis obsidibus, tributo ascripto,
suscepit Hiberniae regnum sub Arturo possidendum. Subiugatis itaque
partibus Hiberniae in Hislandiam direxit navigium atque eam, populo170
similiter debellato, subiugavit. Interea divulgato rumore per ceteras insulas,
quod ei nemo in armis coaequari vel resistere posset, Doldanius, rex Goth-
landiae et Gunvasus, rex Orcadum, ultro venere ad eum, praecaventes eius
expugnationem superatis hostibus damnosam promissoque vectigali et facta
subiectione obsidibusque datis quisque ad terram suam abiit, ab Arturo175
rege ulterius possidendam.

7. Reversus deinde in Britanniam, statum regni duodecim annis con-
tinuis semper meliorando confirmavit.<9.11> Tunc ex generosi animi sui con-
silio et providentia, invitatis quibusque ex longe positis regnis, familiam

 [[ Print Edition Page No. 232 ]] 
180suam coepit augmentare tantamque facetiam in curia sua habere, ut aemula-
tionem eius longe lateque manentibus populis fama celebris incuteret.
Unde inclitus quisque incitatus ad famam illius, nihili pendebat se ipsum,
nisi armis et indumentis ad modum familiae Arturi se ornaret. Fama quo-
que largitatis eius omnes terrae principes superabat, unde quibusdam
185 amori, quisbusdam timori erat, metuentes ne regna terrarum Europae pro-
bitate sua et donorum largitate sibi subiugaret. Arturus igitur de die in
diem in melius proficiens, hanc eandem sententiam et voluntatem quam
timebant in animo iam conceperat, ut scilicet extra Britanniam se et gentem
suam dilataret et nomen suum cunctis gentibus manifestaret et exaltaret.
190 Et primum quidem parato navigio Norguegiam adiit, ut ibi Loth, sororium
suum, regni diademate investiret. Erat namque Sicholinus, rex Norguegiae,
nuper defunctus, cuius nepos iste Loth fuerat, regnumque suum eidem destinaverat.
At Norguegenses indignati quod alienigenam sibi in regem erigeret,
E 187 quendam nomine Riculfum, indigenam, in regem iam erexerant ||
195 munitisque urbibus Arturo resistere parabant. Erat tunc Walwanus,
filius Loth, fere quindecim annorum, obsequio Sulpicii papae ab avunculo
traditus, a quo arma recipiens vir factus est strenuus et miles audacissimus.
Arturus igitur Norguegensi appulsus litore, eductis ad terram navibus,
coepit patriam mox ferro et igne vastare atque colonos ferreis vinculis
200 mancipare. Quo adveniens Riculfus rex cum suis, proelium commissum
est grande atque ex utraque parte multi ceciderunt. Praevaluerunt tandem
Britones factoque congressu Riculfum cum multis peremerunt. Victoria
itaque potitus Arturus regnum Norguegiae sibi subiugavit et Loth regen-
dum tradidit Daciamque mox adiens dominio suo subegit. Quibus subactis,
205 navigavit ad Gallias et patriam infestare coepit. Erat tunc Gallia Romae
subdita,D 33v || sicut et cetera regna tribunoque Frolloni commissa, qui eam
sub Leone imperatore regebat. Qui, cum adventum Arturi comperisset in
Galliam, collegit omnem militem armatum qui suae potestati parebat et
cum Arturo proeliatus mox ipso congressu confusus atque devictus fugae
210 se dedit. Quippe Arturum comitabatur omnis electa iuventus terrarum et
insularum quas subegerat, praeter privatam familiam quae de electis bella-
toribus erat favebatque ei pars maxima Gallicanae militiae quam sua largitione
munifica sibi obnoxiam fecerat. At Frollo fugiens, Parisius cum paucis
devenit urbemque munivit milite armato ac cibariis quantum poterat. Sed

 [[ Print Edition Page No. 233 ]] 
Arturus festinato gradu insequens illum in civitate obsedit seditque cum215
toto exercitu ibidem fere toto mense et sic civitatem undique vallavit milite
ut nulla spes cibariorum restaret inclusis. Cumque Frollo populum fame
deditioni coactum cerneret, malens se periculo opponi quam populum dedi-
tioni, misit nuntios regi Arturo, ut ipse secum singulare certamen iniret et
cui victoria proveniret alterius populum et regnum obtineret.220

8. Placuit Arturo ista legatio datoque ex utraque parte foedere con-
venerunt in insulam Sequanae fluminis praeterfluentis, populo spectante a
civitate et ab exercitu eventum rei. Ambo erant in armis decenter ornati,
super equos mirae velocitatis residentes, nec erat promptum agnoscere cui
triumphus proveniret. Ut ergo erectis hastis in adversa parte steterunt,225
subdentes equis calcaria, invicem se magnis ictibus percusserunt. Arturus,
vitato Frollonis ictu, lanceam suam in summitate pectoris illius fixit et
quantum ||E 188 hastae longitudo fuit ipsum Frollonem in terram prostravit
extractoque mox ense festinabat eum ferire. Tunc Frollo velociter erectus,
praetensa lancea occurrit illatoque in pectore equi Arturi letali vulnere230
utrumque ad terram ruere fecit. Britones ergo ut regem suum in terram
prostratum viderunt, attoniti timuerunt et vix retineri potuerunt quin
foedere rupto in Gallos unanimes irruerent et, dum foederis metas egredi
meditaverunt, erectus est ocius Arturus, praetensoque clipeo imminentem
sibi Frollonem ense excepit. Instant igitur comminus, ictus ingeminant235
mutuos, alter alterius neci insistens. Denique Frollo, reperto aditu, per-
cussit Arturum in casside super frontem atque collisione cassidis vulnus
ei inflixit. Manante ergo sanguine, cum Arturus loricam et clipeum
rubere vidisset, ira succensus est vehementi erectoque ense Caleburno, totis
viribus per galeam in caput Frollonis impressit et in duas partes dissecuit.240
Cecidit Frollo, terram calcaneis pulsans: nec mora, spiritum in auras emisit.
Occurrunt continuo cives apertisque portis civitatem ei tradiderunt. Qui
deinde exercitum suum in duo divisit, committens partem unam Hoelo
duci ad expugnandum Gwitardum, Pictavensium ducem et partes Aqui-
tanniae. Ipse vero, cum reliqua parte exercitus ceteras Galliae provincias245
subiugandas suscepit. Hoelus ergo, Aquitanniam ingressus, urbes et castra
subegit Gwitardumque pluribus proeliis devictum deditioni coegit Guas-
coniamque ferro et igne depopulans, principes terrae subiugavit. Emensis
interim novem annis, cum totius Galliae partes potestati suae submisisset,

 [[ Print Edition Page No. 234 ]] 
250Arturus iterum Parisius venit, festum Paschae celebraturus convocatoque
clero et populo statum regni pace et legibus confirmavit. Tunc familiarium
||D 34r suorum fidele servitium et laborem diuturnum recompensans, Beduero
pincernae suo, Neustriam, quae nunc Normannia dicitur, donavit Keioque
dapifero Andegavensem provinciam. Pluribus quoque secundum meritum
255 et generis dignitatem ceteros largitus est honores. Pacificatis itaque qui-
busque civitatibus et populis dispositisque omnibus, incipiente vere in
Britanniam reversus est.

¶9.<9.12> Ubi, cum sollemnitas Pentecostes adveniret, post tot triumphos Dei
concessione sibi permissos, magna exaestuans laetitia, statuit festum magno
260 conventu cleri || et populi regioque diademate sollemniter decorare. Missis
ergo nuntiis per omnes regiones terrarum proximas, invitavit quotquot
erant in potestate sua regulos et duces ac ceteros magnorum honorum
proceres ad tantam sollemnitatem celebrandam.E 189 Consilioque suorum locum
delegit in Urbe Legionum coetum tantum congregare, tum quia civitas illa
265 agris fertilis et pratis silvisque undique vallata, tum quia palatiis regalibus
prae ceteris Britanniae civitatibus praecellebat, ita ut aureis tectorum fasti-
giis Romam, orbis dominam, imitaretur. Est enim civitas haec sita in
Glamorgantio territorio, super Oscham fluvium, non longe a Sabrino mari,
omnibus copiis abundans. Praeterea duabus praefulgebat ecclesiis, quarum
270 una in honore beati Aaron, sanctissimi confessoris fuerat dedicata atque
canonicorum conventu regulariter famulata tertiam sedem Britanniae
metropolitanam continebat. Altera in honore Iulii martyris fundata, vir-
gineo sanctimonialium choro fulgebat. Fuerat quoque tunc temporis
civitas haec astrologorum atque omnium artium eruditorum celebris, qui
275 diligenter cursus stellarum observantes futura veris argumentis praedice-
bant. Tot igitur stemmatibus atque divitiarum copiis urbs praeclara,
festivitati praedictae disponitur. Nam et mare vicinum mercium diversa-
rum abundantiam navigio advectans, deliciarum dat incrementum.

10. Venerunt itaque ad festum regis celebrandum hi reges et duces
280 subscripti: Auguselus rex Albaniae; Urianus, rex Murefensium; Cadwallo
Lauith, rex Venedotorum; Stather, rex Demetorum; Cador, dux Cornubiae.
Venerunt et nobilium civitatum consules: Morwid, consul Claudiocestriae;

 [[ Print Edition Page No. 235 ]] 
Mauron Wigorniensis; Anaraud Salesberiensis; Arthgal Kaercargueirensis,
quae nunc Warwic appellatur; Lugem ex Leicestria; Cursalem ex Kaices-
tria; Kimmare, dux Doroberniae; Galluc Silcestriae; Urbgennius ex Badone;285
Ionathal Dorocestrensis; Bado Ridogensis, id est Oxinefordiae. Praeterea
convenerunt magnae dignitatis heroes multi quos longum est enumerare vel
nominare. Ex collateralibus insulis Gillamurius, rex Hiberniae; Maluasius,
rex Hislandiae; Doldamus, rex Gothlandiae; Gunuasius, rex Orcadum; Loth,
rex Norguegiae; Aschillus, rex Dacorum; Holdinus, rex Ruthinorum; Leodegarius290
consul Boloniae; Bedwerus, dux Neustriae; Borellus Cenomannensis;
Kevis Andegavensis; Gwitardus Pictavensis; ||E 190 duodecim quoque
pares Galliarum quos Gerinus Carnotensis secum adduxit; Hoelus, dux
Armoricorum Britonum, cum heroibus sibi subditis, qui tanto apparatu orna-
mentorum, mularum et equorum incedebant, quantum difficile est enarrare.295
Praeter hos non remansit princeps terrae citra Hispaniam, qui ad istud edic-
tum non veniret, etiam non invitatus: fama enim largitatis Arturi, longe
lateque diffusa, totum fere mundum perculerat.<9.13> D 34v

¶11. Omnibus ergo in Urbe Legionum congregatis die sollemnitatis, re- ||
gali diademate insignitus rex ducitur a metropolitanis ad ecclesiam, clero300
psallente ac populo applaudente et quatuor regibus, quatuor enses aureos
ante ipsum ferentibus. Ex alio latere regina, non minus pompose ab
episcopis laureata, deducebatur ad templum sanctimonialium, voce clara
episcopis cum clero ante illam praecinentibus. Quatuor quoque reginae
regum praedictorum, quatuor columbas albas ex more praeferebant; uxores305
quoque consulum ac heroum, quae aderant, reginam sequentes, magno tripu-
dio exsultabant. Peracta processione, tot organa, tot cantus in utrisque fiunt
templis, ut prae mira consonantium vocum dulcedine multi obdormirent
et se ipsos capere non poterant, attoniti tanto gaudiorum strepitu. Divinis
tandem obsequiis sollemniter celebratis, rex et regina cum omni heroum310
coetu domum regressi, regalibus epulis epulati sunt. Antiquam Troianorum
consuetudinem servantes, mares cum maribus, mulieres cum mulieribus

 [[ Print Edition Page No. 236 ]] 
separatim discubuerunt.<9.14> Refecti denique sollemnibus dapibus, diversi di-
versos ludos componunt et extra civitatem per campos et prata se diffundunt.
315 Alii caestibus, alii palaestra, alii aleis ac diversis lusibus diem illam
iocunde consumpsere sicque in hunc modum tres reliquos dies sollemnes
peregere. Quarta vero die dividuntur honores singulis quibusque pro
merito famulatus sui et civitatum ecclesiis, quibus deerant personae, episcopi
eliguntur et abbatiae distribuuntur.<9.15> Beatus autem Dubricius, vitam eremiticam
320 eligens, de sede archipraesulatus se deposuit. In loco cuius sacratur
David, avunculus regis, vir religiosus ac timens Deum. In loco Sampsonis
Dolensis praesulis, restituitur Teliaus, illustris presbyter Landaviae, anni-
tente Hoelo, duce Armoricorum, cui vita et boni mores testimonium de-
derant. Episcopatus quoque Silcestriae Magaunio, Wintoniae vero Duivano
325 decernitur necnon || Eledemio, religioso viro, pontificalis infula donatur
Aldclud.E 191

12. Dumque haec agerentur, ecce Romanorum legati, duodecim videlicet
viri aetatis maturae, reverendi vultus, ramos olivae in signum legationis in
dextris ferentes, moderatis passibus curiam ingrediuntur salutatoque rege
330 chartam protulerunt et regi porrexerunt a parte Lucii, Romanorum prin-
cipis, missam, in haec verba: “Lucius, rei publicae procurator, Arturo, regi
Britanniae, quod meruit. Admirans vehementer admiror super tuae ty-
rannidis protervia. Admiror, inquam, et iniuriam quam Romae intulisti
recolligens, indignor, quod, extra te egressus, eam non agnoscas, nec animadvertere
335 festinas quid sit iniustis actibus senatum Romanum offendisse,
cui totum orbem famulari non ignoras. Etenim tributum quod Gaius Iulius
ceterique post eum principes Romani a gente Britonum susceperunt, ne-
glecto senatus imperio, iam per plurimos annos retinere praesumpsisti.
Eripuisti quoque Galliam, eripuisti nobis Allobrogum provinciam omnesque
340 Oceani insulas, quarum reges, Romane potestati subditi, vectigalia
antecessoribus nostris ad supplementum aerarii persolvebant. Quia igitur
de tantis iniuriarum excessibus Romanam dignitatem lacessere non timuisti,
calumniatur te senatus atque ut reum Romanae maiestatis vocat et invitat,
quatinus mediante Augusto proximi anni Romae satisfacias senatui de his

 [[ Print Edition Page No. 237 ]] 
omnibus de quibus accusaris. Sin autem, ego cum exercitu Romano a senatu345
missus trans Alpes, partes, quas nobis eripuisse gloriaris, adibo atque eas,
te invito, || Romanae potestati restituam. Deinde te ipsum,D 35r quocumque
loco latitantem reperiam, vinculis mancipatum mecum Romae adducam.”
His ita perlectis et auditis, murmur in tanta heroum turba non minimum
surrexit et de tributi mentione legatos iniuriarum ac minarum conviciis350
afficiebant. Verum rex, sedato strepitu suorum, in giganteam turrim seces-
sit, de his tractaturus cum senioribus gentis suae. Et cum circa regem
tamquam in corona omnes consedissent, Cador, dux Cornubiae, prior in
verba prorumpens, silentium rupit et ait: “Hucusque in timore fueram, ne
Britones, armis semper assuetos, paci nunc redditos, segniores et ignavos355
quies longa redderet laudemque et famam probitatis, qua ceteris gentibus
clariores censentur, amitterent. Quippe ubi armorum usus videtur abesse,
merito aleae et mulierum contubernia ceteraque oblectamenta adesse, non
est dubium, ut id quod erat virtutis, quod au || daciae, quod honoris,E 192 quod
famae, ignavia et socordia occupet. Deus igitur et eius providentia, ut nos360
liberet segnitia, Romanos in hanc sententiam induxit, quatinus ad pristinum
statum nostra reducatur probitas, quae quasi semisepulta convivendo ob-
dormivit.” Haec et his similia illo prosequente, rex silentium petens ait:

13. “Consocii prosperitatis et adversitatis,<9.16> quorum virtute hactenus con-
tumaciam regum ac ducum proximorum superavi et quorum in dandis365
consiliis et <in> militiis agendis expertus sum diligentiam, advertite, si quid
merui, advertite nunc, quanta nobis omnibus inferuntur opprobria. Audistis
Romanorum superbam legationem, audistis quoque in eorum petitionibus
nostram depressionem. Quicquid igitur a sapiente diligenter praevidetur,
cum ad rem agendam ventum fuerit, facilius superatur atque decernitur.370
Facilius itaque Lucii huius inquietationem tolerare poterimus, si communi
studio praemeditati, quibus modis illam debilitare possimus, praevideamus.
Tributum exigit a nobis dari sibi debere, quod vi a Iulio Caesare ceterisque
regibus Romanis extortum a gente nostra atque violentia surreptum dudum
fuisse testatur. Quod autem violentia a populo libero surreptum est, licet375
aliquando redintegrari et ad pristinum statum duci. Enimvero si id quod
iniustum est et vi sublatum a nobis praesumunt exigere Romani, consimili
ratione et nos expetamus ab illis vectigal quia antecessores nostri Romam
quondam subegerunt et in servitutem redegerunt. Quid enim Belini tem-
pore
 [[ Print Edition Page No. 238 ]] 
380et Brennio duce Romanis factum fuisse a nostris Britonibus recenseam?
Etsi illis excidit, omnibus tamen nota fuerunt qui usque Romam terras in-
coluerunt. Annon Constantinus, nostrae Helenae filius ac nobis propinquus
Britanniae sceptro insignitus, Maximianus quoque, alter post alterum im-
perii Romani fastigium adepti sunt? Eia, si subacti sunt Romani, sicut
385 verum est, a nostris, non habent iustiorem causam a nobis exigere tributum
quam nos ab ipsis. Tacescant ergo exhinc liberis Britonibus calumnias
inferre, donec iterum ferro subactos, quod Deus avertat, in servitutem
redigant. De Gallia autem sive de insulis collateralibus non est illis re-
spondendum, cum eas defendere a nobis vel nollent,D 35v; E 193 vel nequirent.” ||

39014. Interea rex Arturus, suos affatus, poscit ab eis auxilia exercitum con-
gregandi atque Romanae superbiae obviare.<9.19> Promiserunt ei mox gratanter
omnes sui suorumque famulatum fidelem in obsequium suum quocumque
eos ducere vellet,<9.18> quatinus nomen suum in omnes terras celebraretur. Et
primum Auguselus, rex Albaniae, eius necessitati opem dare quantam
395 posset spopondit, dicens: “Nunc, nunc opus est, ut quotquot dicioni tuae
subicimur, totis viribus et animis paremur ad maiestatis tuae dignitatem
exaltandam et amplificandam. Nihil enim mihi ante hoc facilius persuaderi
potuit quam cum Romanis congressum, quod nisi ultro oblatum foret,
omnibus nobis optandum esset. Quis enim contumaciam eorum atque
400 iugum servitutis, liberis hominibus impositum, ferre umquam sine invidia
potuit, cum tam despecta gens et ignava multitudo tot viros, fortes robore
atque bellicis rebus assuetos, suis poscant sisti tribunalibus atque rationem
de vectigalibus antiquis reddi, quae si umquam praedecessoribus data sunt,
violentia quadam ||E 194 et iniusta exactione a nostris, tunc forte resistere non
405 valentibus, magis extorta quam suscepta sunt? Aggrediamur ergo semiviros
istos, ut et nobis et ceteris gentibus libertatem comparemus et eorum opibus,
quibus superflue abundant et unde tam petulantes exsistunt, victoria potiti
perfruamur. Ut autem noveris, domine mi rex, me verbis operam accom-
modare, duobus milibus armatorum equitum, exceptis peditibus, qui sub
410 numero facile non veniunt, expeditionem tuam stipabo atque Romanis
aquilis prior, si placuerit, occurram. Cumque devictis Romanis eorum

 [[ Print Edition Page No. 239 ]] 
fuerimus copiis ditati, Germanos adhuc rebelles necesse est invadamus,
quantinus tota terra Cisalpina conspectui tuo pareat.” His dictis,<9.19> omnes
qui aderant reges, duces ac principes, ad expeditionem parandam contra
Romanos animati sunt et promiserunt singuli auxilium ferre quantum415
famulatui suo iusta || descriptione debebant aut eo amplius exhibere.D 36r <9.17> Hoe-
lus, Armoricorum dux, decem milia armatorum fortium promittit et ne
longum foret omnium partes singulas describere, reges insularum adia-
centium, videlicet Hiberniae,<9.19> Hislandiae, Godlandiae, Orcadum, Norgue-
giae atque Daciae, centum viginti milia ad augmentum exercitus regis420
promittunt. Ex Galliarum vero ducatibus, Rutenorum, Portenensium,
Neustriensium,D 35r; E 192 Cenomannorum, Andegavensium, Pictavensium octoginta
milia equitum annumerati sunt. Ex ipsa Britannia sexaginta milia equitum,
praeter pedites, connumerati sunt. || Haec et his similia rege prosequente,
placuit omnibus qui aderant et collaudaverunt eius sententiam. Reversique425
ad Romanorum legatos responderunt eis quae in contione,<9.20> rege dictante,
collata fuerant atque || scripto mandaverunt chartisque ||D 35v; E 193 signatis Romam
quantocius regrediuntur, narrantes Britonum constantem audaciam atque
regis Arturi modestam per omnia responsionem, virorum quoque bella-
torum incomparabilem dignitatem atque divitiarum admirabilem copiam.430

LIBER DECIMUS

TEXT DE

¶1. Lucius igitur, consul Romanus, agnita per legatos Arturi responsione,<10.1>
indignatus mox consultu senatus misit per totum Orientem legationem
regibus et principibus Romanae potestati parentibus, ut quisque cum exer-
citu undecumque comparato Romam properarent et Idibus Iulii, servata
maiestate Romanae dignitatis, omnes in urbe Roma convenirent. Ad edictum5
itaque tantae potestatis convenerunt ocius Epistrophus, rex Graecorum;
Mustensar, rex Affricorum; Aliphatima, rex Hispaniae; Hirtacus rex
Parthorum; Boccus, rex Medorum; Sertorius Libyae; Xerses Mircorum;
Pandrasus Aegypti; Micipsa, rex Babyloniae; Politetes, dux Bithyniae;
Teucer Phrygiae; Euander Syriae; Echion Boeotiae; Ipolitus Cretae, cum10

 [[ Print Edition Page No. 240 ]] 
principibus sibi subditis. Ex senatorio ordine Lucius Catellus; Marius Lepi-
dus; Gaius Metellus Cotta; Quintus Milvius Catulus; Quintus Caritius. Tot
etiam confluxerunt, quod ducenta octoginta milia armatorum, praeter
Romanos computati essent. Dispositis igitur quibusque ad iter necessariis,
15 incipientibus Kalendis Iulii, Britanniam adire coeperunt, ut contumaciam
Britonum, Romanae potestati resistentium, confutarent et vectigali red-
dendo iterum assuescerent.D 36r; E 194 ||

<10.2>2. Dispositis itaque omnibus quae ad tantam expeditionem competebant,
rex Arturus Modredo, nepoti suo atque Gwennewarae reginae regnum
20 Britanniae conservandum dimittens cum exercitu suo Portum Hamonis
petit et, parato navigio, vento flante prospero, mare ingreditur navigandum.
Dum igitur altum pelagus iam sulcarent, quasi media noctis hora, rex,
somno pressus, obdormivit viditque per somn<i>um quasi quendam ursum
in aere volantem, cuius murmure litora tota infremebant; terribilem quoque
25 ex adverso draconem ab Occidente advolare, cuius oculorum, tamquam
stellarum fulgore, tota Neustriae provincia refulgebat; alterum vero alteri
occurrentem miram inire pugnam; sed draconem sibi saepius irruentem
ursum foedo et urente anhelitu suo ad terram prosternere. Expergefactus
igitur rex circumsedentibus somnium narrat et hinc atque illinc aliis sic,
30 aliis vero sic somnii significationem conicere temptabant.|| Verum Arturus
se et somnium Deo committens,E 195 spe bona fretus, in meliorem partem eius
significatum convertebat. Rubente itaque aurora litora Neustriae aspiciunt
atque in portu Barbae Fluvii applicuerunt tentoriaque figentes exercitus
augmentum e diversis partibus confluentis praestolabantur.

353. Interea nuntiatur Arturo quendam mirae magnitudinis gigantem ex
partibus Hispaniarum advenisse et Helenam,<10.3> neptem Hoeli, ducis Armoricorum,
custodibus vi eripuisse et in cacumine montis qui nunc archangeli
dicitur Michaelis illam detulisse, milites autem regionis illius insecutos nihil
adversus gigantem profecisse. Audito hoc, rex, nocte sequente, assumpto
40 Keio dapifero et familiari suo et Bedwero pincerna, cum armigeris tantum
suis, clam tentoria egressus ad montem praefatum tendit et cum monti
appropinquaret, in modum rogi ignem super montem ardere cernit alium-
que super minorem montem, qui non longe ab altero distat. Dubitans
autem super quem illorum montium habitaret gigas, Bedwerum praemisit,

 [[ Print Edition Page No. 241 ]] 
ut rem certius exploraret. At ille, inventa navicula, navigavit ad minorem45
montem, qui infra mare situs fuerat propiorque illis advenientibus erat.
Cuius dum cacumen ascendisset, audito ululatu femineo, primum inhorruit,
deinde propius accedens mulierem repperit lacrimantem iuxta tumbam
cadaveris nuper humati. Erat autem mulier haec anus, puellae altrix, quam
asportaverat gigas ex finibus Armoricorum, ut suprafatum est. Quae ut50
aspexit Bedwerum ad se venientem, timuit ne a gigante perciperetur <et>
exclamans ait: “O infelix homo, quod infortunium te huc duxit? Miseret
me tui, nam nocte hac, si infandum monstrum te hic offenderit, membris
omnibus discerptis, morte turpissima morieris. Iste est sceleratissimus || ille,D 36v
qui nuper neptim ducis Hoeli, — pro nefas, — puellam pulcherrimam55
meque cum illa simul advexit et cum illa concumbere temptans, pondere
magnitudinis suae illam oppressit atque morti addixit et hic tumulatam
reliquit. Fuge ergo, quisquis es et quantum potes fugiendo salva te ipsum.”
At ille, festinum promittens auxilium, ad Arturum reversus est, narrans ea
quae audierat et viderat.60

4. Rex ergo casum puellae ingemiscens, tendit ad alium montem et,
dimissis equis, cum armigeris pedes ascendit montem armatus ipseque
praecedens socios inventum aggreditur ||E 196 monstrum, qui ad rogum igne
accensum, illitus ora tabo sedebat, semesorum porcorum partes verubus
infixas superpositis prunis torrebat. Qui ut aspexit, in regem mox festinavit65
ut clavam suam magni ponderis assumeret et in regem dirigeret. At ille,
praetenso clipeo, evaginato gladio, ut illum prius feriat, quantum potest
celeri cursu properat. Verum gigas, festinato ictu, clavam librat regemque
interposito clipeo tanto conamine ferit, quod sonitu ictus et litora maris
replevit et aures eius fere hebetavit. Arturus igitur, ira accensus, erecto70
ense in frontem illius, vulnus intulit non modicum, unde sanguinis rivi
per totam faciem copiose fluentes, aciem oculorum illius turbaverunt. Per-
cussus tamen acrior insurgit et velut aper in venatorem per venabulum, ita
per gladium caecus factus, ruit in regem et complectens illum bracchiis, vi et
pondere suo humi fere geniculando stravit. At rex, sentiens monstri illius75

 [[ Print Edition Page No. 242 ]] 
molem suis bracchiis non esse tractandam, elabitur in parte altera et, sublato
in sublime ense, totis viribus in cervicem gigantis pressit, ita ut vix ensis
cum cerebro extraheretur. Mox ille, mugitum magnum cum dolore emit-
tens, corruit et spiritum exhalavit.

805. Bedwerus tunc praecepto regis oboediens, amputato eius capite,
detulit secum ad castra ut spectaculum foret intuentibus. Testatus est rex
se non repperisse tantae virtutis alium, praeter Rithonem gigantem in
Aravio monte quem similiter interfecerat. Iste gigas ex barbis regum quos
congrediendo interfecerat pelles in testimonium virtutis suae et triumphi
85 ad induendum composuerat et mandaverat Arturo ut suam ei diligenter
excoriatam transmitteret, ut quemadmodum ipse ceteris praeerat regibus,
ita in honore <eius> ceteris barbis suam superponeret. Sin autem, ad singu-
lare certamen invitabat eum et cui sors victoriam daret, pelles et barbam
devicti tolleret. Initoque certamine fortior apparuit Arturus et eo interfecto
90 barbam et spolium tulit sicut gigas ille antea prolocutus fuerat.
Hoelus vero, audito neptis infortunio, ob memoriam illius fecit basilicam
aedificari super corpus illius in eodem monte quo tumulata fuerat; qui
mons postea nomen traxit ex sepultura puellae, Tumba Helenae, usque in
hodiernum diem.<10.4>

956. Francorum igitur exercitu atque regum quos praestolatus est || Ar-
turus insimul collecto,E 197 dirigit iter versus Alpes, contra Romanos. Qui cum
ad Albam fluvium in Burgundia usque progressus esset, nuntiatur Romanus
exercitus circa Augustidunum castra posuisse et tanto incedere comitatu,
ut vix terrae illius eos solum capere posset. Ut autem trans flumen castra
100 sua metatus est Arturus rex, communi suorum consilio, legavit tres viros ad
imperatorem Romanum, Bosonem videlicet, consulem de Vado Boum et
Gerinum Carnotensem et ||D 37r nepotem suum Walwanum mandavitque ei ut
a finibus Galliae quantocius recederet, quae dominio suo iure belli subdita
erat quemadmodum antea Romanis fuerat. Sin autem sciret se velle eam
105 tueri quoad viveret atque hos quos secum adduxerat.

7. Pergentes itaque legati nuntiaverunt Romanis quae eis a rege iniuncta
fuerant. Qui dum responderet, quod non deberet recedere, immo ad
 [[ Print Edition Page No. 243 ]] 
regendam illam accedere, interfuit Gaius Quintilianus, eiusdem nepos, in-
quiens Britones magis iactantia et minis abundare quam audacia et probitate.
Indignatus ilico Walwanus, extracto gladio quo accinctus erat, irruit in110
eum et, amputato eius capite, ad equos, qui secus stabant, se cum sociis
recepit atque simul redire coeperunt. Turbato igitur per Walwanum
Romanorum exercitu, partim equis insidentes, partim pede, ad vindicandum
mortuum suum accelerant. Insequentibus itaque illis iamiamque approxi-
mantibus, Gerinus Carnotensis in quendam illorum, qui prae ceteris, equo 115
admisso, celerius festinabat, lanceam direxit et de equo, quantum hasta
longa erat, prostravit. Boso quoque de Vado Boum, retorquens equum
suum, similiter alium ex appropinquatoribus equo deiecit. Marcellius
autem Mutius, nobilis decurio Romanus, Walwano iam a tergo imminens,
manus in eum gestiens inicere ut Quintilianum vindicaret, repente gladium120
Walwani in vertice capitis sui sensit et letaliter percussus, equo cadens,
exspiravit. Walwanus in verba facetiae prorumpens praecepit ut Quin-
tiliano, socio suo, in infernum renuntiaret, Britones armis et audacia magis
valere quam minis et iactantia. Romanis deinde usque insequentibus
quandoque lanceis, quandoque gladiis a tergo infestabant, sed nec retinere125
quemquam illorum praevalebant, nec gladio deicere. Dum autem appro-
pinquarent nemori quod erat inter se et exercitum suum, prosiliunt subito
de nemore sex milia Britonum in armis fulgentibus qui ad explorandum
venerant et in eodem loco nemoroso delituerant, || ut, si opus esset,E 198 suis
auxilium ferrent. Qui, ut Romanos pluribus catervis suos insequentes130
conspexerunt, subductis calcaribus equis ac clipeis praetensis, clamore signi
sui aera complentes, Romanis obviant et in fugam propellunt, persequentes
a tergo feriunt et quosdam vulneratos sternunt, quosdam interficiunt. Quod
cum Petreio senatori nuntiatum esset, decem milibus comitatus, suis sub-
venire festinat et progressus coegit Britones ad silvam, ex qua fuerant135
egressi, iterum redire. Quibus hoc modo cedentibus, Hiderius, filius Nuth,
cum quinque milibus advenit, ut auxilium Britonibus ferret. Redeunt ergo
audacter in campum et, Romanis resistentibus, fit pugna magna et pro-
sternuntur utrimque. Cumque in hunc modum contenderent, Boso callens
suorum audacem temeritatem, quosdam seiunxit a ceteris et eos hoc modo140
affatus est: “Quoniam nesciente rege nostro congredimur Romanis, caven-
dum est nobis valde ne in deteriorem partem incepti nostri fortuna decidat.

 [[ Print Edition Page No. 244 ]] 
Nam si contigerit nos inferiores esse et nostrorum damnum incurremus et
regem offendemus. Quia ergo incaute et absque ducis nostri provisione ad
145 certamen hoc devenimus, elaboremus in quantum possumus, ut cum honore
ad castra regrediamur et insidiemur Petreio huic, Romanorum duci, ut vel
vivum vel mortuum regi nostro praesentemus.” Sumentes itaque omnes
qui aderant ex verbis eius audaciam, pari impetu in hostes ruunt turmasque
penetrant usque ad locum quo Petreius similiter suos hortabatur. In quem
150 Boso irruens, || amplectitur illum, sicut praemeditatus fuerat et secum in
terram corruere fecit.D 37v Concurrunt igitur Romani ut eum eripiant; con-
currunt et Britones ut eum abducant et fit utrimque clamor et caedes de
Romanis, praevalentibus Britonibus. Extrahentes autem Petreium de medio
suorum, duxerunt usque in fortitudinem proelii sui ac revertentes ad
155 Romanos, multos straverunt, quamplures retinuerunt et cum Petreio ad
castra deduxerunt. Venientes itaque ante regem, rationem reddiderunt de
legatione sua et Petreium cum sociis suis capitvos praesentaverunt. Quibus
rex congratulans, honorum et possessionum augmentationes, si de Roma-
nis triumphum obtineret, promisit. Captivos autem custodibus tradens,
160 consilium accepit ut eos Parisius in crastinum mitteret ne, si in castris ser-
varentur, casu aliquo eos amitteret. Tradidit ergo ducendos Cadori duci
et Bedwero necnon Borello et Richero, ut cum familiis suis eos conducerent,
donec venirent eo quo minime timerent Romanorum irruptionem.<10.5> E 199

¶8. At Romani per ex || ploratores suos, quos in exercitu Arturi habebant,
165 agnoscentes haec fieri, miserunt Wlteum Catellum cum decem milibus
armatorum et Quintum Caritium senatorem, Euandrum quoque, regem
Syriae et Sertorium Libyae, qui nocte illa iter eorum praecederent atque
suos liberarent. Nacti ergo locum latibulis aptum delituerunt, donec
Britones, cum captivis iter agentes, super Romanorum insidias devenerunt.
170 Prosilientes mox ex insidiis, Britones imparatos circumvenire aestimaverunt
atque captivos de manibus eorum eripere. Verum per catervas distributi
praecedebant agmen Cador, dux Cornubiae, cum suis atque Borellus. Post
illos vero ducebantur captivi, vincti manus post terga, cum quingentis
armatis, quibus praeerant Richerus et Bedwerus. Qui, ut Romanorum insidias
175 persenserunt, tamquam in acie pugnaturi, audacter eos susceperunt,
dimissis in tuto loco captivis cum paucis. Romani ergo sine ordine irruentes

 [[ Print Edition Page No. 245 ]] 
non curabant suos per turmas disponere neque cum Britonibus congredi,
immo diffusi huc atque illuc quaerebant quoquo modo captivos eripere
et sic ad castra redire. At Britones, nulli parcentes, stragem de Romanis
magnam primo fecere. Deinde rex Syriae, Euander et Sertorius, in unum180
convocantes fusas suorum cohortes, Britones invadere acriter coeperunt
et quia maior eorum numerus ac fortior erat, mox omnes eorum turmas
penetraverunt et quassaverunt et omnino, illis prostratis, captivos abduxis-
sent, nisi Gwitardus, Pictavensis dux, dolo Romanorum comperto, cum
tribus milibus supervenisset atque ab instanti periculo liberasset. Revocatis185
itaque Britones suis, in hostes acrius saeviunt et omni nisu eos debellare
contendunt. Illi congressum eorum non ferentes, reliquerunt campum,
castra sua petentes. Britones insequentes sternunt, obtruncant, retinent
captos et suos vindicant. Ceciderunt illic Wlteius Catellus et Euander, rex
Syriae, cum ceteris innumerabilibus; alii fuga dissipati sunt. Cumque190
redissent Britones ad campum quo sui dissipati sunt, invenerunt inter
peremptos illum inclitum Borellum Cenomannensem, ultimum spiritum exhalantem,
lancea fixum per gulam, sanguine cruentatum et de nominatis viris
quatuor: Hirelglas de Perirum, Mauricium Cadorcanensem, Aliduc de
Tintageol et <Er>, filium Hider. Traditis igitur illis sepulturae cum immenso195
fletu et planctu, miserunt captivos cum his quos noviter ceperant
Parisius,D 38r ad || regem Arturum repedantes et spem futurae victoriae promit-
tentes, cum admodum || pauci de tot hostium milibus triumphassent.E 200

9. At Lucius Hiberus, dux Romanorum, tales casus moleste ferens,<10.6> ani-
mum diversis cruciatum cogitationibus, nunc hoc nunc illud revolvens,200
haesitabat an incepta proelia cum Arturo perficiat, an auxilium Leonis
imperatoris exspectet intra Augustidunum receptus. Formidans itaque
bellum, nocte sequente civitatem praefatam aditurus, Lengrias cum exerci-
tibus ingreditur. Quod ut Arturo compertum est, iter illius eadem nocte
praecedere decrevit relictaque a laeva civitate quandam occupat vallem205
quae Siesia vocabatur, quam Lucius cum exercitu transgressurus erat.
Commilitones igitur suos per acies iure belli disponens, legionem unam, cui
praefecerat Hoelum ducem, ordinavit post se in equis adesse, ut, si opus

 [[ Print Edition Page No. 246 ]] 
accidisset, quasi ad castra sese ibi recipere posset, vel, si hostes fugae operam
210 darent, illi post eos, admissis equis, insequerentur fugientes. Catervas
itaque septenas distribuens, in unaquaque quinquies mille et quingentos et
quinquaginta quinque viros omnibus armis instructos collocavit. Erant au-
tem acies Britannico more cum dextro et sinistro cornu in quadrum statutae,
quibus Anguselus, rex Albaniae et Cador, dux Cornubiae, unus in dextro
215 et alius in sinistro cornu praeficiuntur. Secundae autem turmae quae post
eos incedebat, duo insignes consules, Gerinus videlicet Carnotensis et Boso
de Richeden, id est Oxinefordiae, praestituuntur; tertiae vero Aschild,
rex Dacorum atque Loth Norguegensium; quartae Walwanus cum duobus
comitibus praefertur. Post has autem fuerunt aliae quatuor a dorso constitutae,
220 quarum uni praeponitur Keius dapifer et Bedwerus pincerna; alii
praeficiuntur Holdinus, dux Rutenorum et Guitardus Pictavensis; tertiae
Lugenis de Legecestra et Ionathal Dorocestrensis; quartae Cursalem de
Kaicestra et Urbgenius de Badone. Ipse rex post hos locum quendam
eminentiorem nactus, cum vexillo aureo draconis legionem habebat fortium
225 virorum, in qua sex milia sescentos sexaginta sex numero erant.

10. Dispositis itaque omnibus bellicis rebus,<10.7> hos qui circa se aderant sic
affatus est: “Commilitones mei domestici, quorum virtute semper et ubique
triumphavi, qui Britanniam, nobilem insulam, ceterorum regnorum dominam
fecistis, vestrae congratulor probitati, quam nullatenus deficere, immo
230 magis ac magis vigere considero. Duos mihi iam de Romanis attulistis
triumphos: tertius adhuc restat, quem haud segniter per iuventutis vestrae
robur et maternam audaciam,E 201 tamquam futurorum || praesagus, Deo in
omnibus opitulante, hodie accumulari confido ceteris. Sane orientalium
gentium segnitiem in nobis esse existimabant Romani, dum patriam nostram
235 facere tributariam et nosmet ipsos sibi subiugare volebant. Numquid nove-
runt quae bella Dacis, quae Norguegensibus, quae Gallorum ducibus et
ceteris gentibus vestra virtute peregimus atque triumphavimus? Qui igitur
adversus tam fortes et bellatores populos praevaluimus, his semiviris et
effeminatis fortiores esse non desperemus? Ecce iam tota victoria in manus
240 nostras se contulit, si hodierna tantum die patienter ac viriliter stemus.”

 [[ Print Edition Page No. 247 ]] 
Haec eo vociferante, omnes uno clamore assentiunt, parati mortem subire
potius quam ipso vivente campum belli deserere.

<10.8>11. At Lucius Hiberus, compertis his quae ab Arturo rege sibi para-
bantur, noluit, ut prius cogitarat, nec potuit absque dedecore belli instantis
congressum vitare neque sine || rei publicae detrimento diffugium facere.245
Convocatis itaque ad se separatim regibus ac ducibus imperii Romani in
locum unum, sic affatur eos, dicens: “Patres invictissimi,D 38v totius orbis tri-
umphatores ac nominis Romani propagatores et defensatores, videtis mecum
huius instantis belli necessitatem, videtis hostes inter illum locum, quo
proponebamus ire et nos, acies suas ordinasse. Non aliunde nobis patet iter250
ad praesidium civitatis nostrae quam per vallem istam, quae ab adversariis
praeclusa est. Sumite animos et sumite arma et veterum nostrorum memores
et hostium nostrorum iniuriam Romanae maiestati illatam recolentes, armo-
rum discrimine cum multa sanguinis effusione, si oportet, viam hanc pate-
facite et eam libertatem et audaciam qua usi semper estis bellorum militiis,255
hodie necesse est ad memoriam revocetis et ut improbos istos, qui tamquam
latrunculi et iter nostrum includere praesumunt, dissipare et eorum robur
confutare, omnes unanimiter intendamus, ut, si perstiterint in incepto,
triumphati atque devicti Romanae potestati subdantur; si fugae se dederint,
viles et abiecti terras et urbes, quas se nobis surripuisse gloriantur, amittant260
et in perpetuum nobis servientes vectigalia aerario cum ceteris gentibus
dependant.” Ut igitur finem dicendi fecit,E 202 uno omnes assensu faventes,
socias manus iure iurando promittunt et ad armandum sese festinant.
Armati tandem, dispositis turmis ad vallem praedictam accedunt, hostes
intuentur totam vallem dextra laevaque obsidentes.||265

12. Postquam autem in adversa parte hinc Britones,<10.9> illinc Romani erectis
steterunt signis, lituis insonantibus, conveniunt in grandine sagittarum et
omni genere telorum primas belli acies lacessunt. Deinde comminus
gladiis et lanceis sese invicem obviant atque vulnerant et sic diu, ex utraque
parte verentes, contendunt, ut dubium esset quis eorum praevaleret, donec270
Bedwerus et Keius, agmine suo Romanos penetrantes, se ipsos cum multa
audacia periculo dederunt atque sanguine multo Romanorum fuso, a turmis
hostilibus circumventi, undique confossi sunt. Bedwerus peremptus ceci-
dit, Keius letaliter vulneratus vix evasit, corpore Bedweri secum sublato.

 [[ Print Edition Page No. 248 ]] 
275In agmine enim Medorum pariter inciderant et a rege Bocco lancea pectori
medio fixus Bedwerus interiit. Hirelglas autem, nepos Bedweri, ob mortem
avunculi sui dolore simul et ira commotus, ad vindicandum illum vehemen-
ter exarsit et cum trecentis suorum per hostiles catervas, veluti aper inter
canes, dextra laevaque sternens ac dissipans quantum robur equorum sibi
280 et suis vires dabant, ad vexillum regis Medorum pervenit, nihil verens
quid sibi contingere posset, dum avunculum suum vindicaret. Extracto
itaque gladio, regem ipsum peremit peremptumque ad socios suos detraxit,
suis undique defendentibus ac viam patefacientibus et iuxta corpus Bedweri,
avunculi sui, totum dilaniavit et in frusta concisum dimisit. Deinde magno
285 clamore in hostes ruens, stragem de eis non modicam fecit: signum Bri-
tonum saepius inclamando suos exhortabatur quasi furore plenus, ut fortiter
ferirent atque sine pietate obtruncarent. Gentiles enim erant inimici Dei,
Christianis mixti et idcirco nec ipsis Christianis parcendum. Illo tunc im-
petu corruerunt in parte Romanorum Aliphatima, rex Hispaniae et Micipsa
290 || Babyloniensis, Quintus quoque Milvius et Marius Lepidus senatores.
Ceciderunt et in parte Britonum Holdinus, dux Rutenorum et Leodegarius
Boloniensis,D 39r tres etiam consules Britanniae, Cursalem Kaicestrensis, Ana-
raud Salesberiensis et Urbgenius de Badone. Turmae autem quas isti
regebant quassatae, amissis ducibus, retro cesserunt, donec venirent ad
295 aciem Armoricanorum Britonum, quam Hoelus et Walwanus tuebantur.
Ut ergo viderunt hi duo duces socios prae se peremptos,<10.10> magis ac magis
ira accensi hostibus instabant et dextra laevaque caedebant, donec ad tur-
mam imperatoris, ubi signum aquilae tenebatur, pervenirent. Hic renovatur
proelium et Romani, sicut leones saevientes in defessos canes,E 203 sine || lege
300 ruunt et sine lege utrobique pereunt. At Walwanus, recenti semper vigens
vigore, aditum congrediendi cum Lucio quaerebat sternens quoscumque
obvios habebat Romanorum. Hoelus quoque non inferior <illo> ex alia
parte fulminabat, socios exhortans ut acriter ferirent, hostium ictus haud
timidus suscipiens et econtra repercutiens multos solus ense suo vita privavit,
305 quia non erat tempus quin percuteretur aut percuteret. Non erat facile
agnosci quis eorum alterum audacia excederet: quibus ante saecula meliores
non genuerunt.<10.11> Tandem Walwanus, acies Romanas caedendo penetrans,
pervenit ad ipsum Lucium imperatorem, quem valde sitiebat invenire.


 [[ Print Edition Page No. 249 ]] 

13. Lucius quoque non segnis, ab Hispania oriundus, prima virtute
florens, multum audaciae, multum vigoris, multumque probitatis habebat.310
Congressus itaque cum Walwano mire laetatur et gloriatur quod cum viro,
de quo tanta fama fuerat, singulare certamen iniret commissoque diutius
inter se agone, dant ictus validos et scuta galeasque ensibus detruncant.
Et dum acriter in hunc modum decertant, ecce Romani, subito recuperantes,
impetum in Armoricos faciunt et imperatori suo subveniunt, Hoelum et315
Walwanum cum suis caedentes retro ad cohortes suas paulisper coegerunt.
Quibus mox rex ipse Arturus cum agmine suo, adhuc recenti, in auxilium
festinus occurrens, extracto Caleburno ense, celsa voce se testatur adesse
atque retrocedentes his verbis hortatur, dicens: “Utquid fugitis? Quid
pertimescitis? Ne abscedat ullus vestrum! Ecce dux vester qui ad certamen320
vos adduxi, paratus, si forte contingat, pro vobis occumbere nec,
dum vita comes fuerit, vos vel campum hunc relinquam, donec triumpho
potitus hostes fugae aut deditioni hodie compellam. Mementote dextrarum
vestrarum, quae tot proeliis exercitatae, omnibus adversariis usque modo
praevaluerunt. Mementote libertatis vestrae, quam sibi subdere affectant325
semiviri isti.” Haec cum vociferatus esset, irruit in hostes, caedit, prosternit
et tamquam leo famelicus in animalia saevit. Nemo ei obvius esse ausus est:
diffugiunt omnes et latere magis quam pugnare quaerunt, quippe nullus
eorum evadere poterat quem cruentato ense summotenus tangebat; ita
erat mortiferum vulnus illius gladii. Hic sibi orientales duos reges obvios330
infortunium dedit, quos, abscisis capitibus, ad Tartara misit. Viso igitur
Britones rege suo in hunc modum decertare, animosiores effecti,E 204 || adver-
sarios unanimiter invadunt et catervatim sternunt; resistunt Romani quan-
tum possunt. Dumque sic omnibus viribus decertant invicem, ecce Murvid,
consul Claudiocestriae, cum legione militum, de || nemorosis vallibus, ubi335
ad praesidium dimissus fuerat, prosiliens, a dorso supervenit hostibus et
eos, nil tale verentes, caedunt,D 39v obtruncant et disturbatos a fronte et a tergo
in fugam compellunt. Tunc multa milia orientalium pariter ac Romanorum,
aliis alios urgentibus, stipatis catervis ceciderunt; quidam vestigiis fugien-
tium pressi et galeati occumbunt, quidam armis propriis iugulantur, maior340
pars hostium gladiis intereunt. In turbine illo Lucius ille praeoccupatus,
cuiusdam lancea confossus occubuit. Britones igitur usque insistentes vic-
toriam
 [[ Print Edition Page No. 250 ]] 
de Romanis,<10.12> omnibus saeculis celebrem, adepti sunt. Ut autem
insequendo et caedendo exsaturati sunt, revertentes spolia diripiunt et armis
345 et spoliis Romanorum ea die ditati sunt.

¶14. Rex itaque Arturus,<10.13> tanto triumpho glorificatus, corpora suorum
ab hostium cadaveribus separans, quaedam ibidem sepulta reliquit, quaedam
ad comprovinciales abbatias deferri fecit et honorifice sepeliri. Corpus
autem Bedweri, dilecti sui, ad Neustriam civitatem Baiocas a Neustriensibus
350 suis delatum, egregiae sepulturae tradi praecepit. Ibi in cimiterio ecclesiae,
quae tunc erat in australi parte civitatis, iuxta murum, honorifice cum
magnis lamentis suorum positus est. Keius vero ad Camum oppidum, quod
ipse construxerat, graviter vulneratus asportatur ac paulo post ex eodem
vulnere defunctus, ad coenobium eremitarum, in quodam nemore, non
355 longe ab oppido delatus, ut decuit Andegavensium ducem, sepultus est.
Holdinus, dux Rutenorum, Flandrias vectus, in Tervana, civitate sua,
inhumatus iacet. Ceteri autem consules ac proceres, prout quisque civitate
aut praedio in vita sua floruit, ad propria delati sunt. Hostes quoque rex
miseratus, praecepit indigenis sepelire <eos>, corpus quoque Lucii Romae
360 ad senatum deferre, mandans non debere aliud tributum ex Britannia reddi.
Postea vero, subsequente hieme, in partibus illis moratus est et civitates
Allobrogum subiugare vacavit. Adveniente aestate, dum Romam petere et
Alpes transcendere cogitaret, nuntiatur ei Modredum, nepotem suum,
cuius tutelae permiserat Britanniam, eiusdem diademate per tyrannidem et
365 proditionem usurpatum esse,E 205 regi || namque Gwennewaram, violato iure
priorum nuptiarum, eidem nefando thalamo copulatam.

LIBER UNDECIMUS

TEXT DE

1. Rex Arturus,<11.1> audita fama, immo infamia Modredi, nepotis sui, con-
tinuo dimissa inquietatione quam Romanis adhuc inferre cogitarat, Hoelo,
duci Armoricorum, relinquens Gallorum exercitum ad pacificandas partes
Allobrogum, ipse cum insulanis regibus eorumque exercitibus atque obiter
5 associatis sibi pluribus, Britanniam rediit. Praedictus autem proditor ille
Modredus, Cheldricum, Saxonum suorum ducem, in Germaniam direxerat,
ut inde copiosum exercitum compararet, spondens se illi hoc pacto daturum

 [[ Print Edition Page No. 251 ]] 
illam partem Britanniae quae a flumine Humbri usque in Scotiam porrigitur
et simul quicquid in Cantia tempore Vortigerni Horsus et Hengistus pos-
sederant. At ille, pacta legatione, cum octingentis navibus bellatorum10
Saxonum plenis rediens, applicuit et, foedere dato, huic tamquam regi suo
parebat. Associaverat quoque <sibi> Scotos Pictos, Hibernienses et quos-
cumque sciebat habuisse ante avunculum suum odio. Erant autem omnes
numero quasi octoginta milia, tam paganorum quam Christianorum, quorum
multitudine vallatus, Arturo in Rutupi por || tu applicanti obviam venit et,15
commisso proelio, magnam stragem applicantibus intulit. In quo loco
Auguselus, rex Albaniae et Walwanus, nepos Arturi, cum innumerabilibus
corruerunt.D 40r Tandem exercitus Arturi bello magis assuetus, post mutuam
cladem Modredum et exercitum eius in fugam coegerunt. Periurus igitur
ille atque proditor nefandus, sequenti nocte fugiens, Wintoniam ingressus20
est cum paucis. Quo adveniens Arturus civitatem obsedit et cum exercitum
suum in turmas in obsidionem disponeret, ille agmina sua ac cives Wintonienses
in unam coniurationem provocans, tamquam proeliaturus egredi-
tur atque inito certamine fugae se praecipitem dedit, fugiensque Portum
Hamonis petit ac cito remige evectus Cornubiam devenit. Interea Iwenus,25
filius Uriani, fratris Auguseli, in regnum Albaniae succedens, Albanorum
rex creatus est, qui postea in huiusmodi decertationibus multis probitatibus
praeclaruit. Gwennewara autem regina, auditis de tanto bellorum eventu
nuntiis, confestim desperans, ab Eboraco usque ad Urbem Legionum dif-
fugit atque in templo Iulii martyris inter monachas vitam professa monachalem,30
delituit.

2. Arturus itaque interno dolore cruciatus,<11.2> quoniam totiens manus suas
evasisset proditor suus, congregans || quantum potuit exercitum, illum
usque in Cornubiam prosequitur. Modredus autem,E 206 interim copiis terra
marique comparatis, ad fluvium Cambula Arturo proeliaturus occurrit.35
Tradens fortunae rei eventum atque diem extremum vitae suae, si contingat,
cum triumpho compensans, maluit cum avunculo suo Arturo constanter
dimicare atque finem rebus dubiis imponere, quam totiens turpiter cedere.
Inito igitur certamine committitur dirissima pugna, in qua fere omnes

 [[ Print Edition Page No. 252 ]] 
40duces qui ex utraque parte affuerant cum catervis suis mutuis vulneri-
bus occubuerunt. Cecidit ea die Modredus cum ducibus suis Cheldrico,
Elasio, Egbricto, Bruningo, cum omnibus eorum Saxonibus necnon et
Gillepatric, Gillamor, Gillasel, Gillarnum Hiberniensibus, Scotti etiam et
Picti cum omnibus quibus dominabantur. In parte autem Arturi Odberictus,
45 rex Norguegiae, Aschillus, rex Daciae, Cador Limenie, Cassibelaunus,
cum multis milibus suorum, tam Britonum quam ceterarum gentium quas
secum adduxerat. Omnes hi eadem die perierunt iuxta fluvium Cambula.
Sed et inclitus ille Arturus letaliter vulneratus est, qui, illinc ad sananda
vulnera sua in insulam Avallonis evectus, Constantino, cognato suo et
50 filio Cadoris Cornubiae, Britanniam regendam dimisit, anno ab Incarnatione
Domini quingentesimo quadragesimo secundo.

<11.3>3. Postea duo filii Modredi cum Saxonibus qui remanserant, alter Lon-
doniam, alter vero Wintoniam ingressi, contra Constantinum munire
coeperunt.<11.4> At Constantinus, cum armata manu Britonum civitatibus
55 adveniens, Saxones potestati suae subiugavit et alterum iuvenem Wintoniae,
in ecclesia sancti Amphibali delitescentem trucidavit, alterum vero Londoniis,
<11.3> in quodam coenobio absconditum, crudeli morte multavit. Tunc
tempore sanctus Daniel Bangornensis ecclesiae religiosus antistes, migravit
ad Dominum. Tunc quoque obiit sanctus David, Urbis Legionum archiepiscopus
60 sepultusque est in Menevia civitate infra monasterium suum, quod
prae ceteris diocesis suae dilexerat, pro eo quod beatus Patricius,D 40v qui nativi-
tatem eius prophetaverat, ipsum fundavit. Subrogatur sedi illius Kinnorus,<11.4>
Lampaternensis ecclesiae an || tistes et ad altiorem dignitatem promovetur.

4. Cum autem duabus annis regnasset Constantinus, tertio anno interfectus
65 est a Conano, suo consanguineo et infra structuram || lapidum, quae
Saxonica lingua Stanheng nuncupatur, iuxta coenobium Ambrii sepelitur.E 207
Conanus vero, regni diademate insignitus, dignus laude, si non foret civilis
belli amator,<11.5> post multa facinora ab illo perpetrata, secundo regni sui anno
obiit.<11.6> Cui successit Wortiporius, in quem Saxones insurrexerunt, de Germania
70 educentes magno navigio exercitum, sed superatis his monarchiam
totius regni adeptus est, populum gubernans annis quatuor cum diligentia
et pace.


 [[ Print Edition Page No. 253 ]] 

5. Huic successit Malgo, <11.7> omnium fere ducum Britanniae pulcherrimus
et probitate praeclarus, nisi Sodomitica esset peste foedatus et sic Deo sese
invisum exhibuisset, multorum tamen tyrannorum depulsor, robustus armis75
et largior ceteris. Hic totam Britanniam sibi subiugavit, adiacentes quoque
insulas, Hiberniam videlicet atque Hislandiam, Godlandiam, Orcades, Nor-
guegiam necnon et Daciam dirissimis proeliis suae potestati adiecit.

6. Successit Malgoni Caretius, amator civilium bellorum,<11.8> invisus Deo et
Britonibus Saxonibusque, cuius inconstantiam atque saevitiam Saxones80
ferre non valentes, miserunt nuntios ad Godmundum, regem Affricorum,
in Hiberniam, quam magno navigio advectus sibi subiugaverat et adduxe-
runt eum in Britanniam cum centum sexaginta milibus Affricorum bella-
torum. Inito igitur foedere Godmundus cum Saxonibus oppugnavit
Caretium regem Britonum et post plurima proelia fugere coegit et85
persequens eum de civitate in civitatem tandem in Cicestria eum obsedit.
Dum autem ibi moram faceret, venit ad eum Isembartus, nepos Lodovici,
regis Francorum, de Francia navigio advectus et cum eo iniit foedus
amicitiae, rogans ut se vindicaret de avunculo suo, rege Francorum, qui, ut
aiebat, vi et iniuste illum de Francia expulerat et ut ei facilius acquiesceret,90
de Christiano factus est paganus et sacrificiis idolorum se commaculavit.
Capta deinde civitate illa quam obsederat, fugae iterum se dedit Caretius
et pertransiens totam Britanniam usque ultra Sabrinam non cessavit fugere,
donec veniret in Gwallias. At Godmundus, dimisso eo, agros depopulatus
est et succendit igni urbes et municipia, vicos et castra necnon et monasteria95
et omnes regionis ecclesias depraedatus est et ferro et igne ad terram diruit
colonosque cum mulierculis partim necavit, partim abduxit nec quievit,
donec omnem terrae superficiem fere a mari usque ad mare exussit. Fugiunt
episcopi de sedibus suis et presbyteri, simul reliquias sanctorum secum
asportantes, || monachi et moniales et universi quotquot Affricorum gladium100
evadere potuerunt et desolata est terra ab omni specie sua, maxime Loegria,
quae pars Britanniae melior exstiterat.E 208


 [[ Print Edition Page No. 254 ]] 

<11.10>7. Postquam infaustus ille tyrannus totam regionem illam devastavit,
Saxonibus tenendam dimisit atque ad Gallias cum Isembarto transivit. Hinc
105 Saxones Angli vocati sunt qui Loegriam possederunt et ab eis Anglia terra
postmodum dicta est.<11.11> Britonibus enim fugatis atque dispersis, amisit terra
nomen Britanniae sicque Angli in ea super reliquias Britonum regnare
coeperunt et Britones regni diadema amiserunt nec postea pristinam digni-
tatem nisi post longum tempus recuperare potuerunt.<11.10> Secesserant itaque
110 eorum reliquiae partim in Cornubiam, partim in Gwalias, ubi nemoribus ||
obtecti in montibus et speluncis cum feris degentes longo tempore de-
lituerunt,D 41r donec revocata audacia irruptiones in Anglos Saxones crebras
facere conati sunt et sic diu perseveravere ut nec illi in Saxones nec Saxones
in illos praevalerent.

1158. Creati sunt interea plurimi reges Anglorum Saxonum qui in diversis
partibus Loegriae regnaverunt.<11.12> Inter quos fuit Athelbrictus, rex Cantiae,
vir illustris et magnae pietatis, cuius temporibus missus est beatus Augus-
tinus a beato Gregorio papa Romano in Angliam, ut Anglis verbum vitae
praedicaret, qui, fugatis Britonibus Christianis, adhuc in errore gentilitatis120
perseverabant. Veniens itaque Augustinus in Cantiam susceptus est a rege
Athelbricto gratanter et, eo permittente et concedente, verbum Dei genti
praedicavit Anglorum et signo fidei eos insignivit. Deinde, non multo
post Athelbrictus rex ipse cum ceteris baptismatis sacramentum consecutus
est. Suscepta igitur in Cantia ab Anglis Christianitate, diffusa est per
125 totam Loegriam fides Iesu Christi usque ad fines Britonum. Quo per-
veniens beatus Augustinus invenit in provincia Britonum, quam tunc
possidebant, septem episcopatus et unum archiepiscopatum et abbatias
quamplures, in quibus grex Domini ordinem ecclesiasticum tenebat. Inter
quos erat abbas Dinoot nomine, liberalibus artibus eruditus, in Bangor
130 civitate praesidens bis mille fere monachis, qui per diversas mansiones
divisi, labore manuum victum sibi adquirebant et in septem portiones
dividebant prout singulis quibusque opus erat: sed et nulla portionum
minus continebat quam trecentos monachos. Augustino itaque petenti
subiectionem ab eis sibi ||E 209 debere fieri utpote metropolitano et totius regni

 [[ Print Edition Page No. 255 ]] 
primati et communem evangelizandi secum laborem susciperent in gentem135
Anglorum, renuerunt omnes pariter episcopi et abbates, dicentes nullam
ei subiectionem debere facere nec inimicis suis communicare pro eo quod
regno et lingua et sacerdotio essent divisi et etiam consuetudinibus, prae-
sertim cum gens illa maledicta illis foret exosa, utpote quae de propriis
sedibus eos violenter eiecerant et adhuc vim eis inferre perseverarent. Neque140
enim aiebant Anglis magis quam canibus communicare velle; praeterea ipsi
proprium metropolitanum quasi primatem et regem cum regni sui dia-
demate sibi praefecerant, quibus potius secundum legem Dei oboedire
satagebant et quia ipsi priores baptismi gratiam consecuti fuerant, indignum
videbatur et contra morem ecclesiasticum fieri ut posteris et barbaris145
inimicis ullatenus subderentur. Athelbrictus ergo,<11.13> rex Cantiorum, ut audi-
vit Britones indignantes subiectionem facere Augustino et praedicationem
eius spernere, graviter ferens misit ad regem Ethelfridum Nordamhum-
brorum et ceteros subregulos Saxonum, rogans ut, collecto exercitu, in
civitatem Bangor abbatem Dinoot cum ceteris praedicationem Augustini150
spernentibus perditum irent. Qui mox regis praeceptis acquiescentes,
producunt exercitum magnum et provinciam Britonum petentes venerunt
Legrecestram, ubi Brochinail, consul urbis eiusdem, cum exercitu suo
adventum eorum praestolabatur ut dimicaret cum eis. Qui pauciori mili-
tum numero resistens, Anglis insistentibus atrociter, in fugam versus est155
amisso exercitu. Ethelfrido itaque, civitate capta, occurrerunt cives obviam
et populi, qui terrore suo se intra incluserant, ut pro salute sua supplicarent.
Venerant itaque ad eandem civitatem monachi et eremitae, viri religiosi
quamplures ex diversis Britonum provinciis et maxime de Bangor, ut pro
salute populi intercederent apud regem || Ethelfridum et ceteros regulos.160
Quos diri et funesti barbari cum intellexissent causam quare advenissent,
tamquam ovium greges in caulas usque ad duo milia et ducentos trucidave-
runt absque misericordia et de confessoribus martyres fecerunt.D 41v Cumque
ulterius progrederentur ut civitatem Bangornensium adirent atque caedem
inceptam peragerent, Britonum duces, audita eorum insania, in unum convenerunt,165
Bledricus videlicet, dux Cornubiae et Margadud, rex Demetorum,

 [[ Print Edition Page No. 256 ]] 
Cadvanus quoque rex Venedotorum et,E 210 conserto proelio, ipsum Ethelfridum
vulneratum Dei auxilio in fugam propulerunt et totum fere eius exercitum
extinxerunt. In parte quoque || Britonum cecidit Bledricus dux.<12.1>

1709. Post haec convenerunt principes Britonum in urbem Legrecestriae
communemque assensum simul habuerunt, ut Cadvanum sibi regem facerent
eoque duce Ethelfridum ultra Humbrum insequerentur. Cumque id Ethel-
frido nuntiatum esset, associavit sibi omnes reges Saxonum obviusque
Cadvano perrexit. Qui, cum catervas suas ex utraque parte statuissent ad
175 bellum, intervenerunt amici eorum pacemque inter eos tali pacto fecerunt,
ut Ethelfridus trans Humbrum, Cadvanus vero citra Humbrum Britanniam
possideret. Cum autem Deo praeside conventionem huiusmodi iure iurando
atque obsidibus datis confirmassent, orta est tanta amicitia inter eos, ut
omnia sua communia haberent. Elapso deinde tempore natus est Cadvano
180 ex propria coniuge filius nomine Cadwallo. Sub eodem quoque tempore
peperit uxor Ethelfridi filium,<12.2> nomine Edwinum. Hi post mortem paren-
tum diademate insigniti, susceperunt regnorum curam agendam, secundum
antecessorum institutionem et amicitiam, quam prius patres eorum tenuerant,
inter se ipsi statuere tenendam.

185¶10. Emenso deinde biennio rogavit Edwinus Cadwallonem ut sibi
diadema liceret habere celebraretque statutas sollemnitates in partibus Nord-
amhumbrorum, quemadmodum ipse citra Humbrum antiquo more con-
sueverat. Cumque inde iuxta fluvium Duglas colloquium haberent, dis-
ponentibus sapientioribus et antiquioribus, qua ratione id melius fieri posset,
190 Cadwallone in altera parte fluminis exsistente, consilio Briani, nepotis sui,
qui forte secum aderat, paenituit eum inceptae pactionis mandavitque
Edwino quod nullatenus a consiliariis suis impetrare poterat,<12.3> quatinus
permisissent eum petitioni eius acquiescere. Aiebant enim contra ius vete-
rumque traditionem esse regnum unius coronae duobus coronatis submitti
195 debere. Iratus itaque Edwinus, dimisso colloquio, reversus est in Nord-
amhumbriam, asserens se sine licentia Cadwallonis regali diademate insig-
niturum. Quod cum Cadwalloni esset nuntiatum, interminavit ei per
legatos se amputaturum caput eius sub diademate si infra regnum
Britanniae coronari praesumeret.<12.4> Orta igitur inter eos discordia, cum
200 utrorumque homines, bellum magis quam pacem affectantes, sese plurimis

 [[ Print Edition Page No. 257 ]] 
decertationibus inquietassent, convenerunt ambo iuxta Humbrum factoque
congressu amisit multa milia suorum Cadwallo et in fugam versus est
arreptoque per Albaniam itinere transfretavit in Hiberniam.

11. At Edwinus, ut triumpho potitus fuit,E 211 duxit exercitum suum per provincias
Britonum combustisque civitatibus cives et co || lonos pluribus affecit205
tormentis. Dum ergo sic saeviret in Britones, conabatur Cadwallo clam re-
verti et applicare in aliquo portu, nec poterat, quia per magum quendam,
qui venerat ad Edwinum de Hispania, adventum illius praesciebat et quo-
cumque portu applicare destinabat,D 42r armato milite illi obvius erat. Nomen
illius || magi Pellitus dicebatur, qui volatu avium cursuque stellarum praedicebat210
ei omnia quae ei accidere poterant: inde valde carus ei erat. Interea
consilium quaerit Cadwallo, quid ei inter haec sit agendum et tandem apud
se deliberavit ut regem Armoricanorum Salomonem, cognatum suum
peteret, quatinus eius consilio et auxilio in regnum suum restitueretur. Pandens
itaque vela, iter flexit versus Armoricum regnum et transfretavit et215
applicuit in portu Kidaletae urbis veniensque ad regem Salomonem gratan-
ter ab illo et honorifice susceptus est. Cumque causam adventus eius didi-
cisset, mox sibi ferre auxilium quantum valeret spopondit. <12.7> Sed quia hiemis
tempus instabat et maiori consilio opus erat ad tantam rem peragendam,
hiemandum illi secum erat, ut post hiemem, collecto exercitu navibusque220
paratis, hostes Saxonicos viriliter invaderent. Interea consilium ineunt ut
magus ille Pellitus aliquo modo perimeretur, ne machinationes eorum et
adventum in Britanniam detegeret praemiseruntque Brianum, Cadwallonis
nepotem, ut curam rei huius ageret, quatinus clam ex insidiis prorumpens
magum perimeret et a praestigiis suis et maleficiis artis diabolicae Britanniam225
liberaret. Navigans ergo ille applicuit in Portu Hamonis et exiens
ad terram de navi, finxit sese pauperculum vilibus pannis obsitum fecitque
sibi baculum fieri in summitate ferreum et acutum valde, tamquam pere-
grinus de longa peregrinatione advectus esset. Deinde perrexit Eboracum,
quo audierat degere regem Edwinum et cum ingrederetur civitatem, associavit230
se pauperibus, qui regis eleemosynam petebant. Eunte autem eo et re-
deunte ac deambulante cum ceteris, egressa est soror eius de triclinio reginae,
baiulans pelvim in manu, ut de fonte proximo aquam hauriret. Illam enim
rapuerat Edwinus ex urbe Wigorniensium, dum in provincias Britonum,

 [[ Print Edition Page No. 258 ]] 
post235 fugam Cadwallonis desaeviret. Cum ergo ante Brianum praeteriret,
agnovit eam Brianus et in fletum solutus eam demissa voce vocavit. Quae,
cum illius faciem propius intueretur, agnito fratre, in lacrimas collapsa
est atque osculis praelibatis familiaribus collocuti sunt sermonibus. At
illa indicavitE 212 || fratri breviter, quasi aliud loquens, statum regni et magum
240 quem quaerebat, qui forte tunc inter pauperes deambulabat, digito demon-
stravit et agnoscere fecit. Qui, mox dimissa sorore, intromisit se infra
turbam pauperum et cum aditum feriendi repperisset, erexit burdonem et
infixit in pectore magi; cadensque in terram magus mortuus est. Mox
proiecto in terram Brianus baculo, inter pauperes pannosos, pannosus ipse
245 delituit, nulli astantium suspectus. Dehinc egressus cum ceteris, propero
gradu civitatem relinquens et totam regionem illam, Exoniam usque per-
venit, ubi convocatis Britonibus de Cornubia et de finitimis locis, noti-
ficavit Cadwallonis adventum fore in proximum cum grandi exercitu ad
eorum omnium liberationem et palmam civitatesque et oppida munirent
250 et sibi conservarent misitque citam legationem ad Cadwallonem. Divulgato
itaque hoc rumore, Peanda, rex Merciorum, cum magna multitudine Saxo-
num ab Edwino missus, venit Exoniam et obsedit eam.

¶12.<12.8> Interea applicuit Cadwallo ad portum Totonesium cum decem
milibus militum bellatorum quos ei rex Salomon, cognatus suus, tradiderat
255 petivitque celeriter Exoniam. Ut ergo comminus vidit exercitum Peandae
circa civitatem, divisit milites suos in quatuor partes et per turmas hostes
undique invasit. Conserto itaque proelio, captus est Peanda et exercitus
eius peremptus.D 42v || Cumque ille aditum alium <salutis> non haberet, subdidit
se Cadwalloni, fide sua et adiuratione promittens datisque obsidibus sese
260 cum illo Saxones inquietaturum. Convocavit itaque Cadwallo proceres
suos multo tempore a se dilapsos et desolatos atque verbis consolatoriis eos
exhortans, congregavit quantum potuit exercitum atque in Nordamhum-
briam contra Edwinum regem duxit patriamque totam in transitu suo
vastare non cessavit ferroque et igne trucidare atque cremare quoscumque
265 hostes invenit. Audiens autem hoc Edwinus rex, convocavit omnes sibi
subditos regulos Anglorum cum exercitibus eorum et in campo qui Hedfeld
appellatur obviam veniens bellum commisit sibi suisque cruentum. In quo
 [[ Print Edition Page No. 259 ]] 
bello interficitur ipse et totus fere populus cum regulis qui cum eo venerant
necnon et filius eius Osfridus cum Godbaldo,<12.9> rege Orcadum, qui in auxilium
eorum venerat. Facto itaque proelio et victoria patrata, universas Cadwallo270
Saxonum provincias perlustrans, ita in totum Anglorum Saxonum genus
debacchatus est et omnis exercitus eius, ut nec sexui muliebri quidem vel
parvulorum aetati parceret, multos inau || ditis tormentis afficiens,E 213 ceteros
diversis mortibus perimens. Post haec commisit proelium cum Osrico, qui
Edwino successerat et interfecit eum et duos nepotes eius, quos post illum275
regnare sperabat, sed et Eadanum, regem Scottorum, qui eis in auxilium
venerat.

¶13. His itaque omnibus interemptis,<12.10> successit Oswaldus in regnum
Nordamhumbrorum, quem mox, ut Cadwallo audivit, cum grandi exercitu
invasit atque fugavit usque ad murum quem Severus imperator olim inter280
Britanniam et Scotiam construxerat. Ut ergo vidit illum in remotas regiones
fugientem, noluit vexare se ipsum atque totum exercitum suum insequendo
eum, sed misit Peandam, Merciorum regem, cum quadam parte exercitus sui,
ut eum debellaret. Quo comperto, Oswaldus noluit ulterius fugere, sed
mansit in loco qui dicitur Hevenfeld, id est Caelestis Campus, exspectans285
Peandam insequentem ibique erexit Dominicam crucem et indixit commili-
tonibus ut orationem ad Deum facerent in haec verba: “Flectamus genua
omnes et Deum omnipotentem, unum ac verum, in commune deprecemur,
ut nos ab exercitu superbo Britannici regis et eius nefandi ducis defendat.
Scit enim ipse quia iuste pro salute gentis nostrae bella suscipimus.” Fecerunt290
ergo omnes ut iusserat et sic, diluculo in hostes progressi, secundum
fidei suae meritum victoria potiti sunt. Fugiens igitur Peanda venit ad
Cadwallonem, dolens quod sic ab Oswaldo devictus esset et fugatus. At
Cadwallo, acri insurgens ira, collecto exercitu Oswaldum persecutus est
et conserto cum illo proelio in loco qui Burne dicitur, irruit in eum Peanda295
et interfecit. Oswaldo itaque perempto et martyre effecto,<12.11> successit ei in
regnum Oswy, frater eius, qui cum Cadwallone pacem constituens multa
donaria auri et argenti dedit et amicitiam cum eo confirmavit et se ei sub-
didit et sic extunc toti Britanniae imperavit rex Cadwallo. Nec mora
insurrexerunt in Oswy Alfridus, filius eius et Oiwald, filius fratris eius,300
sed cum praevalere ei nequissent, secesserunt ad Peandum regem, implo-
rantes auxilium contra Oswy. At Peanda, timens pacem a rege Cadwallone

 [[ Print Edition Page No. 260 ]] 
constitutam infringere, distulit inquietationem Oswy sine licentia regis
inferre,D 43r donec illum aliquo || modo incitaret, quatinus vel ipse in Oswy
305 insurgeret vel sibi copiam cum eo congrediendi concederet. Quadam igitur
sollemnitate Pentecostes, cum rex Cadwallo in Badonia civitate festum cele-
braret et universi Anglorum reges et Britonum duces praeter Oswy
adessent, adivit Peanda regem et quaesivit ab eo cur Oswy solus abesset a
coetu baronum suorum. ||E 214 Cui cum responderet rex infirmitatis causa
310 interveniente eum detineri posse, adiecit Peanda, dicens nequaquam sic
esse, sed illum propter Saxones misisse in Germaniam, ut fratrem suum
Oswaldum in se et in ceteros vindicaret. Addidit quoque illum pacem contra
ius suum infregisse, utpote qui Alfridum et Oidwald, bello inquietatos a
propria patria expulerit. Petivit ergo licentiam ut vel illum interficeret
315 vel de regno fugaret.

<12.12>¶14. Rex itaque Cadwallo haec audiens emisit Peandam et familiares suos
atque optimates convocans quaesivit ab eis, quid super his esset agendum.
Tacentibus ergo aliis, Margadud, rex Demetorum, pro ceteris respondit:
Domine mi, rex, quoniam omne genus Anglorum semper tibi invisum
320 fuisse novimus et propter eius perfidiam te ex finibus Britanniae illud
expulsurum proposuisti, cur <ipsos> inter nos pacem habere pateris? Eia
ergo permitte saltem ut ipsimque inter se ipsos oppugnantes se consumant
et mutuis cladibus affecti universi a regno exterminentur. Peanda iste ex
illis est et eandem perfidiam quam in genus suum machinatur, ne dubites
325 quin in te ipsum tuosque exerceat, si locum et tempus innatae proditionis
habuerit. Da igitur ei licentiam ut in Oswy insurgat et debacchari invicem
permitte, ut sic, civili discordia exorta, alter alterum perimens, omnes a
patria deleantur.”<12.13> His itaque dictis omnis procerum contio consensit et rex
Peandae petitionem fieri concessit. Ille vero laetus discedens, collecto
330 exercitu, transivit Humbrum super Oswy et terram eiusdem ferro et igne
vastare coepit. Cumque immaniter atque crudeliter superbia elatus in
Oswy desaeviret, mandavit ei Oswy ut ei parceret et donaria auri et argenti
multa daret. Cum autem nec sic a proposito Peanda cessare vellet, nec
precibus nec muneribus eius acquiesceret, rex Oswy divinum expetens
335 auxilium, cum Peanda dimicare decrevit et convenientes iuxta fluvium
Winied proelium inierunt. Sed licet Oswy minorem numero habuisset
exercitum superior tamen, Deo auxiliante, factus est et, Peanda cum

 [[ Print Edition Page No. 261 ]] 
triginta ducibus peremptis, victoriam adeptus est. Post Peandam Wlfridus,
filius eius, donante Cadwallone, successit ei in regnum Merciorum. Qui,
consociatis sibi Eba et Edberto ducibus, rebellavit adversus Oswy; sed340
iubente ac prohibente rege Cadwallone, pacem habuerunt inter se ad
invicem.

¶15. Completis postea quadraginta octo annis, Cadwallo, infirmitate gra-
vatus, quindecimo Kalendas Decembris obiit.E 215 Cuius corpus Britones bal- ||
samo et aromatibus conditum in aenea statua posuerunt atque super aeneum345
equum ipsam statuam, armis decoratam, collocaverunt, deinde super occi-
dentalem portam Londoniae erexerunt in signum victoriae ad terrorem
Saxonum. Sed et ecclesiam subtus in honore beati Martini aedificaverunt,<12.14>
in qua pro ipso et fidelibus defunctis omnibus divina celebrarentur obse-
quia. Successit Cadwalloni in regnum filius suus Cadwaladrus, cuius temporibus350
civile discidium inter Britones ortum est. Mater namque eius soror
Peandae fuerat, ex nobili quidem ||D 43v genere Gewisseorum edita eamque Cad-
wallo post factam cum fratre concordiam in societatem tori acceperat
et ex ea Cadwaladrum genuerat.<12.15> Dum ergo regnaret Cadwaladrus et se
omnibus amabilem praestaret decidit in lectum et languore corripitur355
magno. Quo languente, discordia, ut dictum est, afficiuntur Britones et
opulentam patriam dissensione detestabili destruere totis viribus conantur.
Accessit interea et aliud infortunium, fames videlicet dira insipientem
populum afficiens, adeo ut praeter venationem et herbarum surculos de-
ficerent eis ciborum solatia. Quam famem pestifera continuo mortis lues360
subsecuta est, quae in brevi tantam populi stragem fecit, ut vivi mortuos
vix sepelire possent. Ad cuius mortalitatis excidium miserabile ac impatiendum
spectaculum multi sive in domo, sive in agro, attoniti passim
moriebantur sine aegrotatione, aeris tantum, ut fertur, corruptione. Non-
nulli quoque stantes et loquentes, edentes et bibentes, subito exspirabant.365
Unde reliqui stupefacti transmarinam fugam quam plurimi inierunt. Ipse
quoque rex Cadwaladrus ad Armoricam cum paucis navigio effugit et
inter navigandum fertur has lugubres voces ad Deum emisisse: “Vae nobis
miseris et peccatoribus qui ob immania scelera nostra, quibus Deum offendi-
mus, hanc tribulationem et dispersionem patimur: gentem et patriam amittimus;370
timendum est nobis valde ne post hanc caelestem patriam amittamus

 [[ Print Edition Page No. 262 ]] 
et hereditate aeterna privemur. Domine, miserere nobis; locum et tempus
paenitentiae misericorditer nobis permitte; ne irascaris nimis, ut, si vel
terrena caremus ac praesenti hereditate, illa omnino non frustremur, ad
375 quam boni omnes, quos in hac vita elegisti, laborant pervenire. Exterminat
nos de terra nostra potestas ultionis tuae, quos nec olim Romani vel quaeli-
bet gens robustior eradicare potuit.E 216 Vere pec || cavimus ultra modum
coram te et angelis tuis, qui digni non sumus, ut, conversi ad paenitentiam,
terras quas coluimus inhabitemus. Expellimur flagello iracundiae tuae,
380 quia servi nequissimi sprevimus, dum licuit, veniam misericordiae tuae.
Experimur nunc severitatem iudicantis, qui, dum tempus habuimus, no-
luimus flectere lumina ad paternitatem vocantis. Frustra patriam nostram
adversus hostes, te adiuvante, totiens expugnavimus, totiens expulsi te
donante recuperavimus, si sic olim decreveras universum genus nostrum
385 exstirpare de terra viventium. Sed placabilis esto super malitiam nostram
et converte luctum nostrum in gaudium ut, de periculo mortis erepti,
viventes tibi Domino, Deo nostro, cuius servi esse debemus, in perpetuum
famulemur. Redeant ergo Romani, redeant Scoti et Picti, redeant et Sax-
ones perfidi et ceteri quibus patet Britannia, ira Dei deserta, quam illi
390 desertam facere nequiverunt. Non nos fortitudo illorum expellit, sed
summi regis indignatio et potentia.”

<12.16>¶16. Ut igitur hos et alios gemitus rex Cadwaladrus navigando explevit,
in Armorico litore appulsus est, veniensque ad Alanum, Salomonis regis
nepotem, susceptus est benigne cum omnibus suis mansitque cum eo quamdiu
395 voluit. Britannia igitur civibus suis viduata ac desolata, per undecim
annos ab incolis, exceptis paucis Britonibus, horrenda et inculta fuit,
Saxonibus quoque Anglis eadem tempestate ingrata, quia in illa sine inter-
missione extinguebantur.D 44r|| Quorum residui, cum feralis illa lues cessasset,
miserunt in Germaniam propter concives suos ut desolationem suam aliis
400 civibus supplerent. Illi autem nihil haesitantes, ut audierunt terram ab
incolis orbatam, festinato itinere, cum innumerabili multitudine virorum
ac mulierum navigantes, applicuerunt in partibus Nordamhumbriae et ab
Albania usque ad Cornubiam totam terram occupaverunt. Nec erat quis-
quam qui prohiberet vel commaneret in locis desertis, praeter paucas reliquias
405 Britonum qui superfuerunt et de praefata mortalitate evaserunt vel
postea nati sunt. Illi abdita nemorum inhabitabant in Gualiis tantum et

 [[ Print Edition Page No. 263 ]] 
in Cornubia commanentes. Ab illo autem tempore potestas Britonum ces-
savit et Angli in totum regnum regnare coeperunt, Adestano rege facto,
qui primus inter eos diadema portavit. Pacem et concordiam tamquam
fratres inter se habentes, agros coluerunt, civitates et oppida reaedificaverunt410
et magistratus et potestates in urbibus constituentes,E 217 || leges, quas
de terra sua adduxerant, subiectis populis tradiderunt servandas, ducatus
et honores, prout Britones ante habuerant, inter se dividentes, summa pace
et tranquillitate terram desiderabilem incoluerunt.<12.17> Cumque magnum tem-
poris spatium esset emensum et populus Anglorum, sicut dictum est, in415
Britannia roboratus et augmentatus fuisset, recordatus Cadwaladrus regni
sui amissi, iam a praefata colluvione purificati, quaesivit ab Alano, cognato
suo, consilium et auxilium, ut potestati pristinae restitueretur. Quod cum
ab eo impetrasset, intonuit ei vox divina, dum classem pararet, ut coeptis
suis desisteret. Praeviderat enim Deus Britones in Britannia, quae tunc420
Anglis tradita erat, amplius non regnare, donec tempus illud veniret, quod
Merlinus prophetaverat. Praecepit enim illi ut Romam ad Sergium papam
properaret ubi, peracta paenitentia, inter beatos reciperetur. Dicebat etiam
populo Britonum per meritum fidei suae Britanniam in posterum fore
tradendam, cum fatale tempus compleretur, nec id tamen antea futurum425
quam Britones, reliquiis corporis sui potiti, illas in Britanniam a Roma
asportarent. Tunc demum, revelatis sanctorum quorundam reliquiis, quae
propter paganorum terrorem dudum absconditae fuerant, amissum regnum
recuperarent. Quod cum auribus beati viri intimatum fuisset, tamquam
in extasi ex visione turbatus, venit ad Alanum regem et indicavit ei quod430
ei caelitus indicatum fuerat.

17. Tunc Alanus,<12.18> P 71r sumptis de armariis libris et convocatis sapientioribus
terrae suae philosophis, coepit per eos scrutari quae de prophetiis aquilae
quae Sestoniae prophetaverat, quae de carminibus Sibyllae ac Merlini in
scriptis suis repperissent sibi exponendo notificarent, ut videret an || revelatio435
Cadwaladri oraculis eorum concordaret. Et cum omnia haec perscrutasset
et nullam discrepantiam eorum repperisset,P 71v suggessit Cadwaladro ut
divinae providentiae pareret, et quod ei caelitus indicatum fuerat, perficeret.
Filium autem suum Ivorum vel nepotem ad regendas Britonum reliquias
in Britanniam dirigeret, ne genus eorum omnino interiret aut libertatem440
barbarica irruptione amitteret. Mox ergo Cadwaladrus, abrenuntians sae-
cularibus
 [[ Print Edition Page No. 264 ]] 
pompis, recto itinere venit Romam,D 44v; P 72r ubi a Sergio papa honorifice
susceptus et criminum suorum omnium coram ipso confessione puro corde
facta, languore || inopino correptus, duodecimo die Kalendarum Maiarum,
445 anno Incarnationis Domini sescentesimo octogesimo nono, a contagione carnis
solutus, || coronandus caelestis curiae ianuam ingressus est.
Ivor autem cum duodecim navibus in Kambriam venit et convocatis
Britonum reliquiis ex cavernis et nemoribus,E 218 cum multitudine quam secum
adduxerat, Saxones invadere mox decrevit et eos viriliter per quadraginta
450 octo annos oppugnavit. Sed Ivor de hac vita discedente, Britones propter
civile discidium nullo modo Saxonibus resistere potuerunt. Nam ultio
divina in tantum exsecuta est Britones,<12.19> ut de omnibus bellis victi dis-
cederent. || Tunc autem Britones sunt appellati Gwalenses, sive a Gwalone,
duce eorum, sive a Galaes regina,P 72v sive a barbarie vocabulum trahentes.
455 Sed illi Britones qui in parte boreali Angliae remanserunt, a lingua Britan-
nica degenerati, numquam Loegriam vel ceteras australes partes recupe-
raverunt.

<12.20>¶18. Regum autem acta qui ab illo tempore in Gwaliis successerunt et
fortunas successoribus meis scribendas dimitto, ego Galfridus Arturus
460 Monemuthensis, qui hanc historiam Britonum de eorum lingua in nostram
transferre curavi.

Endnotes

Footnotes

 [1 ] See the list of Geoffrey manuscripts in Acton Griscom’s edition of the Historia Regum Britanniae, pp. 551-580 (Longmans, Green, New York, 1929); for an additional list, see J. Hammer, “Some Additional Manuscripts of Geoffrey of Monmouth’s Historia Regum Britanniae” (Modern Language Quarterly, 3 [1942], 235-242); cf. also Brut y Brenhinedd, edited and translated by John J. Parry, p. ix (The Mediaeval Academy of America, Cambridge, 1937).

 [2 ] See Robert Huntington Fletcher, The Arthurian Material in the Chronicles especially those of Great Britain and France, p. 125 (Ginn and Co., Boston, 1906). On pp. 169-177 Fletcher gives a long list of chroniclers who drew from Geoffrey.

 [3 ] See Thomas Hearne’s edition of Alfred’s Annales, p. 2 (Oxford, 1716); see also the interpretation of this passage by R. S. Loomis, “The Arthurian Legend before 1139” (The Romanic Review, February 1941), 13-14

 [4 ] The first is that of Griscom (see note 1); the editor of the second is Professor Edmond Faral, in the third volume of his La Légende Arthurienne (Champion, Paris, 1929).

 [5 ] J. Hammer, “Remarks on the Sources and Textual History of Geoffrey of Monmouth’s Historia Regum Britanniae. With an Excursus on the Chronica Polonorum of Wincenty Kadłubek (Magister Vincentius).” The Quarterly Bulletin of the Polish Institute of Arts and Sciences in America, 3 (1944), 501-564; see p. 525. Quoted hereafter as Remarks.

 [6 ] Remarks, pp. 524-530.

 [7 ] The present writer has called attention to the existence of such a recension, with an entirely different text, in Books VI-XII of the Historia. It is found in about fifteen manuscripts, all of which have the dedication to Robert, Earl of Gloucester. This recension apparently escaped the attention of Faral and Griscom. See Remarks, pp. 526-528.

 [8 ]  “The Old-Norse Version of the Historia Regum Britanniae and the Text of Geoffrey of Monmouth.” See Études Celtiques 1 (1936), 247. In justice to Griscom (p. 6), it must be said that he is of the same opinion.

 [9 ] I shall apply the term “vulgate text” to the text so far made public in our printed editions. For the reader’s convenience I shall quote from Faral’s edition with corresponding references to Griscom’s.

 [10 ] Catalogue of Romances in the Department of Manuscripts in the British Museum, vol. 1, pp. 235-236 (London, 1883). Mr Ward, however, failed to state that the manuscript was written by two different scribes and that it contains additions in a seventeenth century hand.

 [11 ] In A Miscellany of Studies in Romance Languages and Literatures, Presented to Leon E. Kastner, pp. 364-369 (Heffer, Cambridge, 1932).

 [12 ] He acquired it in 1753. The present location of the manuscript — it was sold after Morris’s death in 1765 — is not known. See Parry, op. cit. p. 364.

 [13 ] Ibid. p. 368-369.

 [1 ] Unknown to Griscom and not found in his list. See Some Additional Manuscripts, p. 240. I have quoted portions of this manuscript in Remarks, pp. 532-535.
For a full list of items contained in this MS. see Thomas Jones, “ ‘Cronica de Wallia’ and other Documents from Exeter Cathedral Library MS. 3514,” p. 28; for the date (about 1280), see p. 29 (Bulletin of the Board of Celtic Studies, November 1946 number, vol. 12 [Parts 1-3]).

 [2 ] The leaves of this manuscript are numbered by pages and not by folios. The same pagination is followed in the text.

 [3 ] Faral, chap. 2 (line 11, p. 71); Griscom 1.1 (line 18, p. 219).

 [4 ] In the text of this edition I have disregarded the contribution of the later scribe.

 [5 ] Faral, chap. 5 (pp. 72-73); Griscom 1.2 (pp. 221-222).

 [6 ] See, for example, p. 50 and critical note to line 232; also p. 113, line 95.

 [7 ] See below, p. 21.

 [8 ] See, for example, p. 73, line 118.

 [9 ] See Parry, op. cit. p. 365.

 [10 ] Dr Eric Millar of the British Museum, who had the kindness to examine the manuscript for me, suggested the neighborhood of Metz.

 [11 ] Disregarded in the text of this edition.

 [12 ] See pp. 147-148 and notes.

 [13 ] Faral, op. cit. vol. 3, p. 64. Since the Exeter manuscript (E), too, contains the dedication to Robert, it would follow that it also belongs to the vulgate family, which is not the case.

 [14 ] See p. 25 of the text (1.61-63).

 [15 ] Parry, op. cit. p. 368.

 [16 ] Faral, chap. 43 (p. 117); Griscom 3.9 (p. 289).

 [17 ] p. 61 (3.175-176).

 [18 ] For example in connection with Uther’s expedition there to transfer the Giants’ Dance to Britain (Faral, chapters 128-130, pp. 211-215; Griscom 8.10-12, pp. 409-414).

 [19 ] Faral, chap. 46 (p. 119); Griscom 3.12 (pp. 292-293).

 [20 ] p. 62 (3.220-222).

 [21 ] The influence of the Bible upon Geoffrey has been discussed by Paul Feuerherd, Geoffrey of Monmouth und das alte Testament (Halle, 1915).

 [22 ] p. 53 (2.298).

 [23 ] p. 60 (3.162-163).

 [24 ] p. 63 (3.242).

 [25 ] p. 77 (4.234).

 [26 ] p. 78 (4.241).

 [27 ] p. 221 (8.366).

 [28 ] p. 209 (8.40).

 [29 ] p. 31 (1.206-220).

 [30 ] pp. 58-59 (3.111-124).

 [31 ] Faral, chap. 81 (pp. 155-156); Griscom 5.9 (pp. 343-344).

 [32 ] Faral, chap. 83 (pp. 158-159); Griscom 5.11 (pp. 346-347).

 [33 ] Faral, chap. 90 (pp. 165-166); Griscom 6.2 (pp. 355-356).

 [34 ] Faral, chap. 92 (pp. 168-169); Griscom 6.4 (pp. 357-359).

 [35 ] See note 31.

 [36 ] p. 93 (5.200-202); p. 94 (5.214).

 [37 ] Faral, chap. 136 (p. 220); Griscom 8.18 (p. 421); Variant Version p. 220 (8.326-340).

 [38 ] Faral, chap. 161 (pp. 251-252); Griscom 9.18 (p. 465); Variant Version pp. 238-239 (9.395-413).

 [39 ] Griscom 10.3 (p. 471).

 [40 ] Faral, chap. 193 (p. 290); Griscom 12.4 (pp. 517-518).

 [41 ] Faral, chap. 86 (p. 161); Griscom 5.14 (p. 350).

 [42 ] p. 98 (5.333-339).

 [43 ] Faral, chap. 54 (p. 126); Griscom 4.1 (p. 306).

 [44 ] p. 68 (4.1-6).

 [45 ] Faral, chap. 5 (pp. 72-73); Griscom 1.2 (pp. 221-222).

 [46 ] Eccl. Hist. 1.1.

 [47 ] For the division see p. 21.

 [48 ] Griscom 4.9 (p. 316).

 [49 ] Faral, chap. 178 (p. 277); Griscom 11.2 (pp. 499-500); C 11.45-84 (pp. 187-189).

 [50 ] Among other variants one may mention: Camblani, Camblam, Camblan, Cambula.

 [51 ] p. 251 (11.34-35).

 [52 ] p. 252 (11.47).

 [53 ] Faral, end of chap. 204 and beginning of chap. 205 (p. 301); Griscom 12.16 (end of chapter and beginning of 12.17, [p. 532]).

 [54 ] The reason why I called this part of C “a mosaic of variant and vulgate elements”; see p. 12.

 [55 ] The minor changes in the opening sentence are of little significance.

 [1 ] Faral, chap. 136 (p. 219); Griscom 8.18 (p. 420); C 8.390-391.

 [2 ] Cf. Choketdale, in Eilert Ekwall’s The Concise Oxford Dictionary of English Place-Names, p. 116 (Oxford, 1940). In his discussion of the Scalacronica of Sir Thomas Gray, Fletcher (op. cit. p. 224) calls attention to the following quotation of Leland from the Scalacronica: “Sum Chroniques say that Uther vanquished Otta and Oza at Wyndegate by Coquet Ryver.” Evidently there was a manuscript in existence which contained the same detail that the writer of C gives but in a more accurate form, and this detail reached Leland through Gray.

 [3 ] Faral, chap. 166 (p. 258); Griscom 10.4 (p. 475).

 [4 ] See, for example, Canon Jones’s translation of the Welsh manuscript, no. 61 of Jesus College, Oxford, in Griscom’s edition, p. 475: “Much longer are the tongues of you bryttaniait than your swords.” For the passage in C see p. 173 (10.128-129).

 [5 ] For Geoffrey’s use of the Bible, see my paper, “Geoffrey of Monmouth’s Use of the Bible in the Historia Regum Britanniae”; Bulletin of the John Rylands Library, 30 (1947), 293-311.

 [6 ] See also Remarks, pp. 531-532.

 [7 ] The verses of brother Madoc in the Cardiff MS. are also quoted, so Professor Parry informs me, by Ifor Williams, in his article “Cyfeiriad at y Brawd Fadawg ap Gwallter?” (Reference to Brother Madoc ap Walter?), Bulletin of the Board of Celtic Studies, 4.2 (May 1928), 133-134. Williams suggests that this is the same as the brother Madoc ap Gwallter whose poems are in the Myvyrian Archaiology, 273 a, 274 a, and in the Red Book (Red Book Poetry, 26 a, 27 a, b). Edward Davies dates him “fl. a.d. 1250,” and Edward Lhuyd, Arch. Brit. 255 a, accepts this. Williams says that he does not know what authority there is for so exact a date, but that it seems about right. In spite of the Cardiff Catalogue he thinks that Edeirnianensis does not mean “of Edeyrn” which he thinks would be Edernensis, but “of Edeirnion,” the commot which contains Corwen. In one of the Welsh poems brother Madoc refers to St. Michael, his “mabsant.” There are many parishes named for Michael, but one of these is Llanfihangel Glyn y Myvyr in Edeirnion. Williams thinks that the two Madocs are the same and that this is his parish. Professor Parry is inclined to agree with Williams.

 [8 ] Cf. Fletcher, op. cit. pp. 169-177.

 [9 ] Cf. Ward, op. cit. p. 227.

 [10 ] See p. 24 of the text (1.36-37).

 [1 ] Op. cit. pp. 26-30.

 [2 ] Side by side with this division, references to the traditional division are also given.

Variants

 1-15  Title: Historia Britonum C.
Cum mecum — illevissem om DHP; Cum mecum — dictionibus om E.

 1  animo revolvens: cf. Seneca, Oed. 764: curas revolvit animus; also Agam. 164.

 8  oratoria for evitoria in C.

 12  tametsi for tamen et si in C.

 13  phalerata — collegerim: cf. Terence, Phormio 500: ut phaleratis ducas dictis me.

 15  illevissem for illimissem in C; illinissem E.

 15-23  taedium — affectu om DHP.

 17-18  Claudiocestriae dux)dux Glauuernie E.

 18  non)nec C; Gaufridi)Galfridi E.

 19  Monemutensis)Momnimitensis E; censeatur)cenceatur E.

 20  Henricus) Hnricus C; illustris om C; genuit)generavit E.

 21-22  militibus in militia)in militia militibus E.

 22  nunc after tibi E.

 23  interno)internorum C; gratulatur)congratulatur E. After affectu: Incipit historia Britonum a Galfrido Arturo(Arturo crossed out in E; Arturio P) Monemutensi(Monemuthensi D) de britannica lingua in latinum translata E. Same title in P and in D (m3); Incipit prologus in historiam Britonum H.

 25  Hiberniam) Hyberniam C.

 32  collorum (del m1) C.

 34  soporis for soporibus in C.

 37  Tamesis for Thamasis in C.

 43-45  Sed et avium — germinat: cf. Bede Eccl. Hist. 1.1; also Introduction, pp. 12, 16.

 47  a mari — mare (passim): cf. Ecclesiasticus 44.23: a mari usque ad mare.

 24  Britannia)Ritannia (no initial) E.

 25  Galliam)Gallyam P; Hiberniam)Hyberniam E; Yberniam P.

 26-32  optima — insignita: taken almost verbatim from Bede, Eccl. Hist. 1.1.

 26  optima)opima D; optima frugibus)frugibus opima H; optima frugibus in text P; in marg. aliter opima.

 27  et om H; vineas)veneas E.

 27-28  quibusdam locis)locis quibusdam H.

 28  piscosis)piscosis habundans P.

 29  ac fontibus — copiosis om H.

 30  fontes calidos)calidos fontes H; plumbi)et plumbi H.

 31  Erat quoque)Eratque DH; quoque om P.

 32-35  Insula — Britanniam: cf. Bede Eccl. Hist. 1.1.

 32  Scottos)Scothos D; Scotos P.

 33  autem om E; accepit)recepit E.

 34  Armoricano)Armenicano DEH.

 34-35  advecti — Britanniam)Britanniam advecti sunt H.

 37  Cadwalonis) Caduualonis D; Kaduuallonis H; omnium continue)omni conamine P; facing texuerunt, in marg.: Explicit descriptio Britanniae insulae. Incipit liber primus E; Explicit prologus; Incipit historiae Britonum liber primus. De Aenea et Ascanio H.

 36  Cadwaladrum)Kaduualadrum H.

 51  Aeneas)Neas (no initial) E; bellum et om DEHP; urbis om DEHP.

 51  excidium urbis: cf. Vergil Aen. 5.626: Troiae excidium.

 52  suo om DEH; Italiam) Ytaliam DEP; devenit) devenere P; Ibi cum) ibique DEHP; rege om DEHP; receptus) susceptus DEHP; esset om DEHP.

 53-54  invidit — ipsum) cum Turno, Dauni Tuscorum regis filio, dimicans, cum DEHP.

 53  Dauni) Dairi in text C; in marg. m2: Dauni; Clavii P.

 53-54  Dauni . . . filius . . . interemit: cf. Paulus Diaconus Hist. Rom. 1.1.: (Aeneas) cum Turno Dauni Tuscorum regis filio dimicans, eum interemit.

 55  Italiae) Ytalie CDP.

 56  Lavinium) Lavinii D; Launni E; struxerat) exstruxerat P; in Lavinio) Latinis H; Lavinio) Latio DEP.

 57  quatuor) III P; discedente) descedente C; decedente H; suscepit om H; qui om C; Silvius om DEHP.

 58  figure 001 app (del. and ss m2) H; regis) Priami DEHP.

 59  Priami) regis DEHP; Italiam) Ytaliam CD; adduxerat) veniens adduxerat HP; veniens adduxerat in text D; in marg. m1(?): ab (for abduxerat); veniens abduxerat E.

 60  Laviniae corr. m2 ex Lavine H; super Tiberim (Tyberim C) om DEHP.

 61  Penates) Pennates C; sui om C; Longam om H; detulit) transtulit H.

 62  Simulacra) Simulac P; Rursus) rursum P; traducta) traducto H.

 63  repetiverunt) repetierunt CP.

 64  Silvium Postumum) Postumum Silvium EH; Posthumum S. D; Silvium filium P; ex) de H.

 64-65  cum — regnasset: cf. Nennius, Hist. Brit. 11: Ascanius regnavit annis XXXVII.

 64-65  triginta quatuor) quadraginta quatuor DEP.

 65  unicum om DEHP.

 66  Hic) Et Ascanius cum quindecim esset (erat P) annorum,E 96 || genuerat filium quem (qui P) vocavit Silvium, a Silvio, fratre suo postumo (posthumo D). Hic DEP. Hic with ss Silvius m2 H.

 66  furtivae — Veneri: cf. Seneca Agam. 275: Venere furtiva; Vergil, Aen. 4.171: nec iam furtivum Dido meditatur amorem.

 67  patri suo om CH.

 67-68  compertum esset after id H.

 68  esset) fuisset DEP.

 68-69  Dixerunt autem) Dixeruntque CP.

 69  autem om DE; ipsam) illam H; et patrem et matrem) et matrem et patrem H.

 70  pluribusque) pluribus qui E; pluribus quoque HP; in exilium peragratis) peragratis in exilium E; exilium) exilio H.

 71  perveniret) pervenit E; eos)Brutus eos (del. m1) C.

 72  advenit) venit CH; advenere P; edidit) enixa est H; cf. Ovid, Met. 13.743: enixa est; Traditur) Traditus est H.

 73  ad nutriendum) nutriendus P; quindecim) undecim DE.

 74  sagittamque) sagittam H; sagittarum P.

 76  tendit) tetendit P.

 77  quae) qui P; Pandrasi) Pandrasii C; regis Graecorum) Graecorum regis H.

 78  Pirrus) Pyrrus H; etenim) enim CD.

 79  multis) pluribus DEHP; abduxerat) adduxerat C.

 80  suorum Brutus) Brutus suorum DEHP.

 81  in tantum) tantum C.

 82  a regibus — patriae) inter omnes patriotas valde DEHP.

 82-84  Erat enim — erogabat om DEHP.

 84  sive) seve C.

 85  Divulgata — fama (passim): cf. 2 Mach. 4.39: divulgata fama; Vergil Aen. 1.457: fama . . . vulgata per orbem.

 85  et probitate) probitatis DEHP; eius) illius DEP; ipsius H.

 86  omnes after coeperunt H; genere)gente P.

 88  et om DEHP.

 89  contra Graecos om P; gnaviter) graviter CHP; regere) gerere D; nosset) posset DE; possit P.

 90  cum) in P. 90-91 mulieribus et parvulis) parvulis et mulieribus DEHP.

 90-91  exceptis — parvulis: cf. Matth. 14.21: exceptis mulieribus et parvulis.

 91  computarentur) computabantur C; nobilissimus iuvenis) iuvenis nobilissimus DEP.

 93  habebat om DEHP; sibi after quae H.

 94  quibus — compugnabat) contra fratrem suum viriliter tenebat DEHP; compugnabat) compungnabat C; conabatur) connobatur C. 95 quia) qui P.

 95  quia — fuerat: cf. Sallust, B. l. 5.7: Masinissa, quod ortus ex concubina erat; cp. Remarks, pp. 519-520.

 95-97  Hic — valeret om DEHP.

 95-96  in . . . fiduciam . . . habebat: cf. Deut. 32.37: in quibus habebant fiduciam.

 97  Alius enim) Fuit autem DE; Erat autem H; Fuerat autem P; frater) ille DEP; om H; patre) et patre H; et matre om H; erat om DEHP; asciverat) acciverat DE.

 98  Inspiciens) Incipiens CP; et virorum) virorum P.

 99  securius) securus C. 100 acquievit) adquiescevit (?) P.

 101  Erectus)Rectus (no initial; e indicated in marg.) E.

 102  et om P.

 103  quae)qui H; adhaerebant)adherebat D; occupant) occupat D.

 104  per litteras — verba)regem in haec verba per litteras H; affatur)profatur DEP.

 105  Brutus — dux)dux reliquiarum Troiae Brutus DE; dux after Brutus H.

 106  gentem corr. per ras. ex regentem C.

 108  nemorum abdita)abdita nemorum DEH.

 109  deliciis)delicis H.

 110  tuae potentiae)tuam DEH.

 111  communis)omnis C.

 112  largiri)largire C.

 113  saltus — occupavit)loca quae occupant E; loca quae occupavit DH; diffugeret)redigeret diffugeret (del. m1) C.

 114-115  cum pace liberi)liberi cum pace DE.

 115  abscedant)abcedant DE.

 116  Spretis itaque)Lectis igitur DEH; eorum, Pandrasus)Pandrasus eorum DEH.

 118  artaret)arctaret CDEH; terram)terras DEH.

 119  oppidumque)oppidum H; Sparantinum)Sparatinum DEH.

 120  virorum om DEH; eum om DEH.

 122  Alzalon)Akalon DE; Achaloy H.

 123  interierunt)sunt interierunt (del. m1) C; diffugientes)deffugientes C.

 124  Brutus insequitur)insequitur Brutus D; super)supra D; ripam)terram C.

 125  Pandrasi)Pandrasii C.

 126  socios vagantes)vagantes socios DEH; turmam)terram C; celeri)sceleri C; feroci DEH; Troas) Troias H.

 127  facto, reversus est)se interserit DEH; Malebat — fugam om DEH.

 128  faciens — submergi om DEH; Densa igitur)Densaque DEH.

 129  socios)suos DEH; contorquet)retorquet H; Troes)Troiani H.

 129  telaque — contorquet: cf. Vergil, Aen. 5.520, 6.592-593, 12.266: telum contorsit; totis viribus (passim): cf. Lucan 1.5, 10.484: totis . . . viribus; also Vergil, Aen. 12.528.

 130  audacter) audaciter H.

 131  captum retinuerunt)retinuerunt captum D.

 132  sescentis)de H.

 133  et pueris)et mulieribus (del. m1) D; in marg. m2: et parvulis; delitescebat)delitescebant DEH.

 135-136  cum — illucesceret: cf. 2 Mach. 10.35: cum dies . . . illucesceret.

 135  postera)postera die H.

 136  illucesceret)illuscesseret C; illuscesceret H; obsidere)insidere H.

 137  fratrem suum om H; aestimabat clausos) clausos aestimabat DE; insultumque)assultumque DEH.

 138-142  indixitque — infestarent om DEH; added m1 in C.

 139  crebris arietibus: cf. Statius, Theb. 2.492: crebris arietibus (reading of MSS).

 142  resistentes)insistentes in text D; in marg. m1 (?): re (for resistentes).

 143  machinationes)machinas C; repellebant)replebant C.

 144  cibi)sibi (?) C; ibi DE.

 145-146  coacti debilitate)debilitate coacti DEH.

 146  haec om DEH.

 147  ad om C; oppidanis)oppidonis H; tantum after non(148) H.

 148  proelium)bellum C; inire before adversus H; auderet)audebat C.

 150  vigilibus)vigiliis C; custodibus DE; secreto)secreto in partem H.

 151  Antigoni)Antigonis figure 002 app (del. and ss m2) H; Antigono)attigit H; eum om CH.

 151  evaginato gladio (passim): cf. Num. 22.23, 31: evaginato gladio; also Act. 16.27.

 153  fideliter exsecutus) executus fideliter H.

 155  ceteros aggrediendi)aggrediendi ceteros DEH; ergo)vero DEH; huiusmodi)hoc modo C; huius D; huiusmodi negotium)negotium huiusmodi H.

 156  obsidionem) obsedionem C.

 157  meis vinculis)vinculis meis DEH.

 158  adduxisse)eduxisse DEH; delitescere)delitere DEH.

 160  redeat corr. m1 ex adeat C; deduces)adduces H.

 161  te — exspectabimus)eos et te operiemur DE; exspectabimus)operiemur H.

 162  autem)ergo DEH.

 163  iure iurando sese)se iure iurando H; rem after intimaverat DE; intimaverat)interminaverat H.

 164  huiusmodi)huius CD.

 165  obsidionem — agere)se versus obsidionem agere coepit DE; versus se agere coepit H; Anacletus) A. DE.

 166  incederet)incedebat C; agnoscitur) cognoscitur DE.

 167-168  si quis — amicus me et om H.

 168  Antigonum)Antiḡ E; manibus)manu C.

 169  hac nocte)nocte hac DEH.

 170  vepres)vepres et frutecta H; condensa)densa DEH.

 171  itaque)autem DEH.

 172  accelerant)verba accelerant (del. m1) C.

 173  convallem)vallem H; per)inter H.

 174  emergit)evergit DE; suis)viris DE; catervis H.

 175  durissima)dirissima H.

 176  afficit)affecit DEH; divisit socios)socios suos divisit H.

 177  disturbare)desturbare D.

 180-181  insonante)in sonante C.

 181  et stricto ferro: cf. Vergil, Aen. 4.580: strictoque . . . ferro; also 10.715 and Claudian, In Ruf. 2.230.

 181-182  hostes — capessentes: cf. Sallust, B.l. 21.2: milites . . . castra hostium invadunt; semisomnos partim, alios arma sumentis fugant funduntque.

 182  capessentes)capescentes CDE; et om H; somno)sompno CDEH.

 182  somno oppressos: cf. Caesar B.C. 2.38.5: Hos oppressos somno . . . interficiunt.

 183  gemitus morientium: cf. Vergil Aen. 11.633: gemitus morientum.

 183  alii)ceteri DEH.

 184  ceteris)grecis ceteris (del. m1) C; aliis DEH; Neque)Necque C.

 186  oves — caulas: cf. Num. 32.16: caulas ovium; Deut. 28.4: caulae ovium; 2 Par. 14.15: caulas ovium destruentes.

 186  oves om C; infra)in C; infra caulas)in caulis H; iugulabant)iugulant C.

 187  elisi)eligi C.

 187  noctis tenebris: cf. Lucan 6.624: noctis . . . tenebris.

 188  vero om DEH.

 189  fluviis fluentibus)fluentibus fluviis H.

 189-190  submergebatur)submergebantur E; mergebantur H.

 190  quisque)quisquam DEH; Nam et)Namque DEH.

 191  quoque commilitonum)commilitonum quoque DE; quoque om H; applaudentes) plaudentes E.

 193  Brutus)Butus C; ut praedictum est after autem DE.

 194  vivum retinere)retinere vivum figure 003 app (del. and ss m1) C.

 194-197  Deliberabat — delebat om DEH.

 196-197  usque — delebat: cf. Num. 17.13: Num usque ad internecionem cuncti delendi sumus? also 21.35.

 197  luce)luce postera (del. m1) C; tanta ruina)ruina tanta DEH.

 199  distribuere om C.

 201  advocans)convocans H.

 202  adiudicarent)iudicarent H; quidque)quid C.

 204  hortabantur)hortabatur H.

 205  Cumque)Cum H; diu)duo C; diu after ambiguo D; om E; ambiguo)ambiguo die E.

 206  unus om E; Membricius)Menbricius H; ceterisque)et ceteris H.

 208  sententia — nobis)sententia nobis tenenda est DEH; s<c>ilicet)videlicet DEH.

 209  et posteris)posterisque H; vitam (2) after pacto DEH.

 210  Pandraso tampered D; Danaos)Danaum DEH.

 211  invisum genus: cf. Vergil, Aen. 1.28: et genus invisum.

 211  deliberetis)deliberatis CD; desideratis deliberatis (del. m1) E; figure 013 app (corr. m2) H.

 212  eorum after nepotes DEH.

 213  vicini)vicicini C; caedis)caede DE.

 215  eorum om C.

 215-216  Quodsi — accesserit om DEH.

 216  eorum)eorum enim DEH; vester — minuetur om C.

 217  igitur)itaque DEH; eo)illo H.

 218  Innogen)Inogen C; nostro)vestro H.

 219  aurum — necessaria; see Hist. 1.234-236.

 220  sua)vestra H.

 221  atque)itaque C.

 222  adduceretur)duceretur DE.

 222-223  et, nisi — faveret om DEH.

 223  saevissima — damnaretur om DEH; damnaretur)dampnaretur C; adductus)adducto DE; continuo)optio DEH; copia om DEH.

 224  dare)daret H.

 225  mihi corr. m2 into michi H.

 226  et sub)sub DEH.

 227  licet invitam)karissimam DE; carissimam H.

 228  tamen)inde H; quia)quod D; copulo eam probo)probo eam copulo DEH.

 229-233  Quis etenim alter — resistere potuit om DEH.

 234-235  do — oleum: cf. Osee 2.8: ego dedi ei frumentum, et vinum, et oleum, et argentum . . . et aurum; also Joel 2.19.

 234  do)Do ergo CDEH; ei om H.

 235  vestro om H.

 236  vestro)vestro dixeritis esse necessarium C; vestro om DE; resilire et om DEH.

 237-238  inhabitandum)habitandum C.

 238  prosequar)prosequantur C.

 239  Conventione — facta: cf. Matth. 20.2: Conventione autem facta.

 239  autem)itaque H.

 241  regis om H.

 242  et[1]) etiam H; donatur)dotatur E; et[2])Qui C.

 243  erectis — ventis: cf. Ovid, Her. 17.163: vela . . . ventis dedit . . . secundis; Vergil, Aen. 3.683: ventis intendere vela secundis; 8.682: ventis . . . secundis.

 243  abscedunt)abcedunt CD.

 243-246  At Innogen — mitigans om DEH.

 243-244  in — stans: cf. Vergil, Aen. 3.527, 8.680, 10.261: stans celsa in puppi.

 247-248  nunc — submittitur om DEH.

 247  innectit)amplectit innectit (del. m1) C.

 247-248  coeptis — destitit (passim): cf. Lucan 3.144: desistere coepto.

 248  ipse for ipsa in C.

 249  Prospero)Rospero(initial missing) E; igitur)itaque DEH; cursu)ventorum flatu H; nocte)noctu H.

 249  sulcantes maria: see Hist. 3.24.

 250  in quandam)ad H; nomine Loegeciam)Loegiam vocatam H; Loegeciam)Leogeciam DE.

 251  erat om DEH.

 252  reperientes)invenientes D; copiosa)copiose C.

 253  refecerunt)referserunt H.

 254  Dianae)Dyanae C; reppererunt)reperiunt CH; reperierunt E.

 254-255  responsa — dabat: cf. Ovid Met. 3.339-340: Ille . . . dabat populo responsa petenti; Vergil, Aen. 5.706: haec responsa dabat.

 255  litatis victimis: cf. Ovid Met. 14.156: sacrisque ex more litatis; Vergil, Aen. 4.50: sacrisque litatis.

 256  qualis om DEH.

 257-258  assumpto — natu: cf. Jud. 6.27: Assumptis . . . Gedeon decem viris; Matth. 26.37: Et assumpto Petro et duobus filiis.

 257  Brutus secum)secum Brutus DE.

 258  circumdatus — vittis: cf. Ovid, Met. 5.110: velatus tempora vitta; 13.643: circumdata, tempora vittis; Statius, Theb. 3.467: ornati tempora vittis; Vergil, Aen. 2.133: circum tempora vittae.

 258  tempora)timpora DH; vittis)victis C.

 260  sanguine — cervae)candidae cervae sanguine E; dextra)dextera H.

 260  dextra tenens: cf. Vergil Aen. 4.60: tenens dextra pateram.

 262  Diva)Quia (del. m2) D; in marg. m3: Diva; Via, with q indicated in marg. (for Quia) E.

 262  Diva potens: cf. Ovid Met. 9.315: diva potens; Diva — nemorum: cf. Statius, Theb. 4.746, 6.633: diva potens nemorum; see 9.608: virgo potens nemorum; Claudian, III Cons. Stil. 255: divas nemorumque potentes; Horace, Carm. Saec. 1: Phoebe silvarumque potens Diana; also Carm. 3.22.1.

 263  anfractus)affractus E.

 263  anfractus — aethereos: cf. Claudian, De Rap. Pros. 2.156: per anfractus . . . opacos.

 264  infernasque corr. per ras. and m2 ex Infirmasque (?) C; resolve)revolve H.

 264  iura resolve: cf. Vergil, Aen. 4.27: aut tua iura resolvo.

 265-266  dic — sedem: cf. Vergil, ibid. 3.85-86: Da propriam, Thymbrace, domum; da moenia fessis/et genus et mansuram urbem.

 267  dicabo)ditabo C.

 268  circuivit)circumivit D; fuditque)funditque C.

 269  iuxta morem: cf. 1 Reg. 2.16: iuxta morem.

 269-271  Postea — obdormivit: Vergil Aen. 7.88: pellibus incubuit stratis, somnosque petivit; invitatoque somno: cf. Ovid, Met. 11.604: invitat somnos.

 270  albae om. DEH; invitatoque)invitato C; somno)sompno CDEH.

 271  Eratque)Erat H; noctis tertia)tertia noctis H; tertia hora)hora tertia D.

 272  ante eum om CDE.

 273  Brute)Rute (initial missing; B indicated in marg.) E.

 274  insula — mari om CH; Oceano)Occiano (also for line 275) E.

 275  est om E.

 277  Hanc pete: cf. Ovid Met. 2.841: hanc pete.

 278  haec)Hic DEH.

 279-280  hic de — erit: cf. Vergil, Aen. 3.97-98: Hic domus Aeneae cunctis dominabitur oris/et nati natorum et qui nascentur ab illis.

 279  illis)ipsis DEH.

 280  mundi)terrae DEH.

 281  dux expergefactus)expergefactus dux D; somnus)sompnus C.

 281-283  in dubio — Tandem om DEH.

 284  flante — aura: cf. Ovid Her. 2.96: aura secunda; Ep. ex Ponto 2.3.26: flavit velis aura secunda; see Hist. 4.34.

 285  lacum)lacus C.

 286  Rusciadam)Ruscicadam DE; Rusciscadam H.

 289  Malvae)Malnae H; Mauritaniam devenerunt)applicuerunt Mauritaniam DE; applicuerunt in Mauritaniam H.

 290  ob penuriam)penuria DEH; e om DE.

 291  refectis)refertis H; columnas)columpnas CDEH; Sirenes)Syrenes CDH; Serenes E.

 292  quae) qui E; obruerant)obruebant DEH.

 293  Hispaniae)Hyspaniae C; praetereuntes)praetermeant DEH; Tyrrhenum for Tirrenum in C.

 293-294  venerunt — mare om DEH.

 294  Troianis) Troianorum H.

 295  erant)fuerant DEH; dictus — Corineus)Corineus dictus erat H.

 296-297  Qui si — contenderet om DEH.

 297  contenderet for contendebat in C; itaque)itaque invicem H.

 299  Aquitaniam)Acquitanniam C; Aquitanniam(Aquitaniam H) a dextra praetereuntes DEH; et om DEH; ostium)hostia C.

 300  morati — diebus (passim): cf. Jos. 3.1: et morati sunt ibi tres dies.

 300  ibi om CDE; septem diebus)diebus septem D.

 301  Aquitania)Acquitannia C; Aquitannia DE; Gofferanus)Gofarius DE; Goffarius H.

 303  nuntios)nuntium suum D; nuntium E; nuntios om C; ferrent)ferant C.

 303  utrum — arma: cf. Vergil Aen. 8.114: qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?

 306  ab antiquo fuerat)fuerat ab antiquo D; antiquo)antiquis H.

 308  nescire after regis E; huius)huiuscemodi D; huiuscemode E; huiusce H; alias)alias se H.

 309  et om DEH; nequaquam)nequacquam C; Imbertus)Mibertus (or Nubertus?) DE; Nubertus H.

 310  sagittam)sagitta C; vitavit)vitavitque C; Corineus) C. E; et, impetum)impetumque DEH.

 311  faciens in Ymbertum)in Nubertum faciens DE; Ymbertum)Nubertum H; ei)eius H; frusta)frustra CE; concidit)conscidit D.

 311  in — concidit: see Hist. 8.157, 158.

 312  autem om CH; Gofferano)Gofario D; Goforio E; Goffario H; Imberti)Miberti(or Nuberti) DE; Nuberti H.

 314  Rex — contristatus: cf. 2 Reg. 18.33: Contristatus itaque rex; also Daniel 6.14.

 314  collegit statim)statim collegit H; Pictaventium om DH; statim Pictaventium om E.

 315  necemque Imberti)mortemque nuntii DE; mortemque nuntii sui H.

 316  eiusdem)eius DEH.

 316  mulieres et parvulos: cf. Gen. 33.5: vidit mulieres et parvulos; also Jud. 21.10; Matth. 15.38.

 317  castra)transtra DE; vero)autem DEH.

 317  virorum bellatorum: see Hist. 6.127.

 318  Gofferano regi)regi Gofario D; regi G’. E; regi Goffario H; Inito itaque) Initoque DEH; pugna)pungna C.

 317  Inito — certamine (passim): cf. 1 Reg. 4.2: Inito autem certamine.

 320  Aquitanos) Aquitannos C; Aquitaneos DE.

 321  Troianos after resistere (320) DEH; sevocavit) sese vocavit C; se vocavit E; dextram)dexteram H.

 322  socios et)et suos C; sui et H; et facto)factoque C; impetum)cursum C.

 324  Fortuna enim)Fortunaque CDE; ei after bipennem C.

 325  attingebat)attigebat E; Miratur)Miratus C.

 325  a summo — deorsum: cf. Marc. 15.38: a summo usque deorsum.

 327  Quo fugitis: cf. Vergil, Aen. 10.369: quo fugitis.

 327-328  Quo fugitis timidi? Quo segnes abitis? is metrical.

 328  obsecro)o DE; a H.

 329  Pro pudor!: cf. Lucan 10.47, 77; Statius, Theb. 10.874: pro pudor!

 327-329  Quo — pudor: for the possible source see Statius, Theb. 8.600-606.

 329  Pro)Proth CD; Proh EH; milia)milia hominum H; solum om H.

 330  fugae vestrae om DEH; Tyrrhenos for Terrenos in CH; Tyrrenos D; Tirrenos E.

 331  atque)et H; trudere)tradere C.

 331  ad Tartara (passim): cf. Gildas, De Excidio 26: ad tartara; Vergil, Aen. 6.543: ad impia Tartara.

 332  Suhardus)Suardus E.

 332-333  militibus corr. m1 ex milibus C.

 334  ipsam in)in ipsum DEH.

 335  ad om figure 004 app (ss m2) H; partes om E.

 336  magnam)maximam H.

 337  manum cum bracchio)bracchium cum manu H.

 338  alii)illi H.

 339  irruit)ruit DE; motus after viri H; amore et om DEH.

 340  ut)et DEH; ei after ut D; subrogaret)subrogat DEH; ingens oritur)oritur ingens DEH.

 340  ingens — clamor: cf. Sallust B.I. 57.3: clamor ingens oritur; see also Ovid, Tristia 1.3.77; Vergil, Aen. 2.313, 12.756.

 341  fit)et fit DEH; in utraque parte om DEH; durissima)dirissima DE.

 342  Gofferanum)Gof’. D; G. E; Goffarium H; cum om C; Pictavensibus om DEH.

 343  Gofferanus)Gof’. D; G. E; Goffarius H; adiit)adivit H.

 344  peteret corr. m1 ex peterent H; autem om DEH; in Gallia after reges(345) DEH.

 346  benigne)benignitate C; unanimiter om DE.

 347  Aquitaniae)Aquitanniae CDE.

 348  autem om H.

 350  penitus delere: cf. Deut. 7.23: donec penitus deleantur.

 350  igitur)itaque H; depopulatur)depopulat H; incendit)ascendit E.

 351  subtrahit)extraxit D; abstraxit E; extrahit H; ac)et H.

 352  Aquitaniae)Aquitanniae CE.

 355  Gofferanus)Gofar’. D; G. E; Goffarius H.

 356  immenso)universo E.

 357  Torva — lumina: cf. Culex 189-190: torva tenentem/lumina.

 357  Torva)Torvo DE; lumina)lumine DE; for Torvo lumine see Ovid Met. 9.27 and Vergil, Aen. 3.677: lumine torvo.

 358  Pro — triste: cf. Lucan 6.305, 7.411: pro tristia fata.

 358  Pro)Proth CD; Proh EH; fatum)factum H; en om DEH; exules)viri et exules H.

 359  statuerunt after meo (358) DEH; o om DH; turmas ordinatas) ordinatas turmas DEH.

 360  pugnam)pungnam C; incedite)accedite C.

 360  Nulla mora: cf. Ovid Met. 1.369, 13.458; Vergil, Aen. 2.701, 12.11: nulla mora.

 360-361  oves — caulas: see Hist. 1.186.

 361  et captos)atque H; mancipabimus)captivabimus C.

 362  Armaverunt)Armaverant E; socii om H; Gofferani)Gof’. D; G. E; om H.

 363  statuti)statim DE.

 363-364  turmis)catervis H.

 364  In congressu)Ingressu DE; Troes)omnes Troes (del. m1) C.

 365  ex)in E; ad)usque ad D.

 365-366  Gallorum)Gallicorum C; Gallorum — erat) Galli autem quia eorum maior erat numerus DE; Galli . . . maior numerus erat H.

 366  autem ss m1 C; augmentabatur)augmentabantur CDE.

 367-368  Galli — resociati om DEH.

 369  coegerunt)fecerunt vel coegerunt E.

 369-370  sub noctis silentio: cf. 3 Reg. 3.20: intempestae noctis silentio; Cicero, De Div. 2.26(57): silentio noctis; Statius, Theb. 9.793, 10.202; Vergil, Aen. 4.527, 7.87: sub nocte silenti.

 371  intempesta)in tempesta E; nemore) nemus CH.

 371  intempesta nocte: cf. Sallust, B.C. 27.3; B.I. 38.4: intempesta nocte; see Cicero, In Pisonem 38(93); In Verr. 2.4.94; Vergil, Georg. 1.247: intempesta silet nox; Aen. 3.587: nox intempesta.

 372  delitesceret)deliteret DEH; diluculo)diliculo C.

 373  cum)in H; improvisus)diliculo C.

 374  itaque)ita DEH.

 375  illucescente)illuscescente CH; illucessente E.

 376  suis)gente sua H.

 377-378  magnae audaciae)audaciae magnae D.

 378  inter Troas om C.

 379  solus om C; sescentos) secentos C.

 380  persequeretur)persequitur H.

 382  Corineo)C. E.

 383  invadit)invadunt D.

 385-386  clamore — advenerant om DEH.

 386  arbitrantes for arbitantes in C.

 387  ferientes om H; usque)usquequaque H.

 389  coadunari corr. m1 ex coadnari E; decernitque)discernitque C; decrevitque E; cum eis om DE.

 390  effecti)effecti essent DE.

 391  facta)peracta H.

 392  de)dum E; itaque)denique DEH; diis om D.

 393  Dertae)Derce C.

 394  Totonensium)Totenesium E; dicitur)appelatur DE.

 395  Albion)Albyon H; nomen after tunc H; erat om H; but there is space left for it.

 396  inhabitabatur)inhabitabantur C.

 396-398  Amoeno — inferebat om DEH.

 398  Troes after patriam H.

 400  portu)portu navium H; celebrant)celebrarent H.

 400  ex more (passim): cf. Ruth 2.15; 1 Reg. 20.5: ex more; also Ovid Met. 14.156 and Vergil, Aen. 5.244, 8.186.

 401  Geomagog)Goemagog DEH; aliis)alii C.

 402  disturbant)disturbans DEH; contis)concis C; conchis H.

 403  circumfluentes)confluentes DEH.

 404  Geomagog)Goemagog DEH; ergo)enim DE; servari)servare DE; reservari H.

 405  haec)ergo DE; vero H.

 405-406  de montibus — videns)cucurrit vidensque C.

 406  denique)deinde EH; inde in text D; in marg. m2: deinde.

 407  hinc[2] hic E; gigas)gigans C.

 408  et om H; tendens)ostendens C; vinculis)vinclis CDE.

 408  exsertis bracchiis: cf. Statius Achil. 1.346: umeros exsertaque bracchia; also 1.769; Theb. 4.235: exserti ingentes umeros.

 408-409  vinculis brachiorum: cf. Gen. 49.24: vincula brachiorum; bracchiorum — vexantes: cf. Vergil Aen. 5.376-377: ostenditque umeros latos alternaque iactat/bracchia protendens et verberat ictibus auras.

 409  adnectunt)annectens, followed by an erasure of three letters; tens in ras. H; Geomagog)Goemagog DEH.

 410  Corineum om H; illisit)laesit DE; allisit H.

 411  in — accensus: cf. Lucan 3.133-134: victor in iram . . . accensus.

 411  accensus)accenssus C; vires renovat)revocat vires H; renovat)revocat DE.

 411-412  toto conamine (passim): cf. Ovid Met. 3.60: magno conamine; Statius, Theb. 5.558: ingenti conamine.

 412-415  ipsum in umeris — proiecit)de litore proximo super rupes excussit DE; de litore . . . proiecit H.

 412  in — impositum: cf. Jud. 16.3: impositasque humeris suis.

 412  impositum)amplexatum impositum (del. m1) C.

 415-416  per abrupta — maculavit: cf. Ovid, Met. 1.719: et maculat praeruptam sanguine rupem.

 415  abrupta)abruta C; frusta)frustra CE.

 416  sanguine maculavit: cf. Ovid, Met. 7.315: maculavit sanguine.

 416  maculavit)commaculavit H; ipsius)illius DEH; nomen after ille H.

 417  usque — diem: cf. Gen. 26.33: usque in praesentem diem.

 417  in)ad DE; Saltus Geomagog om DEH.

 418-419  inhabitatam)habitatam D; inhabitatam habitabilem H.

 420  Britones)Britannos DEH.

 421  est Britannica)brittannica est H.

 422  est om DEH; Coreneam)Corineiam DE; Corneam H.

 423-424  in mari producta est)producta est in mari DE.

 424  After appellatur in red ink: Explicit liber primus. Incipit secundus. De aedificatione Lundon<iarum> H.

 1  tandem)tamen C.

 2  aedificandam)aedificandum E; Tamensem)Thamensem D; Thamense EH.

 4  vocavit)vocat CH.

 5  Trinovantum after dicta est DE; itaque)ergo DEH.

 6  munivit corr. m1 ex muniit D; convicturis) iure curiae victuris E; iure victuris DH.

 7  tunc om C.

 8  Testamenti corr. per ras. ex testamentis C.

 9  Italia)Ytalia CDEH; Silvius om H; Aeneae) Anchisae H.

 10  After tertius: De divisione Angliae et Walliae et Scotiae H. On bottom of p. 106, m2: Explicit liber primus E.

 11  Cognoverat)Ognoverat (no initial; c indicated in marg.) E; Cognovit C.

 11  Cognoverat — suam: cf. Gen. 4.17: Cognovit autem Cain uxorem suam.

 12  erant om C.

 13  anno after sui DE.

 14  infra)in britan fra niam terra (del. m1) C.

 15  habuit)accepit H; quisque)unusquisque H; qui et primogenitus om C.

 16  appellata)dicta DE; Loegria)Leogria E.

 17  flumen)fluvium E.

 18  dicitur Wallia)Guuallia dicitur E; Gualia dicitur DH; prius om H; Kambria)Cambria D.

 19  illa om H; Kembre)Cambra D; Kambra E; Kambro H; appellat)appellant C.

 20  partem)partem suam DE; Albania)Albanica C; Scocia)Scothia D.

 21  inter se om C; regnantibus))viventibus H.

 21-22  Humber, rex)rex Humber rex H.

 22  Hunnorum)Hunorum DEH.

 22-23  interfecit — partem)magnam gentis suae partem occidit C.

 23  maximam)magnam H; vero)autem H.

 24  accitoque)ascitoque DH.

 24  accitoque fratre: cf. Esther 4.5: Accitoque Athach.

 25  suo om DE.

 26  Hunnorum)Hunorum DEH (same for line 27).

 28  fuit praecipitatus)praecipitatus est DEH; flumini)flumen C.

 30  ibidem)ibi D; invenerunt)inveniunt C.

 31  fuit)fuerat H.

 32  autem om DEH.

 33  fuit)erat DE; nulla ei)ei nulla D; ei om C.

 33-35  Candorem — vincebant: cf. Claudian, Carm. Min. 25 (30-31).125-126: matura tumescit/virginitas superatque nives ac lilia candor; perhaps also Vergil, Aen. 12.84: qui candore nives anteirent.

 33-35  Candorem — vincebant om DEH.

 35  Amore . . . captus: cf. Ovid Met. 6.465, 8.435; Sallust, B.C. 15.2; Vergil, Aen. 12.392: captus amore.

 35  itaque om C; illius)ipsius D; eiusdem E; iussit)praecepit DEH.

 36  Quod)Et E.

 36-37  indignatus est om C.

 37  fuerat)antea fuerat DEH.

 38  ergo om C; dextra)dextera H; om C; illum)eum D.

 39  ob tot)hoc ob C.

 41  praeponeres)praeponens C; sibi praeponeres H.

 41  Non impune: cf. Lucan 8.493 496: Non impune.

 41-42  Non — feres: cf. Ovid, Met. 11.207, 12.265, 14.383: non impune feres.

 42  dextrae superfuerit)inerit dextrae DEH.

 42-43  per Tyrrhena litora om DEH; Tyrrhena for Tirrena in C.

 43  Hoc)Haec E; iterumque om C.

 44  regem om DEH; inter utrumque)utroque DE.

 44-45  inter — amici)utrorum sese interposuerunt amici H; interposuerunt se)se interposuerunt DE.

 45  Locrinum)Locrinum regem DEH; sic om DEH.

 46  laudaverunt exsequi)exequi laudaverunt DEH.

 47  Locrinus)Locrmacron E; Gwendolenam nomine)nomine Guendoloenam DEH.

 48  tamen)tunc DE; Estrildis)Estrildidis DE; Estrildae H; amoris)amorem DE; infra)intra CH.

 48  amoris oblitus: cf. Vergil, Aen. 5.334: oblitus amorum.

 49  familiaribus suis servandam)servandam familiaribus suis H.

 49-50  furtivam Venerem: see Hist. 1.66.

 51  offerre)reddere H.

 53  Gwendolena)Guendoloena DEH.

 54  Madam)Maddan DE; Madan H; ad om H.

 54-55  ad nutriendum)nutriendus DE.

 56  Locrinus)Locrmacron E; om H.

 57  Gwendolenam)Guendol’ DE; Guendoloenam H; Estrildem)Estrildidem DE; sublimavit)sullimavit H; igitur)ergo DEH.

 57-58  Gwendolena)Guendol’ DE; Guendoloena H.

 58  secessit in partes: cf. Matth. 2.22: secessit in partes.

 59  Locrinum)Locrmacron E; tandem om DE; utrorumque)utrinque H.

 60  Sturam)Sturen C; ictu sagittae preceded in C by ictus sagittae (del. m1).

 61  Gwendolena)Guendol’ DE; Guendoloena H; suscepit)accepit C.

 62  Estrildem)Estrildidem DE.

 63  fluvium)flumen DE; flumen om DE.

 64  Locrinus) Locrmacron E.

 65  usque — diem (passim): cf. 1 Reg. 5.5: usque in hodiernum diem; also Matth. 27.8; Act. 2.29.

 65  vocatum)appellatum DEH.

 66  Habren puellae)puellae Habren DE; corruptionem) corruptionem autem vocabuli Sabrina nunc appellatur C; Gwendolena)Guendoloena DEH.

 67  Locrinus)Locrino autem D; Locrmacron E; secum om DE.

 68  Madan)Maddan DE.

 68-69  eum insignivit)insignivit eum DEH.

 69  Cornubiae om H.

 70  et Silvius)Silvius C.

 70-71  et Silvius — poeta)et Homerus clarus habebatur et Silvius Aeneas adhuc vivebat E.

 71  rhetor et poeta om DH.

 72  igitur)ergo DE; Madan)Maddan DE; regno om H; regno, duxit uxorem)uxore DE; et om DE; ex ea genuit)genuit ex ea E.

 73  Mempritium)Menpricium CD; Menbricium H; Malin)Maucium C; Malim DH; et regnum)regnumque H; tenuit)retinuit H.

 74  discordia after fratres E; praedictos omitted in text; added in marg. m1 E; fratres)ipsos fratres E; discordia — fratres) orta est inter fratres praedictos discordia D.

 75  Mempritius)Menpritius D; Menbricius H; Malin)Mausium C; Malim H.

 76  simulata pace: cf. 2 Mach. 5.25: pacem simulans.

 76  colloquio)colloquim C; ipsum)eum D.

 77  interemit)interfecit DEH.

 79  quemcumque)et quemquam quem D; cum quemquam quem E; suspectum after quemcumque H.

 80  etiam)igitur C.

 81  Ebraucum)Eubraucum DE; Sodomitico)sodomatico E; pro)proth C; proh DEH.

 81  pro nefas: cf. Seneca, Agam. 35: pro nefas!

 84  Saul after Iudaea H; Eristenus)Ericteus DE; Eristeus H; Lacedaemonia)Lacedemona DE; facing Lacedemona, in marg. m2: sub quo militavit Hercules D.

 85  Mempritio)Mepritio C; Menbricio H; Ebraucus)Eubraucus DE; Ebrauchus H; suus) eius D.

 86  regimen)regnum E; triginta)LX DEH; rexit)erexit E.

 87  direxit after Galliae DEH.

 88  caede virorum: cf. Vergil, Aen. 11.634: caede virorum.

 88  et om C; affecit om C; ditatusque)ditatus C.

 89  argentique)et argenti DH; ac spoliis) spoliisque DEH.

 90  vocavit om H; Kaerebrauc)Kaer ebrauch with ss appellavit m2 H.

 91  civitatem)civitas H; Ebrauci)Eubrauci D; Alclud)Alelud E; nomine om C.

 93  Montem Dolorosum)Mons Dolorosus H.

 94  Latinus)Latinis H; Italia)Ytalia CDEH; et Nathan)Nathan DEH; Asaph)Aseph C.

 95  prophetabant)prophetabat C.

 96  autem)quoque DEH; viginti coniugibus)IX coniugibus DE; necnon om DE.

 97  nomina omitted in text; added above eius m2 H.

 97-98  Margadud)Marcadud E; Margad H.

 98  Sigillius)Sisillius DEH; Regin)Reghin DE; Balduc)Blandiud DE; Bladud H; Bodlaon)Bodloan DEH; Kyngar)Kinear DE; Kincar H.

 99  Iuor)Luor DE.

 100  Inogin)Innogen DE; Innogin H; Gwenlliant)Guenlian DEH; Guardid)Guanardid DE; Guardit H.

 101  Agharad)Angarat DE; Angarad H; Guendolet)Guenlodee DEH; Tanguistil)Tangustel DEH; Medlan)Methlan H; Methael)Methabel DE; Ourar)Durar DE.

 101-102  Maylur)Melure DE; Mailure H.

 102  Ragau)Ragan H; Eruli)Echub DE; Ecub H; Chem; Stadud)Cheimstadud C; Kein; Statud D; Chein; Stadud H; Gladus) Gladius DE; Ebreon)Ebrem DEH.

 103  Rugan)Blangan DEH; Abalalc)Aballac DEH; Agnes)Angues H; Galaes)Galahes H.

 104  Stadralis)Stahalt H; Egron)Edron DE; pater om DE; Italiam)Ytaliam C; Silvium)Silvinum D; Silvium Albam om H.

 105  qui post om H; Silvium)Silvinum D; regnabat om H.

 105-106  fueruntque — diffugiebant om H.

 106  Latinae et Sabinae)Sabinae et Latinae DE.

 107  Albae Silvii)Silvii Albae DE; Silvii om H.

 108  regnum)regimen C; cognomento after Scutum (109) DE.

 109  regnique)regni D.

 110  duodecim)XXII H.

 112  construxit)constituit DEH; de om C; Kaerleil)Kairleil E; aquilonari)acquilonari C; aquilonali DEH.

 113  autem)quoque DE; om H; regnum after fine(114) DE.

 114  in regno om C; after est DE.

 115  filius suus om C; Ruhudibrias)Rudhudibras DEH; in marg. m2: Runhirwras D; Iste) Ipse D.

 116  Kaerkeint)Kaerkein DH; Kaerkem E.

 117  civitatem)urbem H; Kaerweint)Kaerguent DE (with ss Kaerwent m2 D); Kaergueint H; Wintoniam)Guentoniam DEH (with ss Wintoniam m2 D); atque) et DE.

 118  Sceptonia)Sephtonia E; Scephtonia in text D; in marg. m2: Sceptesburch; Scehptonia H; Ibi)Ibique E.

 119  fabricaretur)aedificaretur H.

 119-120  cuius sermones — diffugerem om DEH.

 120  Salamon)Salomon DEH.

 121  Domini om C; Ierusalem)Hierusalem H; after Ierusalem omission mark; in marg. m2: <et tunc> Capis filius Epiti in Ytalia regnabat et regina Saba venit audire sapientiam eius D; et Amos)Amos DE; Ieu)Leu CDE; et Abbacuc H; Ioel) Johel DEH; Zacarias)Azarias DE; Zacharias H.

 122  Epitus)Egipti C; Egypti E; with ss Epitus m2 D; Epyti filius H; Italia)Ytaliam C; Ytalia D.

 124  Kaerbadum)Kaerbaelum DE; in marg. m2: Kayrbadum D; Bado)Bada DE; Bathonia H.

 125  ibidem)ibi DE; balnea calida)calida balnea DEH; apta om DEH.

 125-127  Quibus — favillas: cf. Lev. 6.13: Ignis est iste perpetuus, qui numquam deficiet in altari; Solinus, Pol. 22: Quibus fontibus praesul est Minervae numen, in cuius aede perpetui ignes numquam canescunt in favillas, sed, ubi ignis tabuit, vertit in globos saxeos.

 126  aede)sede H.

 128  quod)id est quod C; nigromanticam corr. m1 ex nigromantiam C; nigromantiam DEH; addidicit)addidit H.

 129  enim om CEH; etiam om C; etiam alia)et alia E; quidem et alia H; praestigia)presagia C.

 129-130  et per — docuit fieri om DEH.

 131  summo)suppremo H.

 132  Apollinis)Appollinis C; fractis)confractis H; miserabiliter)mirabiliter DE; facing exspiravit in marg. m2 (line 133): Tunc propheta oravit ne plueret super terram annos tres et menses sex D.

 134  Lleir)Leir DEH.

 135  rexit)rexit et H; autem om H; flumen)fluvium DE; Soram)Coram C; Suram H.

 135  aedificavit — civitatem: cf. Jos. 19.50: et aedificavit civitatem.

 136  eius)eiusdem C; Kaerllir)Kaerleir DEH; Leicestre)Leircestria E; Leircestra DH.

 138  Gorenilla)Goronilla E; Gonorilla DH; Ragau)Regau H; amore)amore amavit DE; iuniorem om C; iuniorem)minorem H.

 139  in — vergere: cf. Statius Theb. 1.391: in senium vergens.

 139  senectutem)senectute DE.

 142  diligeret)diligebat DE. 142-143 Interroganti igitur)Interrogans autem C.

 143  Gorenilla)Gorenillam C; Goronilla E; Gonorilla DH; quae om DEH; erat om DEH; se ipsum)ipsum se DEH.

 143  numina — testata est: cf. Seneca Troad. 28: Testor deorum numen; Vergil, Aen. 2.154-155: vestrum/testor numen; 12.201: numina testor.

 143-144  se — suam: cf. 1 Reg. 18.3: diligebat enim eum quasi animam suam; also 1 Reg. 20.17.

 145  tuae vitae)vitae tuae DEH; carissimam)karissimam CDE; filiam)filiam meam DE.

 146  elegeris)eligeris C; mei om DEH; Ragau)Regau H.

 147  respondit)re iurando respondit (del. m1) H.

 148  omnes creaturas)creaturas omnes DE; eum om E.

 149  qua)qua et D; spopondit)spospondit DE.

 150  iunior after intellexisset E; sororum)sorores H; eum om DEH.

 152-153  Non credo — nitatur om DEH.

 154  semper te)te semper DE; a[2])ex H.

 155  amplius om E; amoris certitudinem)amorem certitudinis H; quem)quam C.

 156  finem impone:, cf. Vergil, Aen. 2.619: finemque impone.

 156  impone)pone E.

 156-157  quantum — diligo: see Remarks pp. 513-518.

 156-157  quantum — vales)tantum vales, quantum habes H.

 157  tantumque)tantum C; ratus eam)iratus C; iratus putans DE.

 158  tale)taliter CH; responsum dedisse)dedisse responsum DE; sic om C.

 160  in tantum — dedignabor)dedignabor in tantum te DE; dedignabor te in tantum H; ut)quod H.

 161  partem before non DEH; tuis)tui E; above habebis: <e>arum(?)largitione m2 D; cum om C.

 162  fateris)respondisti C.

 163  consilio)concilio E; unam)una C.

 164  alteram)aliam C.

 166  Cordeillae om C.

 167  ad regem)regi H; connubio)coniugio DEH.

 167-168  filiae responsionum nondum)nondum filiae responsionibus H.

 168  responsionum)responsionibus DE; daturum)daturam E; sibi om DE; daturum sibi)sibi daturum H. 169 enim)etenim DEH; suum om C; Aganippo)Aganippo regi H.

 170  esset)fuisset H; iterum)nuntium C.

 170  amore — inflammatus: cf. Vergil, Aen. 3.330: magno inflammatus amore.

 171  neque)nec C.

 172  tantummodo om DE; nobilis om H; sibi after qua DEH.

 175  Post — temporis: cf. Exod. 2.23; Matth. 25.19: Post multum vero temporis.

 175  Lleir)Leir DEH; senio)senio corporis H.

 176  illum)eum DE; praedictas)priores H.

 177  tamen)autem DE.

 178  Maglaunus)Maglaunius H; generorum)generum C.

 179  cum sexaginta)et cum quadraginta H; inglorius)ingloriosus H; suam)eius H; coniugem)uxorem H.

 179  ne inglorius esset: cf. Statius, Theb. 4.82: ne . . . inglorius iret.

 180  eius om E; eius)suam H; autem)itaque DEH; illum)eum H; eo)illo H.

 180  Moram — faciente: cf. Matth. 25.5: Moram autem faciente.

 181  Gorgonilla)Goronilla DEH; commanentium)commorantium DEH.

 182  eiusdem)eius H.

 184  Maglauno)Mauglaunio H; Henuium)Henninum in text D; in marg. m2: Henuinum; Hemmium (?) or Henninum (?) E; Henuinum H.

 186  totam familiam)familiam totam H.

 187  milites om CDH; ei)ei in H.

 188  tunc om C.

 189  eius om DEH; ipsum)se DEH.

 190  numina caeli: see Hist. 2.143.

 192  Recordatus itaque: cf. Tob. 8.2: Recordatus itaque.

 192  itaque sui)subinde DEH.

 194  filiam)filiam suam H; Aestimans)aestimansque DE.

 195-196  cum se — ait)haec apud se memorabat dicens DE; haec apud se cogitans memorabat H.

 197  quae)quo DEH.

 197  iter tenditis: cf. Vergil Aen. 7.7: tendit iter velis; also 1.656, 6.240.

 198  voluistis)voluisti H.

 199  ipsam)ipsa DE; amissam)amissa DE; infelicitatis corr. m1 ex felicitatis C.

 200-203  Magis enim — deserere coegit om DEH.

 203  irata)irrita DE; fortuna)infortunia C; Cordeilla)Chordeilla H.

 204  illa om C.

 207  abeuntibus)abientibus H.

 208-209  Sed qua fronte — abiectam: cf. Terence Phormio 917: nam quo redibo ore ad eam quam contempserim? See also Latomus 5 (1946), 299-301.

 208  carissima)karissima CDEH (also for line 212, C).

 208-209  videre faciem)faciem videre DEH.

 211  his similia)alia C.

 211  in mente volveret: cf. Lucan 8.621: haec in pectore volvit; Vergil, Aen. 1.305: Aeneas . . . plurima volvens. Sallust, B.I. 6.2 multa cum animo suo volvebat; Seneca, Ep. 13.13: hoc in animo volve.

 212  Galliam)Gallias DEH; Kariciam om C; Karniam in text D; in marg. m2: Kariciam; Karinam E; filia om E; carissima om DE; filia — erat)erat filia sua H.

 213  eam)ipsam D.

 215  adventum)adventum eius(?) C; suae miseriae)miseriae suae DEH.

 216  contrita)contristata H; et)ac DH.

 216  contrita — corde: cf. Jer. 23.9: Contritum est cor meum.

 216-217  consilio usa)usa consilio H.

 219  After balneis the scribe of E repeated the passage muneribus (207) — balneis (219), which he marked by “Va-cat”; et[2]) ac C; vestibusque)vestibus C.

 220  Iussit quoque)Iussitque H; quadraginta)sexaginta DE; secum)pariter secum H.

 221  regi om DE.

 223  voluntatem)praeceptum H; adventu)adventum C; venerunt)veniunt DEH.

 224  magna — caterva: cf. Ovid Met. 3.186: comitum turba stipata; Vergil, Aen. 1.497: magna iuvenum stipante caterva; also 2.370 and 4.136 and Gildas, De Excidio 13: magna comitante satellitum caterva; see Hist. 3.104-105.

 225  dederuntque — potestatem: cf. 1 Mach. 10.8: dedit ei rex potestatem.

 225-226  pristinam dignitatem)pristinum statum D; see Hist. 2.299.

 226  ipsum)illum DE.

 227  exercitu corr. m1 ex exercitum C; after grandi H.

 228  transivit)transiit DEH; generis)generibus H.

 229  totius corr. ex toti by a late hand H; dominium after atque DE; est(2) om H; tribusque) Tribus DE.

 230  unumquemque)quaecumque C; quemque H; potestati)dignitati E.

 231  in — bona: cf. Gen. 25.8: in senectute bona; also Jud. 8.32.

 232  patrem)patrem suum H; supra fluvium Soram in text D; in marg. m2: sub fluvio sora; Soram)Sora H.

 233  Leicestriam)Leircestram D; Leircestriam EH; Iani om C.

 234  gens)gentes D; idolatriae)ydolatre C; sollemnitate)sollempnitate CD; solempnitate EH.

 235  auspicabatur for auspicabantur in CDEH; auspiscabantur (del. m1) C.

 235-236  Nam illuc — recipiebant om DEH.

 238  bona pace)pace bona H.

 239  Morgano)Morgauno, (with ss Maglauni et Goronillae filio m2) D; Margauno E; Margano H; Cunedagio)Conedagio CH; with ss filio Henvini et Ragau m2 D; Cimedagio E.

 239-243  Quorum — exercitibus om DEH.

 243  multis)post multis DEH.

 246  Exinde)Exin H; iuvenes regnum)regnum iuvenes H; ea)illa H.

 246-247  Facing Humbrum in marg. m2: versus Katanesiam D.

 247  Morgano)Margauno D; Marganno E; Margano H.

 247  vergit — occasum: cf. Lucan 9.421: vergit in occasus.

 248  Cunedagio)Conedagio H.

 248-249  perturbatio regni)regni turbatio DEH.

 249  Morganum)Margaunum E; Marganum DH; illius)ipsius DE.

 249  animum — pulsabant: cf. Cicero De Div. 2.58(120): dormientium animos . . . pulsari; Lucan 7.128: animi . . . pectora pulsant.

 251  Cumque)Et cum C; a pravis)perversis E; a perversis DH; incitatus)excitatus DE.

 252  Cunedagii)partemque Conedagii H; ferroque)ferro H; igitur)autem C; ergo E.

 253  venit om C; Morgano)Margauno DE; Margano H; Cunedagius)Conedagius H.

 254  immensa utrimque)utrinque inmensa H.

 255  Morganus)Margaunus DE; Marganus H; Cunedagius)Conedagius H.

 258  scilicet Morganwc om DEH; Cunedagius)Conedagius H.

 259  Isaias)Ysayas CH; Ysaias E; Osee)Iosue DE; in marg. m2(?): Osee D.

 260  et Roma)Item Roma E.

 260-262  Roma — 429: cf. Papias Vocabularium, under Roma (Venice, 1496):. . . Roma post excidium Troiae anno CCCC.XXVIII condita est . . . Roma . . . a Remo et Romulo geminis condita fertur.

 261  Maii)May H; expletis — anno om DEH.

 262-263  autem — Salustium om DEH.

 262-263  Nota — Salustium: cf. Sallust, B.C. 6.1: Urbem Romam . . . condidere atque habuere initio Troiani.

 264  Cunedagio)Conedagio H; Rivallo)Kadwallo C; Riwallo DE.

 267  Rivallo)Kadwallo C; Riwall’ D; Riuuall’ E; Riuuallo H; Gurgustius)Gurgucius C; Gurgustus H; suus)eius DEH.

 268  Iago)Yago D; Lago H; Gurgustii)Gurguthii C; Kimarocus)Kimarcus D; Kimmarcus E; Kinmarcus H; Sisillii filius om C; Sisillii)Sisilli E; filius in text D; in marg. m2: nepos; Gorbodiago)Gorbodugo D.

 270  vergente — senium: cf. Lucan 1.129-130: vergentibus annis / in senium; Statius Sil. 4.4.70: vergimur in senium.

 273  Sywardi)Suhardi figure 005 app E.

 273-274  Pugnantibus)Pungnantibus C.

 274  Ferreus after est H.

 275  Ludon)Ydon (Y tampered m2) D; Indon E; Inden H; artius)arctius DH.

 276  fratrem)victorem fratrem DE; victorem fratrem suum H; concitata)incitata DEH.

 277  somno)sompno CDEH.

 277  somno oppressum: see Hist. 1.182.

 277-278  sectiones)seditiones H.

 278  dilaceravit)dilacerant H; Exinde corr. m2 ex Exin E; civilis)civili(?) C.

 281  tempore)ergo tempore D; Dumwallo Molinticius)Dunwallo Molmutius DE; Dunuuallo Molmitius H.

 282  Clotonis)Clotenis DEH.

 283-284  surrexit — Loegriae)in Pinnerem regem Loegriae insurrexit H.

 284  Pinnerem)Pynnerem D.

 285  Rudaricus)Rudaucus DEH.

 286  inter se om H; Dumwallonis)Dunwallonis DE; Dunuuallonis H.

 287  Dumwallo)Dunwallo DE; Dunuuallo H.

 288  multum diei: cf. Gen. 29.7: multum diei.

 288  diei)die E.

 289  vocavit)sevocavit DEH; Dumwallo)Dunuuallo H; Dumwallo ad se)ad se Dunwallo DE.

 290  audacissimos)viros audacissimos DE.

 291  fecit after similiter DEH.

 291-292  Deinde — ipsis essent om E.

 292  in om DE; in quo)ubi H; Rudaricus)Rudaucus DEH.

 293  dixit)ait C; hostes om DEH.

 294  praedicti om E.

 295  Dumwallo)Dunwallo E; Dunuuallo H.

 298  terraque — conspectu eius: cf. 1 Mach. 1.3: et siluit terra in conspectu eius.

 299  in — statum (passim): cf. 2 Par. 24.13: in statum pristinum.

 300  Molmuntinae)Molmitinae H.

 301  usque — tempus: cf. 2 Esdras 2.6: Usque ad quod tempus.

 302  After cetera omission mark; in marg. m3: ut beatus Gildas commemorat D.

 302-303  ut — confugeret: cf. Jos. 20.3: ut confugiat ad eas quicumque animam percusserit nescius.

 304  et ad propria rediret om D.

 306  itaque)ergo DEH; eius)illius DE.

 306  in — eius (passim): cf. 1 Mach. 14.36: Et in diebus eius; also 4 Reg. 23.29 24.1.

 307  violentiam)molestiam E; violuntiam H; regnum after annis(308) DEH.

 309  est om C.

 310  After construxerat: Explicit liber II. Incipit III H; in marg. m2: Incipit liber III E.

 1  Dumwalloni)Vnwalloni (no initial; d indicated in marg.) E: Dunwalloni D; Dunwallo H; eius)eius duo H.

 1-2  inter se de regno)de regno inter se DEH.

 3  parte sua)partem suam C.

 5  pars dignior)dignior pars DEH; iunior)minor H.

 6  Nordanhumbriam)Nordamhumbriam D; Nordamhimbriam E; ad om H; Catenesiam) Catinesiam DE; Catanesiam H; possideret)optineret H.

 7  his)hoc E.

 8  quidam adulatores)adulatores quidam DEH.

 8-9  mendacii fabricatores: cf. Job 13.4: fabricatores mendacii.

 9-10  ignavia occupat)occupat ignavia H.

 10  eademque)eadem CH.

 11  generis)gentis DE; nobilitas)nobilitate H; parem fecerit) parificet DEH; in om H.

 12  Cheulfo)Cheulpho H.

 13  devastante)vastante DEH; de)e DEH; regno)regione D.

 14  foedus)moras foedus (del. m1) D; dedecori)dedecus H.

 15  Elfragi)Elfingii DEH.

 16  Norweigensium)Norguegensium D; Norgue gentium E; Norguensium H; igitur om H.

 17  corruperunt)corrumperunt C; consilio)consiliis H.

 18  Norwegiam)Norguegiam DH; Noruegiam E.

 19  seque)se DE; et se H.

 19-20  exercitu)consilio C.

 20  Nordamhumbriam)Nordanhumbriam H.

 22  Norwegiensium)Norguegensium DE; Norguensium H.

 24  in altum: cf. Vergil Aen. 1.34, 3.11 and passim: in altum; aequora sulcaret (passim): cf. Vergil, Aen. 5.158: sulcant vada salsa; 10.197: sulcat maria; Ovid, Ex Ponto 1.4.35: vastum sulcavimus aequor.

 24-25  Gudlacus)Guthlacus H.

 25  Dacorum)Dachorum H; qui — fuerat om DEH.

 26-27  nam ultra — velis sequebatur om DEH.

 28  forte)fortem C.

 28-29  illam inter)intra illam C; illam intra EH.

 29  consocias)ad socias (corr. m1 ex socians) C; Ardebat — amore)Amore enim eius ardebat H; eam)illam C.

 30-31  venti — turbine: cf. Vergil, Aen. 2.416-417: ceu quondam turbine venti/ confligunt; ibid. 9.91: turbine venti; also 1.82-83: venti, velut agmine facto . . . ruunt.

 32  vi)in H; tempestatis)tempestate H.

 32  rabie ventorum: cf. Ovid, Met. 5.7: ventorum rabies; Statius, Theb. 7.810: ventorum rabiem.

 33  applicuit after puella DE; nescius)nesciens DEH.

 35  adventum fratris)fratris adventum DEH; autem)enim H; Gudlaci)Guthlaci H.

 36  fuerat)fuit H.

 37  causa corr. m1 ex causam C; patuit extended to margin, but tuit added m2, followed by tamen or fratri in ras. and m2 before Belino in the next line D; Belino) Bellino H.

 37-38  Gudlacus rex)rex Guthlacus H.

 40  retentionem)re retentionem D; regni)regni sui H.

 41  uxor)sponsa H; restituerentur sibi)sibi restitueretur H.

 42  Sin autem)Si non DE; numina caeli)caeli numina DEH.

 42  testatus — caeli: see Hist. 2.143.

 43  negabat)negavit H.

 44  exercitu)exercitu suo DE; obviam fratri)fratri obviam H; pugnaturus)pungnaturus C.

 45  quoque)ergo C; confidens)fidens DEH; Norwegiensibus)Norguegensibus DE; Norguensibus H.

 46  obviam om H; Calaterium)Calaterinum DE (with ss Kalaterium m2 D).

 47  caedem om E.

 47-48  Concidebant — falcatoribus om DEH.

 49  diffugerunt)diffugiunt H; Norweigenses)Norguegenses DE; Norguenses H.

 49-50  vulnerati ad naves)ad naves vulnerati DE.

 50  Belino)Bellino H; stragem magnam) magnam stragem DE; stragem maximam H; peragente)patrante DEH; Ceciderunt)et ceciderunt H.

 51  ulli)mille EH; mille fuerunt (del. m1) E.

 52  nisi laesi)illaesi DEH.

 53  dedit)dederat H; petivit litora)litora petivit DEH.

 53-54  ceteri — delituerunt om H.

 55  ergo)igitur DEH; victoria Belino)Belino victoria H.

 56  eorum)illorum DE; Dacorum)Daco EH.

 58  sua om CDE.

 59  pactumque)pactumque hoc DE; fidei om H; ergo)igitur DEH.

 60  baronum)baronum suorum H.

 62  Belinus)Bellinus H; potitus dominio)dominio potitus DEH.

 63  adinvenerat corr. m1 ex advenerat C; stabilem — fieri om DEH.

 63-64  praecepit — quae)addens quoque ut strata viarum(viarum om H) quae DEH.

 64  ad civitates after ducebant DEH; ducebant)ducebat C; in marg. m3: quia de viis quae ad civitates ducebant, orta est dissensio D.

 64-68  eandem pacem — vias om DEH.

 65  Dumvallo)Dunvallo C.

 68  lapidibus et caemento)caemento et lapidibus DEH; fabricari)fierent DE; fabricarentur H.

 68-69  Unde — secaret om DEH.

 69  quae [1]) quem C; scilicet quae)scilicet qua C; quae scilicet DEH; Cornubico)Cornubiensi DEH.

 70  Cathenesium)Catinesium DE; Katinensium H.

 70-71  ab australi plaga: cf. Jos. 18.5: ab australi plaga.

 71  septentrionem)septemptrionem C; protenderetur)procederetur C; aliam)alia DE; viam om DEH.

 71-72  in latitudinem)a latitudine DE.

 72  id est om CH.

 74  praeberet)praeberent DE; vias after terrae(75) H.

 75  praecepit corr. m1 ex cepit E; ex om DEH.

 76  Britanniae om DEH.

 77  terra in)intra DEH; mari)mare DEH; Dumwallonem)Dunwall’ CDE; Dunuuallum H; Belini)Bellini H.

 79  sancivit)sanxcivit C; sanxivit D; illas)eas DEH.

 80  ita ut)quicquid C; violentia supplicium)iniuria C.

 81  desiderat scire)scire desiderat H; eis)ipsis H; praeceperit)praeceperat C; statuerit H; Molmontinas)Molmuntinas DE; Molmitinas H.

 82  Gildas)Gyldas H; historiographus)historigraphus CE; Britannico)britannico transtulit C; brittanno H; in Latinum)in latinum transtulit E; transtulit added in marg. by a 15th century hand D.

 83  transtulit om E.

 86  in Gallias after dictum est DE; dictum)praedictum H; regni om H.

 88  ab eis petens)petens ab eis DE.

 88-89  Et cum — quivisset om DEH.

 89-90  Segetium — Allobrogum)Siginum Allobrogum ducem DE; Seginum A.d. H.

 90  est om DEH; tum)tam H.

 91  tum)tam H; et om DEH.

 92  Erat — aspectu: cf. 1 Reg. 16.12: Erat autem . . . pulcher aspectu; also ibid. 17.42; Statius, Sil. 5.2.22: pulcher visu.

 92  praecellens omnibus)omnibus praecellens DEH.

 93  ergo)igitur H; suorum after consilio (94) DEH.

 94  ei copulare omitted in text; in marg. m2; ei dare H.

 95-97  Sin autem — appetebatur om DEH.

 99  suprema — adveniente: cf. Lucan 10.41: occurrit suprema dies.

 99  est)erat DEH; dux om D; Sigunius)Siginus D; om EH.

 100  potitus)potito H; amicitia et obsequiis)obsequiis et amicitia D.

 101  Facing accumulat in marg. m2: et quod Allobroges pro maximo habebant profusus erat in dandis cibis, nulli ianuam suam prohibens, D; itaque)ergo DEH.

 102  totam)omnem H; collecto after tempore (101) H.

 103  Neustria)Neustriam DEH; in Britanniam om C.

 104  eius om E; Belinus)Bel’ E.

 104-105  armatorum — caterva: see Hist. 2.224.

 105  illo)eo D; et om DEH.

 106  bellum)bella C; pararent corr. m1 ex parent C; ducum om C; Conwenna)Tonwenna DE; Tonuuenna H.

 107  interserit)interserat H.

 110  carpens oscula: cf. Ovid, Her. 11.117: oscula . . . carpsi; also Met. 4.358; Propertius, Carm. 1.20.27: oscula . . . carpere; Statius, Theb. 3.711: carpens . . . oscula vultu.

 112  memento — istorum: cf. Cant. 1.3: memores uberum tuorum; uberum — suxisti: cf. Luc. 11.27: ubera quae suxisti.

 109  tremulis gressibus: cf. perhaps Ovid, Met. 14.143: tremuloque gradu; Vergil, Aen. 4.641: illa gradum studio celerabat anili.

 109  in om DEH.

 114-115  iram compesce: cf. Lucan 9.166: compescuit iram; Seneca, Herc. Oet. 1456: compesce . . . irarum minas.

 119  si om H.

 120  Adhuc)et adhuc DEH; potuisses corr. m1 ex potuisset C.

 124  vestras)nostras H; aspexissent)invenisset H.

 125  lamentationibus matris)matris lamentationibus H.

 125  sedato animo: cf. Vergil, Aen. 12.18: sedato . . . corde.

 126  Belinus)Bellinus H.

 126-127  ut illum — venire om DEH.

 127  obvius)obviam DE; ei om C; obvius ei)ei obviam H.

 128-131  Nec mora — transfretaverunt om H.

 129  facti)facti sunt DE; urbem)et urbem DE; ingressi)pariter ingressi sunt DE.

 129-130  ut — potestati om DE.

 130  exercitum)excercitum C.

 131  ad Gallias simul)simul ad Gallias DE.

 132  fuisset)esset DE; omnes)omnia C; reguli)regna C.

 132  convenerunt — reguli: cf. Sallust B.I. 11.2: reguli in unum convenerunt.

 133  vi om H; Belino)Bel’ E.

 134  fugam corr. m1 ex fugant C.

 136  captos)captosque DH.

 136-137  tradunt)traduntur C.

 139  Italiam)Ytaliam D.

 140  autem om DEH.

 142  et[1]) suo C; senatus)senatorum DEH; copiam)copia CH.

 143  plurimaque — largiendo)plurimisque diversis donariis elargatis C; plurimisque diversis donariis largiendo H.

 144  Italia)Ytalia CDE; de om C; de censu)censum H; paciscentes)pasciscentes H.

 145  et om C; foedere confirmato)firmato foedere H; confirmato)firmato DE; duxerunt) direxerunt DEH.

 146  debellandos)debellandum D; bellandum E; eiusdem terrae om C.

 148-149  eos — tergo om H.

 148  oppugnare)opungnare C.

 149  et ss m1 C; Italis)Ytalis D.

 150  autem)tamen DE; tum H; utuntur consilio om C.

 151-152  cum Britonibus — insisteret)Germaniam subiugaret H.

 151  Germanos oppugnare)oppugnare Germanos DE.

 152  Brennius vero)et Brennius H; cum — rediret et om H.

 153  Italiam)Ytaliam CDH; ad ss m1 C.

 154  Britonum et Allobrogum)Allobrogum et Britonum DEH.

 156  Bellinus (del. m1) C.

 159  Itali)Ytali D; verentes)timentes H.

 160  compererunt)comperierunt C; vallem)convallem H; hostium armis)armis hostium H; fulgere after radios DE; radios)radios fulgerent (del. m1) C.

 160  ad lunae radios: cf. Ovid Met. 4.99: ad lunae radios.

 161  propero)prospero CH.

 162  illucescente)illuscescente CH; illucessente E; Italis)Ytalis D; inferre)inferre molestias C.

 162-163  nec cessavit — vesperam: cf. Eccl. 11.6: et vespere ne cesset manus tua; 1 Mach. 9.73: Et cessavit gladius ex Israel; Exod. 18.13; Ecclesiasticus 18.26 and 1 Mach. 9.13, 10.80: a mane usque ad vesperam.

 164  impetum compescuit: cf. Seneca, Herc. Fur. 975: compesce dementem impetum.

 164  compescuit) compescuit atque diremit DEH; cf. Sallust, B.I. 60.8: Denique utrimque proelium nox diremit; Statius, Theb. 3.677: haec alterna ducum nox interfusa diremit; Vergil, Aen. 5.467: proelia voce diremit; see Hist. 4.116.

 165  flectit iter: cf. Claudian In Ruf. 2.252: flexit iter; Lucan 8.471: flectit iter; Vergil, Aen. 7.35: flectere iter sociis.

 167  et om CH; machinis)maxinis C.

 167-168  prosternunt)ad terram prosternunt DEH.

 168  Romanis after terrorem DE; igitur)ergo DEH.

 168-169  econtra viriliter)viriliter econtra DE.

 169  fundibulis)fradibulis H.

 170-171  Quod cum)Cumque id C.

 171  duces — aspexissent)conspexissent fratres C; Belinus et Brennius)Brennius et Belinus H; aspexissent)inspexissent D.

 171-172  indoluerunt — suorum et om C.

 172  et accensi ira: cf. Vergil, Aen. 12.946: furiis accensus et ira; see Hist. 4.172-173.

 172  acceperant)susceperant DEH; scilicet om CH.

 174  filiorum contumeliam)contumeliam filiorum DEH.

 175  scilicet Gabii)Gabii scilicet E; scilicet om DH; Gabii omitted in text; added by a later hand C.

 176  Apulia)Apulea E; Appulia H; Italia)Ytalia CD; eos)illos DE; illum H; eis voverunt) noverunt eis DEH.

 177  urbe)urbem DEH.

 178  imparatos)imperatores H.

 179  Porro)Orro (no initial; p indicated in marg. m2) E; ambo om DE.

 180  illatam om C; centurias)centuriones H.

 182-183  cessit fratribus)fratribus provenit H.

 183  capto bis E.

 184  ditati)refertam H.

 186  est om C; Italia)Ytalia CD; premens inaudita)inaudita premens DE; premens after tyrannide H.

 190  civitatem om DEH; Oscam fluvium)Uscham flumen DE; Huscham flumen H.

 191  Kaeroysk)Kaerusch DE; Kaeruch H.

 192  quod)quod in eadem H; in ea om H.

 193  etiam)et C.

 194  Belinesgade)Belnesgate DE; Belnesgata H.

 195  turrim aedificavit)aedificavit turrim H.

 196  subtus)subitus C; ad pedem applicantibus om DEH.

 197  renovavit)regnavit renovavit (del. m1) C; revocavit H.

 198  divitiarum om DEH; populum et om DEH.

 199  subsecuta)consecuta (con tampered) D.

 200  igitur)ergo DEH.

 201  aureo)auro C.

 202  collocatum)collatum H.

 203  eius om E; Barbedruc)Barthruc D; Bartruch E; Bartruc H.

 205  et om C.

 206  sibi om C; persolvebant)etiam persolvebant H; transivit)transiit DE.

 207  durissimis)cum durissimis (del. m1) C; dirissimis (corr. ex durissimis) D; dirissimis EH.

 208  subdidit)restituit DE.

 209  Ea tempestate: cf. 2 Par. 28.9; Sallust, B.l. 8.1: Ea tempestate; see Hist. 3.254.

 210  Orcadum)Orchadum H.

 211  Causam)Casus C; ergo)modo DE; in marg. m2: vero D; eum)illum H.

 212  Partholomi)Partholoita (final ta in ras. m3) D; Partholoum E; Parcholoun H; eum om DEH.

 213  dixit)dicit DE; partibus)parte H; Hispaniarum)Hyspaniarum CD.

 216  quod)quia E; annum)annum unum DEH; perfecerat)fecerat DEH.

 216-217  Ut igitur — fuisset) Quo audito rex DEH; after audito omission mark; in marg. m3: eos ex Hyspania venisse et Basclenses vocatos esse didicisset D; Hispania)Hyspania C.

 217  petitioni eius haud)haut petitioni eius DEH.

 218  Hiberniam)Hyberniam CE; insulam indulsit)indulsit insulam H.

 219  de suis eis)eis de suis DEH.

 220  venissent)venirent DE.

 221  apricam)apris eam H; et[2])ac DEH; fluminibus)fluminibus rivisque H.

 222  coeperuntque)coeperunt E; continuo)continuoque E.

 223  creveruntque — sunt: cf. Exod. 1.7: filii Israel creverunt, et . . . multiplicati sunt; also Act. 7.17.

 224  peracto — cursu: cf. Vergil, Aen. 4.653: vixi et, quem dederat cursum Fortuna, peregi.

 224  est om. C.

 225  fuit om DEH.

 226  hunc)haec E; Gwntelinus)Guizelinus DEH; modeste)honeste H.

 227  uxor in text D; in marg. m2: mater.

 229  invenit)adinvenit DEH; Aluredus)Aldredus C; inter om C.

 230  cetera om C; Marchenelaga)Merchenelaga DE; Merthenelaga H.

 231  Gwntelino)Guizelino DEH; remansit reginae)reginae remansit DEH.

 232  ei om E; ei filius)filius ei H; Sisillius nomine after annorum DEH; erat apta)apta erat DEH.

 233  regni om C.

 234  Kynowarus)Kineuarus DE; Kinuuarus rex H.

 235  Danius with ss Morpidus m2 E; Morwynus)Morpidus with ss Merwidus m3 D; Morpidus with ss Danius m2 E; Morpidus H; concubina with ss id est Tangustela m2 D.

 236  Tagustla om DEH; nomine om DEH; Hic)Is DEH.

 236-237  proeliis — crudelitate)plus nimio crudelitati DEH.

 238  Pulcher — aspectu: see Hist. 3.92.

 240  dux Morianorum)Morianorum dux H; cum — classe om C.

 241  armatorum om C; Northumbriam)Nordamhumbriam D; Nordanhumbriam E; Nordanhymbriam H; coepit)cepit in (del. m1) C; coepit patriam)patriam coepit DE; Morwinus)Morpidus with ss Morwidus m3 D; Morpidus with ss Danius m2 E; Morpidus H.

 242  cum manu valida: cf. 4 Reg. 18.17: cum manu valida.

 242  manu after valida DEH.

 243  maxima)magna H.

 244  unus)ullus H.

 245  sic)sibi C; sic ss m3 H; postquam)post C.

 246  est)fuisset C; saevitiae)sententiae H.

 247-248  accidit — delevit om DEH.

 247-248  penitus delevit: see Hist. 1.350.

 248  enim om DEH; Hibernici)Hybernici CEH.

 249-250  miserabiliter)misere H.

 251  eam)illam DEH.

 252  sua om CH; ea)eam H; consumpsisset with ss . . . inutiliter m2 D; in marg. m3: acceleravit monstrum illud D; arreptum corr. m2 into arreptumque D; ipsum)illum H.

 253  devoravit)belua devoravit H; quinque filios)filios quinque H.

 254  Gorbodianus)Gordianus in text D; in marg. m2: Gorbonianus; Gordianus E; Gorbonianus H.

 254-255  iustior — aequi: Cf. Ovid Met. 1.322-323: non illo melior quisquam nec amantior aequi/vir fuit.

 255  erat)erat illo ss; illo m2 H; aequi)aequi erat C.

 255-262  Mos eius — iniuriam facere om DEH.

 257  renovabat for renovabit in C.

 258  Omnibus — eius: cf. 1 Mach. 9.71: omnibus diebus vitae eius.

 262  innatae)in natae E.

 262-263  debita — solvens: cf. Hyginus, Fabulae 26.3: debitum naturae persolvit; ibid. 52.2: debitum naturae solvebat; also Nepos, De Reg. 1.5.

 263  solvens)solves C.

 263  ab — migravit: cf. Cicero, De Rep. 6.9.9: ex hac vita migro; also De Fin. 1.19.62; see Hist. 3.302-303.

 264  illi)ei DE; Archgallo)Ardigallo DEH; germano)fratri DE.

 265  namque om C; affectabat)affectavit DEH.

 266  quibusdam)quibusque DEH; destitit)desistit E.

 266-267  regni fortiores)fortiores regni H.

 268  suum)eius DE.

 268-269  propter — fecit: cf. 2 Reg. 9.7: faciam in te misericordiam propter Jonathan; also ibid. 10.2.

 269  suum om DEH; Archgallo)Ardigallo DEH.

 270  comprovinciales)provinciales DEH; et alios om DEH.

 271  eorum auxilium)auxilium eorum DE; a om C.

 272  fratrem)fratrem suum H; Elidurum regem)regem Elidurum H; Elidurum)Elid’. E; mox)rex H.

 273  rex)mox H; amplexatus)osculatus C; ei om DEH. 273-274 innumera)communia C.

 274-275  consolati sunt)sunt consolati DE.

 275  eum)illum H; Elidurus)Elid’. CE; Elidurus secum H; Alclud)Aldclud DE; Alelud H.

 275-276  occultavit)occuluit DEH.

 276  se om H; se aegrotare)aegrotare se DE; finxit)finxit eum H; totius)universi D.

 278  singillatim)singulatim EH; et sine strepitu om C; ingrederetur thalamum)thalamum ingrederetur H; thalamum om C.

 279  suo om EH.

 279-281  si catervatim — ad hoc)Singulis ergo quiete ingredientibus praecipiebat satellitibus Elidurus(Elid’ E)ad hoc DEH; satellitibus Elidurus)Elidurus satellitibus H.

 281  hoc)haec C.

 282  capite)capita CDE; extractis gladiis om H; fratri)fratri suo H; Archgalloni)Ardigalloni DEH.

 283  subiecti om DEH; submitterentur (del. m1) D; igitur)ergo D; cunctis)singulis C.

 284  Archgalloni)Ardigalloni DEH.

 285  omnium)omni C.

 286  diadema after cepitque (285) H.

 287  Pius)pium C; Pius nomen)nomen Pius H; accepit)suscepit H; facing accepit in marg. m3: solebat ipse versa vice ignobiles deponere nobiles autem exaltare D. Archgallo)Ardigallo DEH.

 287-288  a nequitia antecepta)ab antecepta nequitia DEH.

 288  iustior corr. m1 ex iusticior C; mitior)mitior omnibus H.

 288-290  Vice etenim — tenere om DEH.

 290  denique)itaque C; languore)langore C.

 292  Elidurus)Elid’ C; Elidurus — erigitur)Eligitur Elidurus(Elid’ E) iterum DE; Erigitur Elidurus iterum H; erigitur)assumitur C.

 293  suum om H; primogenitum after Gorbonianum H.

 294  residui — eius)fratres eius residui H; Ingenius)Iugenius DH; Peredurus)Paredurus DE.

 295  lacessere)lacescere D; lassescere H; bello om H.

 296  custodiae om E; Deinde)Denique C.

 297  partiti)p. sunt C; Ingenio)Iugenio DH.

 298  tota om H; Pereduro)Pareduro DE; Albania om C.

 299  autem)igitur C; Ingenius)Iugenius DH; Pereduro)Pareduro E.

 300  ipsumque)ipsum C; mors repentina)repentina mors D; surripuit)subruit C; Elidurus igitur)Elidurusque C; Elidurus)Elid’ E; igitur om H.

 301  solium)solio C; sublimatur)sblimatur C; sullimatur EH.

 301-302  totum — explesset: cf. Gen. 50.25: mortuus est, expletis . . . vitae suae annis; see Hist. 4.360.

 302  in om CH; iustitiaque)iustus C.

 303  dereliquit)reliquit DEH.

 304  avunculum)patrem et patruum D; patrem et patrum E; before Gorboniani omission mark; in marg. m2: Reyn nomine D.

 305  et)et sapientia (del. m1) C; Morganus Archgallonis)Marganus Ardigallonis DEH.

 306  parentum exemplo)exemplo parentum H.

 307  Enuianus)Emmannus DE; in marg. m2: Eyniaunus D; Enmaunus H; frater) filius C.

 307-308  populum iniuste)iniuste populum DEH.

 309  After depositus est omission mark; in marg. m1(?): Postposita enim iustitia tyrannidem exercere praeelegit D; cuius loco)loco cuius DEH; Idwallo)Ituuallo H; Ingenii)Iugenii D; Iugeni H.

 310  After filius omission mark; in marg. m2: Hic Eyniauni eventu correctus, ius atque rectitudinem colebat D; qui eventu — colebat om DEH; Cui om H.

 311  Pereduri)Pareduri E; cui Genentius)Huic Gerontius DEH.

 312  Catellus)Katullus H; eius)suus DEH; Catellum)Catullum H; Coillus)Koillus H.

 313  Kerin)Cherin EH; corr. m2 into Cherein D; fuerunt)sunt H; Fulgenius)Fulgentius in text D; in marg. m1(?); Sulgenius; Eldaldus)Eldanus H.

 314  Andragius with ss Androgeus m3 D.

 315  Virianus)vili Virianus (del. m1) C; Urianus DEH; Andragii with ss Androgei m3 D; Cluid)Eliud DE; Heliud H; cui om C; Cledaucus om C; Dotennus)Cloteus E; Clotenus DH.

 316  Gurgucius)Gurgutius DEH; Merianus)Merian̄ C; Bledudo)Bledud H; Capp; cui Oeneus)Caipenroneus C; Capenronius E; Capeiuoenus H; cui[5] ss m1 D.

 316-317  Sisillius)Sissilius C.

 317  Bledgabred in text D; in marg. m1(?): Blethgeuret.

 318  excessit)excesserat E; ioculatorum)iaculatorum E.

 319  Archianus)Aromail DE; with ss Arthnail m3 D; Arkinail H; frater)filius DE; Edol)Eldol DEH.

 320  Reidion)Redion DEH; Kederkius)Rederchius DEH; Samuel)Samuil (del. m1 ?) D; Samuil EH.

 320-321  qui ante — Penuchel om DEH.

 321  Pir)Peir H; Capoir)Kapoir H; Eligueillus)Cligueillus D; Capoiri)Capoir DE; Caipoiri H.

 322  After prudens omission mark; in marg. m3: qui super omnia rectam iustitiam inter populos exercebat D. Heli)Beli D; Bely E.

 323  genuerat)generavit DEH; scilicet Llud)Llud scilicet D; Lud scilicet EH.

 323-324  Cassibelaunum)Cassibellaunum DH; corr. m1 ex Cassibelaunus C.

 324  id est om CH; Llud)Lud E; Lhud H.

 325  regnum after Llud(324) DEH.

 326  et om E; sublimavit)sullimavit EH; urbis om C.

 327  circumcinxit eam)eam circumcinxit DEH; civibus)omnibus C; ea)eadem H; construerent)construeret C.

 328  posset)possit E.

 329  Llud)Lud DE; Hlud H; et in)in C.

 331  Kaerllud)Kaerlud DEH.

 332  nominis om C; Kaerloudein)Kaerlunden DH; Kaerlondem E; Succedente)et succedente D; after tempore omission mark; in marg. m3: decoratum est illud nomen et Ludeyn dicta est deinde D; propter)per DEH; commutationem)communicationem H.

 333  Lundene with ss ab Anglis m1(?) D.

 335  reconditum)conditum H.

 336  illam om D; Porthllud)Portlud DE; Porhlud H.

 337  vero om C; Leudegade)Ludesgate DE; Ludesgata H; nuncupatur)appellatur DE; Nati)Deinde nati C; Nam DE; duo filii)filii duo H.

 337-338  Androgeus et Tenuancius)Tenuantius et Androgeus D; Tenuancius et Androcheus E.

 338  adhuc aetate)aetate adhuc H.

 339  minime om C; Cassibelaunus)Cassibellaunus DH; eorum avunculus)patruus eorum DE; illorum)eorum D.

 340  regem)regnum DEH; sublimatur)sullimatur EH; ac)atque H.

 341  fama — divulgaretur: cf. Sallust B.I. 13.1: fama . . . brevi divolgatur; also 30.1

 341  illius)eius H; extrema)externa H.

 342  surgentibus et om DEH.

 342-343  excretis)erectis C.

 345  Androgeo)Androgeno H.

 346  imperabat)imperavit C; after imperabat: Explicit liber III. Incipit liber IIII H; in marg. m2: Incipit liber IIII E.

 1  ut in — historiis om HP; Iulium om HP.

 2  sic)sicut CH; anno om C.

 2-4  anno ab — anno: cf. Bede, Eccl. Hist. 1.2: anno ab Urbe condita DCXCIII, ante vero incarnationis dominicae tempus anno LXmo.

 3  sescentesimo — tertio) 694 C; DCXXIII HP.

 4  sexagesimo)quinquagesimo DE; sexagesimo anno)anno LX HP; Britones)Britannias DEHP.

 5  navibus — octoginta: cf. Bede ibid.: navibus onerariis atque actuariis circiter octoginta.

 5  actuariis)acticariis C.

 5-6  advectus)adventatus H; advectatus P.

 6  Ruthenorum)Rutenorum DEHP; venisset)advenisset D; Britanniam)B. insulam HP.

 7  esset om DEHP; quaeve)quae DEHP.

 8  didicisset)didiscisset C; populi tampered; in marg. populi in later hand E; ait deleted P.

 9  quia)qui P.

 10  illis)Filius P.

 11  Silvii) et Silvius C; Silvii (del. m2) in text D; in marg. m3: filius Silvii, filius Ascanii; filius)filii D; nisi)ni P.

 12  Oceanum)Occianum E; Oceanum, extra om C; orbem) orbem non C.

 13  nobis tributum)tributum nobis DEHP; dignitati corr. m1 ex digniti C.

 14  prius)primitus H.

 15-17  ne nos — offendamus DEHP.

 17  regi)suis P; Cassibelauno)Cassibellauno DH; Cassibellano P; intimasset)nuntiasset P.

 19  Cassibelaunus)Cassibellaunus CDH; Cassibellanus P; Gaio)Caio P; Iulio om DEHP.

 20  Romanorum cupiditas)cupiditas Romanorum D; quae)qui P; usquam)usque P; vel)et P.

 22  patitur)patietur P; quaeris after tributarios DE; qui)quum P.

 23  libertate hactenus)hactenus libertate DE.

 24  generi tuo)gentis tuae C.

 25  subdere)premere DEHP; erubuisti)eribuisti E; Libertati)libertatem DEHP; animos) autem DE; autem nos HP.

 26  assuevimus)consuevimus DEHP; et tam)traditam P; antecessoribus)ancessoribus E.

 27  genere)ipso genere P; nostro servitus) servitutis C.

 28  ipsi quoque)quoque ipsi DE; elaboraremus)elaboremus P.

 29  For the sources of the second chapter see Latomus 5(1945), 79-82.
insitum a natura: cf. Cicero, Pro Sulla 30(83): . . . hoc natura est insitum. . .

 29  est after insitum H; et om H; par om C; et par cum)partum P; tanto tempore)tantopere DE.

 30  hominem)hostem P; amitteremus)amittamus DE; Liqueat)Liceat P; tibi om C.

 31  dum)cum P; comes)comite P; for vita comite see Gen. 18.10: vita comite; fuerit) fuerie(?) P; communiter)contra P; et)etiam DEH.

 31  dum — fuerit: cf. 4 Reg. 4.16: si vita comes fuerit.

 32  tempus after dissolutionis DE; dissolutionis)resolutionis HP; for tempus resolutionis see 2 Tim. 4.6: tempus resolutionis meae instat; forte om HP; institerit)instctē P.

 34  Thamensis)Tamensis E.

 35  attigerat)attigerant DE; attigerunt H; Cassibelaunus)Cassibellaunus D; Kassibellaunus H.

 36  exercitu Britonum)B. exercitu H; Doroberniam)Dorobernum DE; Dorobernium H; pugnantium)pungnantium C; copiis)cohorte H.

 37  secum)tunc H.

 38  tractabatur)tradebatur H.

 39  scilicet)videlicet H.

 40  stipabant)stipebant C.

 41  scilicet om DEH. C; Cridionus) Cridious E; Cridious in text D; in marg. m1(?): Cridoo; Eridion H; Gurthaet)Guerthaec E; Guherthaet in text D; in marg. m2: Gweyctah * (margin cut); Guernaet H; Brithaelque in text D; in marg. m2: Brithathel; Britoelque H.

 43  se castris)castris se DE; segniter insilirent)segnis insiliret DEH; for haud segnis cf. Vergil, Aen. 3.513; see also Hist. 4.106; et om H.

 44  eos om C; perturbarent)perturbaret DEH.

 44-45  Assensum — erexerat om DEH.

 46  procedunt)incedunt figure 019 app E.

 48  et om DEH.

 48  corruunt vulnerati: cf. 2 Par. 13.17: et corruerunt vulnerati; also 1 Par. 5.22.

 49  Manat — cruore: cf. Ovid, Met. 6.388: cruor undique manat.

 49  Manat)Manabat H; ferociter)atrociter D.

 51  Cantuariis)catervis H; et civibus Trinovantum om DEH; et civibus urbis Trinovantum added in marg. m1 D.

 52  inseri)inserere DEH.

 54  ergo om H; laetatur)laetatus C.

 55  vidit)videt H.

 57  tanto om H.

 58  inde extrahi)extrahi inde DE; a Caesare nequaquam)nequaquam a Caesare H.

 59  gladium Nennio)Nennio gladium D.

 60  eo)in eo DE; est, in quo H (for in I suggest vi); pugnavit)pungnavit C; quemcumque) quicumque C.

 61  in) in hunc modum DEH; properanti)prostranti DEH.

 64  After diei omission mark; in marg. m2: tandem cedente victoria Britonibus D.

 64-65  Denique — provenit om DEH.

 66  labore)diurno DE.

 67  diurno)labore DE; sumuntque)sumptumque est D.

 68  quidem om H.

 69  gratulantur de)congratulantur H; tristari)contristari E.

 71  urbem)urbe H; aquilonarem)acquilonarem C; aquilonalem DH; aquilonem E.

 72  portam)partem DE; facientes)ferentes DE; nepos)frater DE; filius H; esset)erat DE; et filius om DEH.

 74  iuxta illum)illius H; probitatum)probitatis DEH.

 75  vix om DE; mortem)mortis periculum DEH.

 76  poterat evadere)vix evadere poterat DE; rebellionem)rebellare H.

 77  formidantes with ss abicientes m2 D.

 78  terrori)terroris E; illis om CH; iam om DEH; erant)erat E; et coacti)atque coacti DE.

 79  et om DEH; crescebat)crebrescebat DE; fama cotidie)cotidie fama H; Britonum navibus)navibus Britonum DE.

 80  plenum om H; igitur om C.

 81  callens with ss callidus m2 D.

 82  noluit)timuit H; feroci)feroce H; sed apertis)apertisque EH; sed ss m1 D.

 83  regni vel om DEH; donavit)dotavit E; ditavit H.

 84  a Britannia victor)victor a Britannia DE; victor om H.

 86  munificentiae)munifice E; se om DEH; leonina feritate corr. m2(?) ex leoninam feritatem C.

 86-89  Qui prius — recuperavit om DEH.

 86-87  fulminans)fluminans C.

 89  amissam)admissam C.

 90  ipsum omitted in text; added in marg. m1 C; ipsum debellare)rebellare DEH.

 91  etiam)et C.

 94  navibus)navibusque DEH.

 94  utriusque commodi: cf. Bede Eccl. Hist. 1.2: DCtas naves utriusque commodi fieri imperavit.

 94-95  Britanniam iterum)iterum Britanniam DEH.

 95  Thamensem)Tamensem E; Thamense H.

 96  temptat)temptant H; praemoniti for praemuniti in CDEH.

 97-98  et plumbatis — grossis om DEH.

 98  amnem)ampnem CD; navis om H.

 99  flumen om E; flumen transmeare)transmeare flumen DH; Romani)naves H.

 100  Charybdim for Caribdim in CDEH.

 101  ad milia)plures DEH.

 102  indoluit)condoluit H; divertere)ducere C.

 103  vix elapsi: cf. Vergil Aen. 9.544-545: vix . . . elapsi.

 103  plurimis)paucis DEH; submersis corr. m1 ex emersis C.

 104  Cassibelaunus)Cassibellaunus D; Kassibellaunus H.

 104-106  ex ripa — proposuerat om DEH.

 106  haud segnis: cf. Vergil. Aen. 3.513: haud segnis; see also Hist. 4.43.

 106  comparatis)paratis H.

 107  bellatorum om DEH.

 109-110  propulerunt)procul pulerunt DEH.

 110  pro muro: cf. 1 Reg. 25.16: Pro muro erant nobis.

 110  non minimam habentes)habentes non minimam DEH.

 112  armatorum om DE; conflaverant)habentes DE.

 113  maiorem numerum habere)habere maiorem C.

 115  invincibiles eorum impetus) vesanam rabiem DEH; se om DEH.

 116  diremit)dirimit E; et om DEH.

 117  Naves igitur)navesque DEH.

 118  devenit)devenit, ut canit poeta: Territa quaesitis ostendit terga Britannis H; see Lucan 2.572; ibique)ibi DEH; ipse om H.

 119  antea)anmacrtea E; antea sibi)sibi antea H; sibi om DE.

 120  Turri illi)Turris illius C; Odena)ydonea E; ydonea in text D; in marg. m2 Odnea; Odnea H.

 121  colloquendum)collocutum DEH.

 123  Cassibelaunus)Cassibellaunus D; Kassibellaunus H.

 123-124  se — conspiciens)secundo de Romanis triumphans DEH.

 124  exsultans gaudio: cf. Vergil, Aen. 12.700: laetitia exsultans; see Hist. 5.538.

 124-125  vota — solvere: cf. Ovid Met. 7.652: vota Iovi solvo; also 8.152-153 and 9.708; Vergil, Aen. 3.404: vota . . . solves; also Aen. 11.4 and Georg. 1.436.

 125  tanto eventu)adventu C.

 125  sacrificiorum — adimplere: cf. Lev. 8.34: ut ritus sacrificii compleretur.

 128  diem)dies DEH; omnes om C; absque)sine H.

 129  unicuique)cuique DEH.

 130-131  Numerus — ovium: cf. 2 Par. 29.32: Porro numerus holocaustorum quae obtulit multitudo hic fuit: tauros septuaginta, arietes centum, agnos ducentos.

 131  animalium om DEH.

 132  sive om DEH; cuiuscumque)cuiusque DEH.

 133  itaque)itaque diis H.

 134  assolet)solet H; huiusmodi)huius C.

 135  ferculis)epulis ferculis (del. m1) E; reliquum)residuum D.

 136  exsultantes)exultantantes H; indulserunt)indulgerunt C.

 137  exerceri)exercitari DEH.

 138  Hireglas)Hirelglas D; Hirelglas E; Hyrelglas H; Cuelinus)Evelinus DEH.

 139  Qui)que E; caestibus)animose C.

 139-140  ad iracundiam — provocaverunt: cf. 1 Esdras 5.12: ad iracundiam provocaverunt; also Isaias 1.20.

 140  Cuelinus)Evelinus DEH; Hir<e>glas)Hirelglas D; Hirelglas E; Hirelglam H.

 140-141  nepotem regis)regis nepotem H.

 141  arrepto gladio: cf. Gen. 22.10: arripuit gladium; Num. 25.8: arrepto pugione.

 141  arrepto — interfecit)interfecit arepto gladio C; gladio arrepto interfecit H.

 142  Cassibelaunum)Cassibellaunum D; Kassibellaunum H.

 142-143  de laetitia — conversus est: cf. Jacobi Ep. 4.9: risus vester in luctum convertatur, et gaudium in moerorem.

 143  Advocato igitur)Advocatoque DEH; praecepit)praecipitur C; om DE.

 144  Cuelinus sibi)ei DE; Cuelinus)Evelinus H; praesentaretur protinus)protinus praesentaretur H; protinus after proceres(145) DE.

 145  subiret)subiret praecepit DE.

 145  animum — commotum: cf. Terence Andria 937: animus commotus . . . metu.

 145-146  dubitasset)dubitaret DE.

 146  suam om H; definiri)diffiniri CD.

 147  calumniam suorum)suorum calumniam E; calumniam)calumpniam CDEH.

 148  custodire)custodiri D; die)de E; esset for erat in CDEH.

 149  calumnia)calumpnia CDEH.

 150  comminatus)minatus C.

 151  flammis)igne H.

 152  regem om D; compellare)compellere H.

 153  nullatenus posset)posset nullatenus DE.

 155  spe decidente: cf. Terence, Heaut. 250: quanta de spe decidi!

 155  decidente)decidens DEH.

 156  sententiam direxit)direxit sententiam H; direxit after illi DE.

 157  Iulio om DEH; post optatam)praeoptatam E; optantam (del. m1) H.

 158  Caesar om CH; adversus)adversum H.

 159  Romanos expellendos)expellendos Romanos H; de terra)dextera H; nostra)mea H; viribus)et viribus H; adiuvi)adiutus sum CDE.

 160  me bello)bello me H; Cassibelaunus)Cassibellaunus D; Kassibellaunus H.

 162  exterminare)eterminare E.

 162-165  Haeccine — largitus sum om DEH.

 165  pugnante)pungnante C.

 165  Numina — testor: see Hist. 2.143.

 167  tradere om H; morte)morti CE.

 168  damnare)dampnare CDEH; discretioni)celsitudini H; rei causam)causam rei DEH.

 170  quae om H; essent for sunt in CDE; om H; sollemnia)sollempnia CDH; solempnia E.

 172  accensus)succensus DEH; see Hist. 9.288.

 172-173  accensus — ira (passim): see Hist. 3.172; cf. also 2 Mach. 7.39: rex, accensus ira.

 174  extractum)exactum C.

 176  succubuit)subiacuit DEH; nuntiatum)notum DEH.

 177  traderem after meum H (176).

 178  supplicium pateretur)supplicio plecteretur DEH; cum (1)] dum CDE.

 179  igne)igni CD.

 181  Britannia)Britanniam E.

 182  autem)enim DEH; moventur)voventur H.

 184  mox om DE; crederet om DEH.

 185  et om DEH; in om DEH.

 186  datis om DEH; securus)securius DEH; incederet)incederet nisi tales dirigerentur obsides, quibus datis securus applicare quivisset C; Scenuam)Scenam E. Cenam H; Scenuam filium)filium suum D.

 187  suum)Sceuam D; iuvenes nobiles)nobiles iuvenes DEH.

 188  Rutubi)Rutupi DE.

 189  ad om DEH; Doroberniam)Dorobernum DEH.

 190  obsidere before parat H; Cassibelaunus)Cassibellaunus D; Kassibellaunus H; urbem om C.

 191  et om CH.

 192  Doroberniam)Dorobernum DE.

 193  etenim)enim DH.

 194  advertentes)advenientes DEH; Romani om DEH.

 194-196  supervenire — advenientes om DEH.

 196  pugnaturi)pungnaturi C.

 197  sito)situ E; ut auxilium om D.

 198  Caesari ferret om D; inde)et inde DE.

 199  agere with ss ensibus m2 D; agere)ensibus agere H.

 200  de om H; Cassibelauni)Cassibellauni DH.

 201  attoniti)antoniti C.

 202  arripientes)accipientes H.

 203  coruletis)coriletis DEH.

 205  proietcis)proicientibus H; propellunt)expellunt H.

 206  vel om DEH.

 207  eorum om C.

 207-208  Affectabat — nequiverat om DEH.

 208  dedecorum et)dedecoris DEH.

 209  genus)ergo E; qui)quod D.

 210-213  qui totum — terga Britannis om DEH.

 211  resistunt bis once del. m1 C.

 213  Territa for Tertia in C.

 213  See Lucan 2.572; cf. Hist. 4.118 and the critical apparatus.

 214  Devicti)Deducti C; divicti E.

 215  subire)et subire C; itaque)igitur DEH.

 217  Cassibelaunus)Cassibellaunus D; Kassibellaunus H; sese)se DE.

 218  qua)quarum stirpe DEH.

 219  nondum)non DE.

 220  Androgeus autem)At Androgeus H.

 221  Dii — terrae: cf. Ovid Tristia 1.2.1: Di maris et caeli; Vergil, Aen. 3.528: Di maris et terrae.

 222  et om H; lacessierat)laceserat C; Pacificarine)Pacificari C; Caesari per)per me DE; per)se per H.

 223  me)Caesari DE; Cassibelaunus)Cassibelianus C; Cassibellaunus D; Kassibellaunus H.

 224  me om DEH; cogitaverat)cogitaret C; cogitarat DH.

 225  princeps terrae)terrae princeps H; ut om C.

 225-226  in pace ferus — lepus: cf. Sidonius, Ep. 5.7.5: sint in praetoriis leones, in castris lepores; Tertullian, De Corona 1.2: Novi et pastores eorum, in pace leones, in proelio cervos.

 226  timidus)timidus est C.

 228  est after fugatus DE; ac)et H; enim om H; obducitur)ducitur C.

 229  et)vel DE.

 231  rex — amodo)amodo rex noster DE; noster)vester CH; qui praesumit)praesumere DEH.

 232  patrata)parata C.

 233  me indigne)indigne me H; exacerbasset)exarcerbasset C.

 233-234  non reddens — malo: cf. 1 Thes. 5.15: Videte ne quis malum pro malo alicui reddat; 1 Pet. 3.9: non reddentes malum pro malo.

 234-235  misericordiam meam)meam misericordiam DE.

 235  et)in C.

 236  amplexisque genibus: cf. Vergil, Aen. 3.607: et genua amplexus.

 236  genibus eius)eius genibus H; eius om C.

 237  Ecce — Cassibelaunum om C; Cassibelaunum)Cassibellaunum D; Kassibellaunum H.

 238  cum om C; ad(2) om DEH; Cassibelaunum)Cassibeliaunum C; om DEH.

 239  ex)ab H; ex eo — censes)exigere censes ab eo DE.

 240  Nulla — imperatori: cf. Seneca De Clementia 1.3.3: Nullum tamen clementia ex omnibus magis quam regem aut principem decet; 1.5.2; clementia . . . maxime . . . decora imperatoribus . . .
240-241 Esto — propitius: cf. Gen. 33.11: esto mihi propitius.

 240  est om C.

 241  igitur)ergo C; iuxta sua scelera)secundum opera sua DEH; cf. Jer. 25.14: et reddam eis secundum opera eorum; also 2 Tim. 4.14; Rom. 2.6; Apoc. 22.12.

 241  et non reddas — scelera: cf. Jud. 20.10: et reddere ei pro scelere quod meretur.

 242-243  surda — praeterisset: cf. Propertius 2.16.48: surda neglegit aure preces; Statius Sil. 2.1.7: surdaque averteris aure.

 243  illum om H; iterum Caesari)Caesari iterum H.

 244  pepigisse)pepegisse C; Cessar (del. m1) C; memini)nosti C; Cassibelauno)Cassibellauno D; Kassibellauno H.

 247  se after avunculum H.

 248  interimi)interimere C; Cassibelaunum)Cassibellaunum D; Kassibellaunum H; interfici after vivente H.

 250  pro eo benigne)benigne pro eo E; benigne)digne D; ergo)igitur H; mitigatus)mitigatus Caesar concessit (del. m1) C; ac timore om DEH.

 251  viri perterritus om DEH.

 252  Britannia)Britannis DEH; quocumque)quoquo D; quoque EH; tria in text D; in marg. m2: XXX; tria)quatuor H.

 253  aerario)errario C; Romano assignato)assignato romano H; Cassibelaunus)Cassibellaunus C; Cassibell’ DE; Kassibellaunus H.

 254  dextras)dextrasque (que ss) D; contione separata)conditione firmata C.

 255  in sua after gaudio H; remeat corr. m1 ex remaneat C; remearunt DE; remeavit H.

 256  Gallias)Galliam H; contra om DEH.

 257  Pompeium — militibus om DEH.

 259  Cassibelaunus)Cassibell’ DE; Kassibellaunus H; supervixisset)vixisset H.

 260  in om E; Eboraco)Eburaco H; frater om DEH.

 261  Androgei om DEH.

 262  diademate)dyamate C; quoad vixit)quo advixit E; vixit)vinxit C.

 263  Kimbelinus)Kimbellinus E; Kembelinus H; strenuissimus)strnuissimus C; strenuus DE; strennuus H.

 264  et ss m2 D; om CEH.

 265  Romanorum amicitiam)amicitiam Romanorum DE.

 266  daret)dabat CDE.

 267  Iesus)Ihesus CDEH; Bethlehem)Betleem C; Bethleem DEH.

 269  Kimbelino)Kymbelino D; Gwider)Guider DEH; Avigarus)Arviragus DEH; et, cum)Hic cum H.

 271  Gwidero)Guiderio DEH; suo om DEH.

 272  emissus)missus DEH; Britanniam)Brittannias H.

 274  cuius — utebatur omitted in text; added in marg. m1 C; utebatur)nitebatur DE.

 275  igitur)ergo DE.

 276  obsedisset Claudius)Claudius obsedisset DE; obstruxisset)exclusisset DE; praeclusisset H.

 277  afflictos)fame afflictos H; Gwiderius)Guiderius DEH.

 278  Britonum)B. commis (del. m1) C.

 278-280  acerrimo, coepit — Romanis, ipsum)maiorem partem exercitus ipsumque DE; maiorem partem exercitus et ipsum H.

 279  plures for plus in C.

 279-80  perimens)perimentis C.

 281  inter)in inter D; bellandum)bellando D; Hamo om C; princeps militiae)militiae princeps DE.

 282  abiectis)proiectis H.

 282-283  defunctorum)interfectorum H.

 283  unus om DEH; pugnabat)pungnabat C; pugnabat contra suos)contra suos pugnabat DEH.

 284  ex)de DEH.

 285  didicerat)didiscerat C.

 286  Deinde)Denique E.

 287  cogitaverat)cogitarat H; nil)nichil EH.

 288  Elapsus)Elapsis E; catervis)cuneis H; before Frater: Arviragus m1 E.

 289 regis)regis Arviragus H; illum)alium C; regiis)regis C.

 290 ad perstandum om H.

 290-291 Gwiderius)Guiderius DEH.

 291 minimam)modicam D.

 293 divisi sunt)dividuntur H.

 293-294 campum — dictum est om DEH.

 296 Hamonis)H. gladium (del. m1)C; Claudium corr. m2 ex cladium C; persequitur)prosequitur DE.

 297 ad(1)] in DE; nec)non C.

 298 unam navem)navi una C.

 299 instante)instanti DE.

 300 Avigarus)Arviragus DEH; ense)gladio H; loco imposuit)dedit loco DEH.

 300 stricto ense: cf. Juvenal 1.165: ense . . . stricto; Ovid Met. 14.296: stricto . . . ense; Vergil, Aen. 12.175: stricto sic ense.

 301 Hamonica scilicet om DEH.

 302 suis)sociis DE; turmis H; praedictam oppugnat)oppugnat praedictam DEH; oppugnat)oppungnat C.

 304 diruit)dirimit H; civibusque)civibus E; Aviragum)Arviragum DEH; Wintoniam)Wyntoniam E.

 305 diversisque) diversis H; oppugnat)oppungnat C; Aviragus)Arviragus DEH.

 306 catervas)turmas H.

 306-307 apertisque)apertis H.

 307 educit)inducit C.

 307-311 Cumque irruptionem — subeunda concordia)sed intervenientibus ex utraque parte maioribus natu concordian facere statuerunt ne strages populi amplior (amplior populi H) fieret. Requisitus Claudius pacemne (pacem D) an bellum mallet respondit se salvo Romano honore malle pacificari. Neque enim (enim adeo H) humanum cruorem adeo(adeo om H) sitiebat, ut extra rationem eos debellare vellet. Ductis igitur ad (usque ad DH) id loci sermonibus DEH.

 312 se)sese DEH; Avirago)Arvirago DEH.

 314  Avirago)Arvirago DEH.

 314-315  huiuscemodi)huiusmodi E.

 315-316  Dicebant — potirentur om DEH.

 317  fecit Caesari)Caesari fecit DEH; vero om DEH.

 318  Avirago)Arvirago DEH; sponsaretur)desponsaretur) DE; usus Arviragi) usus Caesaris C; Arviragi usus DE; auxilium Arviragi H.

 319  auxilio)usus H.

 321  Avirago)Arvirago DEH; celebraverunt)celebrarunt DEH; Sabrinam)Sabrinum DEH.

 322  Demetiae)Demeticae DE.

 322-324  Erat autem — praeferret om DEH.

 323  tantoque fervore: cf. Vergil, Aen. 10.578: tanto fervore.

 325  nuptiarum)eundem DEH; celebrem after se DE.

 326  Kaerglov)Kayrglou DE; in marg. m2: Kayrgloyu D; Kaerglou H.

 326-327  id est Claudocestria)a Claudio H.

 327  autem)tamen DEH; ipsam om C; Glodio)Gloio DEH.

 328  Claudius om C; genuerat)generavit DE; generaverat H; Aviragum)Arviragum DEH.

 329  Demetici)Demetiae CH; igitur)itaque DEH; patratis)paratis C; Claudius after est DEH.

 332  discessum)dicessum C; Aviragus)Arviragus DEH.

 332-335  coepit sensum — Ex hoc autem DEH.

 335  in superbiam elatus: cf. 1 Tim. 3.6: in superbiam elatus; see Hist. 5.45.

 335  subiacere potesti)potestati subiacere DEH.

 336  Vespasianus)Vaspasianus E; in)ad DE; a senatu after Vespasianus DEH; Aviragum)Arviragum DEH; et gentem om DE.

 337  restitueret om C; iam)autem DEH.

 338  Rutubi)Rutupi DE; Avigarus)Arviragus DEH; illius)illorum DE; praemonitus)praemunitus CDE; a om C.

 339  portu om C; eum)eos DE; Retraxit igitur)Retraxitque C; Vespasianus)Vaspasianus E; a)de DE; illo)suo CDE.

 339-340  retortisque velis: cf. Ovid Tristia 1.1.84: vela retorsit.

 340-341  civitatem om D.

 341  Kaerpenhuelgoit)Kaerpenhuelgdit E; Kaerpenhelgoit H; nunc om C.

 342  Aviragus)Arviragus DEH.

 344  lacessentes)laciscentes DE; lasescentes H; vulneribusque)vulneribus C; utrimque om H.

 345  Mane — facto: cf. Jud. 19.8; Matth. 27.1: Mane autem facto.

 345  autem om C.

 346  concordes facti sunt)facti sunt concordes D; facti)effecti H; Vespasianus)Vaspasianus E; Aviragus)Arviragus DEH.

 347  Vespasianus)Vaspasianus E; Galliam)Gallias DE.

 348  Rex)Rexit H; inde)deinde DEH; Aviragus)Arviragus DEH; tranquillitate)tranquillitate regens DE.

 349  usque — senectutem: cf. Ecclesiasticus 46.11: usque in senectutem.

 349  rexit)vergens H; rexit dilexitque)vergens dilexit DE.

 349-350  propter — suam: cf. Num. 12.1: propter uxorem eius.

 351  duxerat)duxit DE.

 351-360  Leges veteris — muneribus profusior om DEH.

 355  rhombo for rumbo in C.

 357  capies corr. per ras. ex capiens C.

 358-359  Regem — Arvigarus: see Juvenal 4.126-127.

 360  dies — mortuus: see Hist. 3.301-302.

 363  Avirago)Arvirago DEH; Marius after suus DEH.

 364  quidam om E; Pictorum)Piccorum H; Rodric nomine)nomine Rodric H; Scithia)Scitia C; Cichia E.

 365  Albaniam)Albania DEH; provinciam)in provinciam C; patriam D; patriam in ras. m2 E.

 366  Collecto — exercitu: cf. 2 Mach. 12.38: Judas autem collecto exercitu.

 367  illo)eo D; eum)illum D; triumphi)tituli triumphi H.

 368  dictus)dicta DEH; Westmaria)Westinaria C; Westimaria H.

 370  dedit after Rodric (369) DEH.

 371  Katenesia)Katanesia H.

 371  Erat — deserta: cf. Lev. 26.33: eritque terra vestra deserta; Tob. 14.7: Omnis autem deserta terra.

 371-372  nullo habitatore: cf. Soph. 3.6 neque ullo habitatore.

 373  repulsam — sunt: see Hist. 6.71.

 373  igitur)autem C.

 374-375  in — creverunt: cf. Gen. 48.16: et crescant in multitudinem.

 374  Hiberniam)Hyberniam DE; uxores after illo DEH.

 375  multitudinem magnam)maximam multitudinem DE; magnam multitudinem H.

 376  summa)in suma C; summa pace)cum pace summa H.

 377  tributum)tributa DEH; incitatus)invitatus C.

 378  iustitiam)iustitias CH; atque)et C.

 378-379  cursum — explesset: cf. Cicero Pro Caelio 17.39: omnemque vitae suae cursum . . . conficeret.

 379  Coillo)Koillo H.

 380  amicitiam)amicitia C.

 381  libenter)libenter eis H; adversari eis in nullo)in nullo eis adversari DE.

 381  adversari — volebat: cf. Ruth 1.18: adversari noluit.

 382-386  Videbat quippe — munerabat om DEH.

 387  Interea)Interim CDE; est(1) om E; illi)ei DE; illi om H; cui)cuius C; impositum est om C.

 388-389  viam prudentiae)prudentiam H.

 389  bonosque)et bonos H.

 390  Audiens quoque)Audiensque DE.

 391  regnis)terris DE; exaltari corr. per ras. ex exalutari(?) D; regum)rex C.

 392  dirigit)direxit H.

 393  personas mitteret)mitteret personas H; mitteret tales)tales mitteret DE; susciperet)suscipere deberet DEH.

 394  eius mentem)mentem eius DEH; quae)qui E.

 395  quidem)quod H.

 395-396  in omnem — eorum: cf. Psalm. 18.5: In omnem terram exivit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum; also Rom. 10.18.

 397  verae om H; fidei)Dei H; anhelabat)hanelabat CD.

 397  piae — est: cf. Bede, Eccl. Hist. 1.4: et mox effectum piae postulationis consecutus est.

 398  gloriam)gloria H.

 398  gloriam — Deo: see Luc. 2.14.

 399  Duvianum)Dumanum DE; Dimianum H; misit with ss in m2(?) D.

 399  de — suo: cf. 3 Reg. 3.20: de latere meo.

 399-400  verbum — factum: cf. Joan. 1.14: Et Verbum caro, factum est.

 400  caro)carnem H; populoque)populorum C.

 401  insignirent)insignarent C; populi undique)undique populi H; undique after nationis (402) DE.

 402  sequentes regis)regis sequentes DE; regis insequentes H; sacro)sancto E.

 404  igitur)ergo C; paganismum)paganissnum H.

 406  erant)fuerant H; mundatis)mundata D; mundati E; ruderibus)rudibus H.

 407  Fuerant)Fuerunt H constituti after regiones (408) DEH.

 408  viginti octo)xxxviii H.

 408-409  quorum — submittebantur om DEH.

 409  fanatici for phanati in C.

 410  Hos)Haec DEH; idolatriae om DEH.

 411  doctrina)doctrina idolatriae DEH; erant om C; archiepiscopos om H.

 412  ubi om H; erant om CH; archiflamines om H; principales)principalis H.

 413  scilicet for sicut in CDEH; civitatibus fuerant)fuerant civitatibus H; Londoniis)Lundonis H; Eboraci)scilicet et Eboraci DEH.

 414  Oscam)Oscham CD; Glamorgantia)Clamorgantia H.

 415  metropolitanas sedes om DEH.

 416  divisisque)distinctisque C; diversisque DE; in marg. m2: divisis D.

 416-17  unicuique suam ita)ius suum unicuique DH.

 417  suam ita)ius suum E; Deira)Deiria CEH.

 418  flumen magnum)magnum flumen DEH; Humbri eas)Humbreas H; Loegria)Loegria et Cornubia DE; cessit)secessit H.

 418-419  secernit — provincias om DE.

 419  Londoniensi)Lundoniensi H; Has duas)quas H; provincias)provincia C.

 420  seiungit Sabrina)Sabrina seiungit H; Sabrina)Sabrinaque E; Sabrina D, followed by an erasure of 2 letters; id est Wallia om E; ss m2 D; Wallia)Gualia H.

 421  ita)itaque C; nutu Dei)Dei nutu DEH; antistites)antitistes C.

 422  a beato)ambo C; ac)ac (ss m2) D.

 422-423  ac ceteris)ceterisque H.

 424  cum om C; comitati)concomitati C.

 426-428  De Victoria — renovarentur)lucide scripti reperiuntur D; luci descripti reperiuntur E; lucide scripta reperiuntur H; after reperiuntur: Explicit liber IIII. Incipit V H; in marg. m2: Liber V E.

 427  luculento)luculenti C.

 1  rex ille)ille rex DEH.

 3  possederant corr. m2 ex possiderent H.

 4  habenda)habendas C; augmentavitque)ampliavitque DE; et augmentavit H; illas)et illas H.

 5  mansis)mansis sive mansionibus D; mansionibus E; donavit)dotavit E; itaque)igitur feliciter DEH.

 5  Peracto — curso: see Hist. 3.224.

 6  ab — migravit: see Hist. 3.263.

 7  est om C.

 7-8  centesimo — sexto)157 C.

 9  ei)sibi H.

 9  hereditario iure (passim): cf. Lev. 25.46: hereditario iure.

 10  ut)ur E.

 11  restitueretur)restueretur C.

 12  rebellabant)rebellant C.

 13  autem om H; Romanae potestati)potestati Romanae DE.

 14  fugata est after imperatore DEH.

 15  Fulgenio)Sulgenio D; consociatis)resociatis DE.

 16  in regnum)ut a regno C; dum om H; abesset)abesse H.

 17  vallum)vallem C; construi)constitui H; Deiram)Deiriam C.

 18  arceretur)arcerentur C.

 19  Fulgenius)Sulgenius D; terram — obstrui)obstrui sibi terram D.

 20  videt)vidit C; navigavitque)navigatque C; Scithiam)Sciciam C; Sithiam EH.

 21  pristinae om DEH; restitueretur dignitati)dignitati restitueretur DE; dignitati om H.

 22  Eboracum obsedit)obsedit Eboracum DE; Fulgenio)Sulgenio D.

 23  ceteris Britonibus)Britonibus ceteris H.

 24  congressique)congressisque C; pugnandum)pungnandum C.

 25  Fulgenius)Sulgenius D.

 26  legiones)legitimi H.

 27  regali honore)honore regali H; ille)ipse DEH; duos filios after se H.

 28  Bassianum)Basianum DE; Getam)Ietam C; is Ietam a reminiscence of Ieta in Jos. 21.16? quorum)quorum alter C; generatus)natus DE.

 28-29  Bassianus)Basianus DE.

 29  igitur)ergo DEH; Getam arripientes)arripientes Getam DEH; sublimaverunt)sullimaverunt E; sullimaverunt eum H.

 30  Bassianum)Basianum DE; discordia om DEH; et om DEH.

 31  pugnare)pungnare C; fratres om C; confestimque)confestim DEH.

 32  Bassianus)Basianus DE.

 33  Caurausius)Carausius DE; Karausius H.

 34  natus)creatus H.

 37  cum signatis)consignatis C; corr. ex insignatis D; insignatis E.

 39  mare corr. m1 ex matre C.

 41  igne)igni H; comprovincialibus)comprovincionalibus E.

 42  incolis after appulsus DE; eripiebat)aripiebat C.

 43  nimia)non minima DEH;

 43-44  anhelantium)hanelantium C.

 44  quantus)quantum H.

 45  ad om H; superbiam)superbia C.

 45  Elatus — superbiam: see Hist. 4.335.

 46  de regno om C.

 47  statim)confestim DEH; Bassiano)Basiano DE.

 48  dux Fulgenius om H; Fulgenius)Sulgenius D; Britannia)Britanniam C.

 49  Nam)Nam cum DE; Nam dum H; confidens cum)fidens DE; cum om H; Caurausii)Carausii DE; Karausii H.

 50  Bassiano)Basiano DE; inter)inter ipsas H; Carausii)Karausii H.

 51  facti)effecti H; Carausio)Karausio H.

 52  Carausius)Karausius H; place after autem H.

 53  Pictis after dedit H; ubi)ut H.

 53-54  in — permanserunt: cf. Ecclesiasticus 41.16: permanebit in aevum.

 54  subsequenter)subsequens DEH; permanserunt)permanent H.

 55  ergo)igitur H; Carausii)Karausii H; foret)fuisset H.

 56  Allectum)allectu E; virum fortem)fortem virum DE.

 57  tyrannum illum)tyrannidem Karausii H.

 59  Carausio)Karausio H (also for line 60).

 60  vero)igitur DEH; id om E.

 61  non)graviter DEH; sibi in regem)in regem sibi H; in om DE.

 62  assensu)consilio DE; inveneruntque)et invenerunt H.

 62-63  Londoniis)Londoniae DE; Lundoniae H.

 63  Asclepiodoti)Adsclepiodoti C.

 64  comperisset corr. m1 ex comperissent C; statim dimisso)intermisso DEH.

 65  suis)sua gente DE; gente sua H.

 66  vero)ergo DEH.

 67  urbe)urbem H.

 68  At om DEH; Asclepiodotus)Adsclepiodotus C.

 69-70  Romanorum gens)gens Romanorum DEH.

 71  vero)ergo DEH.

 72  Deiri)Deirici C; Deeri E; erant)eorum C; omnes after simul (73) DE.

 73  convenissent)advenissent C; diversis om DEH.

 75  de Romanis non modicam)non modicam de Romanis D; itaque)igitur DE.

 78  fide interposita: cf. Sallust, B.I. 32.1: interposita fide.

 78  Britanniae fines)de regno Britanniae DEH.

 79  eis misericorditer)misericorditer illis DEH.

 81  fluit)currit E; Nant Gallim)Nantgallin D; Nentgallin E; Venegalli H.

 82  vero om C; Gallebroc)Galesbroc D; Galasbroc E; Galabroc H; est om C.

 83  populo — capiti suo)et capiti suo, populo concedente H; suo om C.

 84  pace et iustitia)iustitia et pace DEH.

 84-85  latronum — saevitiam)latronum saevitiam atque raptorum H.

 84-91  latronum atque — sunt ecclesiae om DE. After annis (84), omission mark in D; on bottom of f. 16 r, m2, the passage is found in this form: latronum saevitiam atque impiorum compescens. Hiis diebus orta est persecutio Dyoclitiani in Christianos et, edicto eius grassante per universum orbem, missus est Maximianus Herculius trans Alpes in Gallias, edicta principis facturus. Perveniens itaque haec examinatio usque in Britanniam trucidatis episcopis atque sacerdotibus necnon de populo innumeris.

 86  Diocletiani)Dioclitiani H.

 89  exsequitur om H; examinatio om C; usque om C; Britanniam)Britannia C; atque)ac H.

 90-97  Cuius — fuissent om H.

 91-105  et cunctae — convolaverunt om DE;

 92  nobis for nobiscum in C.

 93  crassa atrae for crassatrae in C.

 97  lugubri for lugubris in C.

 97-99  Inter — Legionum cives is found in D on bottom of f. 16 r, m2, in an abbreviated form: Inter ceteros passus est sanctus Albanus Verolamius, Iulius quoque et Aaron, Urbis Legionum cives.

 98  utriusque sexus — perstantes om H.

 99  Verolamius)Verolanus C.

 100-105  Quorum Albanus — convolaverunt om H.

 102  occuluit for occubuit in C.

 103  imitans for imitatis in C.

 103  animam — ponentem: cf. Joan. 10.15: et animam meam pono pro ovibus meis.

 106  Coel)Cohel DE; Choel H; Caercolun)Kaercolim DE; Kaercolin, id est Kolocestriae H.

 107  insignitur)se insignivit DEH.

 108  quia)qui H.

 109-110  damnum)dampnum CDEH.

 110  pro)de H; sustinebant)sustinuerant D.

 110-111  Constantium corr. m1 ex Constantinum C.

 111  Hispaniam)Hyspaniam D.

 111-12  sapientem)prudentem H.

 112  audacem)audacem bellicosum H; et om H.

 113  cum Coel)Cohel cum DE; Choel cum H; illius)eius DE.

 114  ipsum)illum DE; praedicabat)praedicaverat D.

 115  Coel)Cohel DE; Choel H; Constantio)Constantino C; cum infra — applicuisset om DEH.

 116  subiectionem)subiectom C.

 118  Coel)Cohel DE; Koel H; infra octo dies om C.

 119  insignitus)potitus H; Coel)Cohel D; om E; Koel H.

 120  pulchram — formosam: cf. Esther 1.11: Vashti . . . pulchre valde; 2.15: erat . . . formosa valde.

 120  artibusque)artibus EH.

 120-121  sed in — talis om DEH.

 121  after reperiebatur: altera deleted in red ink C; Coel)Cohel DE; Koel H.

 122  ita patri)patri ita H; cara om D; exstiterat)extitit DE; imbui eam)eam imbui D.

 123  regnum — illum)post illum regnum H.

 123-124  Cum igitur)Cumque (que in ras. m2) D.

 124  illam)illa E; tori societatem)societatem thori H; recepisset)suscepisset C; genuit)generavit DEH.

 126  regnum after suo (127) H; Constantino after suo (127) DE.

 127  sublimatus)sullimatus EH.

 129  ac)atque D.

 132  ac om C; quosque)quoque C.

 133  destitit)desistit C; saevitia)saeviciam C.

 134  recepti)accepti DE; excepti H.

 135  ei after graves D.

 135-142  in haec verba — exercitu petendo om DEH.

 135-136  Quousque — Constantine: cf. Cicero In Cat. 1.1; Sallust, B.C. 20.9.

 141  coniuges corr. m1 ex coniunges C.

 142  Audiens ergo)Audiensque C.

 143  Romam)ac Romam C; subiugavitque om DEH.

 144  illam — obtinuit om DEH.

 145  Helenae)Elenae E; Loelinum)Iohelinum H; videlicet)silicet C; Trahaern) et Trahern DEH; et ipsos)ipsosque H.

 146  senatorium)senatorum CEH.

 147  insurrexit)surrexit DEH; Gewisseorum)Geuisseorum DE; Geuuisseorum H.

 147-148  Romanae)romone E.

 148  permissa)promissa E.

 149  peremptis)interemptis H.

 150  esset)fuit D; foret E; Trahaern)Trahern DEH; Helenae)Elenae E; Helenae avunculum)avunculum Helenae H.

 152  duos bis C; illam om DE; illam civitatem)civitatem illam H.

 153  redditam)traditam redditam (del. m2) D; Wintoniam)Wyntoniam E; ei)illi DEH; grandi)exercitu DE.

 154  exercitu)grandi DE; Wintonia)Wyntonia C; Maysuriam)Maisuram DEH.

 155  Trahaern)Trahern DEH.

 156  mare altum)altum mare DEH.

 157  est et om DEH.

 159-160  in provinciam — suscipiens, bello)Sed Trahern citra Albaniam in provincia quae Westmarielanda (Westimarialanda H) dicitur evagatus audacter Octavium bello (bello Octavium H) suscipiens DEH.

 161  navigio om H; petit Norweiam)Noruuegiam petit H; Norweiam)Norguegiam DE; Gumpertum)Gubtum C; Gumperium D; Guperium E.

 162  restitueretur)potiretur H.

 163  est)periit DEH.

 164  insidias corr. m1 ex insidians C; insidias illi)ei insidias DE; illi)ei H.

 165  municipii)municipli H.

 166  Trah<a>ern)Traharn D; quadam die after Londoniarum(Lundoniarum H) DEH.

 167  qua)in qua DE.

 168  ille om DE; inopinatum — ipsum omitted in text; added in marg. m1 C; om DEH.

 168-169  praetereuntem)praetereuntem inopinate H.

 169  interfecit)inopinate interfecit DE; suos interfecit H; ei ss m1 H.

 171  Exinde)Exin EH.

 172  copiamque)copiam CH; divitiasque)ac divitias H; innumeras)innumas E; innumerabiles H; congregans)aggregans C.

 173  Britanniae)Britonum DEH.

 174  Valentiniani)Valentiani DE.

 175  senio confectus: cf. Cicero De Sen. 5.14 (quoting Ennius): senio confectus; Sallust, B.I. 9.4: morbo atque aetate confectus; Vergil, Aen. 4.599: confectum aetate; 11.85: aevo confectus.

 176  ei)erat DEH.

 177  erat)ei DEH; unicam)unam tantum DEH; habens filiam)filiam habens H; in om C.

 177-178  sublimari)sullimari EH.

 178  igitur om H; inde om DE; fidelibus)suis H.

 178-179  qui filiam — laudarent)qui laudarent filiam locare alicui nobilium Romanorum H.

 179  filiam — locare: cf. Terence Phormio 645-646: quid si filiam suam unicam locaret?

 179  alicui — locare)locare alicui nobilium Romanorum D; locare alicui Romanorum nobilium E; firmiori)firmiore D.

 180  Meriadocum)Meriaducum C; Meridocum H.

 181  filiam)filia C.

 182  inter se ambigue)cum ambiguitate inter se H; ambigue)cum ambiguitate DE.

 183  Karadocus)Caradocus DE; sententiamque)sententiam H.

 185  ut)ut haec (del. m1) C; esset heres)heres esset DEH; quia om DEH.

 185  post fata: cf. Vergil Aen. 4.20: post fata.

 186  Loelinus)Loelini filius D; Leolini filius E; filius Leolini H; avunculus)avunculi DEH; ipsum genuerat om DEH.

 187  et om H; protrahebat)protraxerat C.

 188  dabatur om H.

 188-189  originalem cognationem — imperialem tum propter om DEH.

 189-190  regalem — dignitatem)dignitatem ac regalem et hereditariam H.

 191  sententiam)de se sententiam DEH (se ss m2 D).

 192  anhebat)hanelabat CD.

 194  Karadocus)Caradocus DE.

 195  Mauricium corr. m2 ex Mauricum H.

 197  turbatam)perturbatam H.

 198  fratrem suum om H.

 198-199  Valentinianum for Valentinum in C; Valentianum DEH.

 199  vi om C; in E; imperii potestatem)potestatem imperii D.

 200  ex)ab H; tertia om DEH; parte et om H; et societate om DE; quam)quod E.

 202-210  et in haec — Britanniae per om DEH.

 205  languore for langore in C.

 205  languore gravatus: cf. Ecclesiasticus 10.11: Languor . . . gravat.

 207  copularet for culparet in C.

 211-213  multitudinem — ascenderunt om DEH.

 212  enim for etenim in C.

 215  Britanniam petebat)in Britanniam venit DE; venit in Britanniam H.

 215-242  petendo subiugabat — commilitonibus incedere om DEH.

 216  aurum — coacervabat: cf. Eccl. 2.8: coacervavi . . . argentum et aurum; see also Zach. 9.3.

 217  Hamonis for Haumonis in C.

 218  secundis velis: see Hist. 1.243.

 218-219  expavit — vehementi: cf. Gen. 27.33: Expavit Isaac stupore vehementi.

 220  insulae corr. m1 ex insulē C.

 223  comperit for coperit in C.

 226  Convocatis — natu: cf. Exod. 19.7: convocatis maioribus natu.

 228  pugnandum)pungnandum C.

 231  callidis for calidis in C.

 237  Meriadoci for Meriodaci in C.

 239  Valentiniani for Valentini in C.

 243-272  praesertim cum — istud possidere om DEH.

 246  applicuimus for amplicuimus in C.

 248  quia for qua in C.

 248  necessaria ementes: cf. Gen. 42.2: emite vobis necessaria; also 42.7 and 43.22.

 251  gerere for gerege in C.

 253  manifestavit corr. m1 ex manifestat C.

 254  dux for rex in C; cf. line 249; Mauricio for Marico in C.

 255  quod)quod in haec verba (del. m1) C.

 257  Praeceperas for Praeceperatque in C.

 272-274  Cumque haec — donavit)Rex igitur Octavius cum honore summo suscipiens Maximianum, dedit ei filiam suam et heredem regni constituit DEH (dedit ei in ras. m2 H).

 274-275  Meriadocus)nepos ipsius DEH.

 275  est — ultra potest om EH; ultra — potest om D; secessitque)cessessitque C; et secessit D; secessit EH.

 275  ultra — potest: cf. Gen. 27.33: ultra quam credit potest.

 276  colligere — inquietaret)collegit quantum potuit, venitque cum DEH; ergo om DEH.

 277  consociata, praeterivit)Pictorum ac Britonum trans DE; Britonum ac Pictorum trans H; ultra et citra om DEH.

 278-281  Quod cum Maximiano — Maximianus et)At Maximianus collecto fortiori exercitu, contra illum venit et cum illo dimicans in fugam coegit et cum victoria domum rediit. Conanus, iterum resociatis turmis, inquietabat regnum Britanniae. Sed Maximianus DEH.

 282  superatus)victus DE; abibat)abibat (adibat E) ut assolet in dubio eventu belli (belli eventu H) DEH.

 283  Denique — alteri)Tandem DEH; damnum)dampnum C.

 283-284  maximum — fecerunt)annitentibus viris sapientibus et amicis eorum concordes facti sunt et amici ad invicem DE; Tandem annitentibus amicis eorum, concordes facti sunt ad invicem H.

 286  navigium — Galliam om C.

 287  regnum om E.

 289  Humbalto)Inbaltho H; cum exercitu om H; pugnam fecerunt)pugnaverunt DE; fecerunt)inierunt H.

 291  fere om C; after eorum H; qui — regno om DEH.

 292  illuc — Himbalto om DEH.

 293  gratulans quia)gratulansque C; gratulans quod D.

 294  subden /// dam (eras. 3 letters) C; Vocato igitur)Vocatoque DEH.

 295  ait // (eras. 2 letters) C; potiorem om DEH.

 296  Francosque)Francos DEH; Ecce)ece H; subicienda nobis)nobis subdenda DE.

 297  fama)rumor H.

 298  adversus)adversum H.

 299  istud)illud C; habere)retinere DEH.

 300  hoc ad libitum)istum (hunc H) aditum potestati nostrae DEH; Ne)Nec DE; igitur)tibi CDE; te om DE.

 302  esse om DE.

 303  nostro genere)genere nostro DE; haec om E.

 304  et om H; omni)cum DE.

 305  saltus)saltibus C.

 306  Conanus after egit DE; Conanus — egit)grates egit Konanus H; promisitque)et promisit H; se)se fidelem sibi H.

 307  sibi fidelem om H; fore)esse C; Redonum)Rodonum C.

 308  ei)eius DE; eis H.

 309  casu)casum H.

 310  mulieribus)mulierculis DEH; ubicumque)ubique C.

 311  quod erat — parcentes: cf. Exod. 1.22: Quidquid masculini sexus natum fuerit, in flumen projicite; quidquid feminini, reservate.

 313  viris om DEH; promontoriis)promuntoriis H.

 314-325  Saevitia — populo replevisset om DEH.

 315  timor — invadebat: cf. Sallust B.I. 13.1: metus invadit; see Hist. 8.54.

 315  quosque (2) for quous in C.

 319  profusis for profugis in C.

 320  aliena captare: cf. Sallust B.C. 12.2: aliena cupere.

 321  illos for illum in C.

 325-326  Incolis quippe — iam deletis)Sed DEH.

 325  in ore gladii: cf. Num. 21.24: in ore gladii; also Deut. 13.15, 20.13, 16.

 326  terram occuparent)occuparent terram DEH.

 328  et triginta milia militum after plebanorum (327) DE.

 329  traderet)contraderet DE; crederet H; iussionem convenissent)convenissent iussionem DE.

 330  diversas om CDE; Conanum)Konanum H; eis)sibi C.

 331  cum suis om C.

 332  illatis om CE; added in marg. m2 D.

 332-333  civitate Treveri)civitatem Treverim H.

 333  imperii)regni E; Valentinianum)Valentianum EH; corr. m2 into Valentinianum D.

 334  imperatores om C; exacuens)exactuens C; perempto)interempto H.

 335  factus)creatus H.

 335-339  quadragesimus — interfecit: copied in part from Bede Eccl. Hist. 1.9; cf. Orosius 7.35.

 336  imperium rexit)rexit imperium DE.

 337  Valentinianus)Valentianus CEH; corr. m2 into Valentinianus D.

 337-338  in Orientem — per Theodosium om H.

 338  Maximianum)Maximianus C.

 339  apud Aquileiam: cf. Gildas, De Excidio 13: apud Aquileiam.

 339  Aquileiam corr. m1 ex Aquileam H.

 340  Conanum)Konanum H; Galli after Conanum C; Aquitani)Aquitannia C.

 341  ille)ipse DEH.

 343  ex om H.

 344  terram — possiderent: cf. Ezech. 33.25 26: terram hereditate possidebitis.

 345  Dionotum)Dyonotum D.

 346  Karadoco)Caradoco DE; suo om DEH.

 347  amicabiliter)commitabiliter E; ostendit)inpendit H; dum om DEH.

 348  Maximianus — eo regebat om DEH.

 349  ipse)et DEH.

 350  Conanus)Konanus H; delegerat)delegaverat H.

 350-351  cui — Ursula after pulchritudinis (350) DEH.

 351  igitur)ergo C; Conani)Konani H.

 352  diversas provincias)provincias diversas DE.

 353  vero om C; sexaginta)quadraginta H; Londonia)Lundonia H.

 354  Thamensem)Thamense H; collocatis)collectis D.

 355  maria)terram maria (del. m1) D; Armoricanorum)Morianorum EH.

 356  insurgunt venti: cf. Vergil, Aen. 5.20: consurgunt venti.

 356  in brevi)brevi E.

 357  ergo om C; quaedam)quaedam et D.

 358  applicuerunt)appulsae sunt DEH; insulas)nationes CDE; nationes with ss et insulas m2 D.

 359  et (2) ss m1 C; carceri om DEH.

 359-360  sunt mancipatae)mancipatae sunt DEH.

 360  Gwanii)Guanii DE; Guanni H.

 361  Gwanius)Guanius DE; Guannius H; Hunnorum)Hunorum DEH.

 362  obviantes)navigio H.

 363  navigio)obviantes H; rapuerant)rapuerunt DEH; lascivire cum eis)volentes lascivire DEH.

 364  cupientes)cum eis DEH; eorum immundam)immundam eorum DE.

 365  ab eis after pietate H; externas)exteras DEH.

 366  praedicti)praefati H.

 370  validam om C.

 371  illis)istis H; Praefati)Praedicti H.

 372  Gwanius)Guanius DE; Guannius H; postquam om C; grassati)crassati E.

 374  suo domino)dominio suo H.

 375  nuntiata)nuntiatum E; fuisset)esset DE.

 376  ferret)afferret D.

 378  Hiberniam)Hyberniam E; evasere periculum)periculum evasere H.

 380  in parte om C; necatis)neccatis C.

 380-381  et in Armoricam — concives fugientibus om DEH.

 381-382  municeps om DEH.

 383  et om C.

 384  ipsum om DEH.

 385  et om DEH; Scotos)Scottos DH; Norweienses)Norguegenses DE; Norguegienses H.

 387  Romam after epistulis H.

 389  hostium impressione)impressione hostium DE; oppressione hostium H.

 390  legio with ss cui praeerat Severus m2 D; mali non immemor)non immemor mali D; non om C.

 391  atque)et DE.

 393  Deiram)Deiriam C.

 395-396  Albania corr. m2 ex Albanie H.

 396  incursione barbarorum)barbarorum incursione DEH.

 398  Romani)Omani (no initial; r indicated in marg.) E.

 399  se)se tam H.

 401  se om DEH.

 402  sed — potius om DEH.

 403-404  ipsi armorum — totis viribis om DEH.

 405  defenderent om DEH; Londonia)Lundonia H.

 406  Romani)Romam DEH.

 406-427  et sermo — populo tradunt om DEH.

 412  colendis)collendis C; commercii for commerciis in C.

 414  oves sine pastore: see Hist. 6.264.

 416  instruetis for instruitis in C.

 423  generetur for generatur in C.

 428  tres om DEH.

 429  struendas)struenda H; decernunt)discernunt C.

 430  praefatus murus)murus praefatus H; sibi a mari)a mari sibi H.

 431  munimento corr. m1 ex monumento H; quoque)quorum C.

 432  habuerunt om CH; peltis for peltibus in CDE; peltis et pilis)pellibus et pilis (del. m2) H; ut om CDE; added in marg. m2 H; opes)opesque C.

 432  peltis — suadentes: cf. Gildas De Excidio 18: peltis ensibus hastis . . . suadentes.

 433  vi)in D; atque del. m1 H; armorum om C.

 434  ultra)non H.

 435  non)ultra H; Gwanius)Guanius DE; Guaunius H.

 436  fuerant om C; Hiberniam)Hyberniam E; vecti)evecti H; Scotis)Scottis DH; Norweiensibus)Norguegensibus DE; Norguensibus H.

 437  capessunt)capescunt C.

 438  in edito)medito E; in edicto H; pugnam)pungnam C.

 439  muris deiciuntur)muri prosternuntur H; arripiunt)arripiunt. Facilius est enim ex miluo accipitrem fieri, quam ex rustico subitum eruditum H.

 440  persequuntur)persecuntur et C.

 441-442  temporibus illis quanta)quanta nullis temporibus DEH.

 442  antea after fuerat H; numquam om DEH; fuerat corr. m2 ex fuerant H.

 442-453  Sed in hoc — discerpitur om DEH.

 451  civibus for civitatibus in C.

 453  discerpitur for discerpatur in C.

 454  nihilominus om H.

 454-455  Romam epistulas)epistulas Romam DE.

 459  genera funerum)funerum genera DE; iugulamur)iugulamus C; victi debellamur H.

 460  praetendentes)pendentes C.

 461  in Britanniam expeditionem)expeditionem in Britanniam H.

 462  huiuscemodi)huius C.

 464  Inito — consilio (passim): cf. 2 Par. 30.2: Inito ergo consilio; also 32.3.

 464  Gwitelinus)Guizelinus DEH; Londoniensis)Lundoniensis H.

 465  Litavia)Licania C; Letania H.

 466  a fratribus)a confratribus (a ss m2) D; confratribus E; a confratribus H; Aldroenus) Aldrogeus H.

 467  Conano)Konano H.

 468  causamque — inquisivit)cognitaque sui adventus causa tristis et (ac H) maestus de persecutione agnatorum et (del. m1 H) patriae, subsidium (sub E) se ferre (ferre se H) quale posset promisit DEH.

 468-487  Cui Guitelinus — principibus odiosa om DEH.

 472  inhabitari for inhabitare in C.

 473  nostrum for vestrum in C.

 475  venatoriae for venatore in C; artis corr. m2 ex aris C.

 481  Maximiani for Maximiano in C; coronari bis C.

 483  tempus — quo: cf. Lucan 8.467: Tempus erat quo.

 483  negarem for regnarem in C.

 487-489  Super omnia — minus)tradiditque sibi Constantinum, fratrem suum bellicosum et duo milia militum (militum om DE) ex electis Britonibus DEH; after bellicosum omission mark; in marg. m2: virum D.

 490-501  alias cum — Totonesio portu)Qui mare ingressi in portu Totonesio (Tottonesio H) DEH.

 493  illud for illum in C.

 498  cum ss. m1 C; Gallorum for Gallicorum in C.

 501  applicuerunt for amplicuerunt in C.

 502  atque)ac C; florentis for utriusque in CDEH.

 503  per — viri om DEH.

 504  Exinde)Exin DE; confluxerunt)collecti struxerunt (del. m1[?]) D; collecti E; Britones — prius)prius dispersi Britones H.

 505  inter se)intra D; in H; Cilcestriae)Cilcestriam D; Silcestriam EH.

 506  et regni)regnique DEH; Tunc erumpens)At C.

 507  Gwintelinus)Guizelinus DEH; illum)eum D.

 508  gratulanter om E; Christus regnat after vincit DEH.

 508  Christus — imperat: cf. the early Laudes Regiae of Rheims and Arles of which the above acclamations form a part. See Laura Keeler, Geoffrey of Monmouth and the Late Latin Chroniclers 1300-1500, pp. 8, 92 (note 15), 127-129 (Berkeley, 1946).

 509  defensor)defensio DEH.

 510  noster)nostra DEH.

 511  suo om C; uxorem)coniugem DEH; genere Romanorum)Romanorum genere H.

 512  Guitelinus)Guizelinus DEH; archiepiscopus om DE; genuit)progenuit DE.

 513-514  Uthyrpendragun)Utherpendragon DEH.

 514  Before Amphibali omission mark; in marg. m2: sancti D.

 515  Gwintoniam)Wintoniam DE; Guintoniam H; monasticum)mosticum C; suscepit ordinem)ordinem suscepit H.

 516  et om H; Uthyrpendragun)Utherpendrag’ D; Utherp̄. E; Utherpendragon H; Gwitelino)Guizelino DEH.

 517  annis)annos H.

 518  accessit ad eum om C; secretum colloquium)colloquium secretum H.

 519  semotis — arbitris: cf. Sallust B.C. 20.1: omnibus arbitris . . . amotis.

 519  cum)et cum DEH.

 521  dissensio — inter: cf. Joan. 10.19: Dissensio . . . facta est inter . . .

 521  dissensio)dissencio C; regni proceres)proceres regni DEH.

 522  sublimaretur)sullimaretur H.

 523  adhuc om C; pueri)puerili C.

 524  illum)alium H; acclamarent)attollerent C; quidem)quidam DE.

 524  vir gnarus: cf. Gen. 25.27: Esau vir gnarus.

 525  Vortigernus)Vortigernus nomine DE; dux)consul H; Gewisseorum)Geuisseorum DE; Geuuisseorum H.

 526  anhelabat)hanelabat C; regni)terrae H; quatinus)ut DE.

 527  Gwintoniensi)Wintoniensi D; Vintoniensi E; Guintoniensi H; in om H.

 528  abhorrerent corr. m2 ex abhorrent D; se om H; hoc)opus C.

 528-529  ad hoc — esse)praesto ad hoc esse opus H.

 529  opus)suum C; spopondit)spospondit DE.

 530  Gwintoniam)Wintoniam DE; Guintoniam H; intrat)ingreditur DEH.

 531  Cumque corr. m1 ex Cum D.

 532  verba — instillavit: cf. Horace, Ep. 1.8.16: praeceptum auriculis hoc instillare memento; also Juvenal 3.122: facilem stillavit in aurem.

 532  illius secreto)eius C.

 533  propter — sublimari)sublimari (sullimari E) in regem propter aetatem DE; in regem sublimari)sullimari in regnum H.

 535  ergo)igitur H; consilio meo)meo consilio DE.

 536  populo)populum DEH; sublimandi)sullimandi EH.

 537  licet ordo repugnet om DEH; repugnet)repungnet C.

 538-539  exsequi)exequi DEH.

 539  callebat)volebat C.

 539-540  confirmavit)firmavit C.

 540  itaque)ergo E; Vortigernus eum)eum Vortigernus DEH (Vortig’ DE); vellent erased in E, but found in marg. m2.

 541  Londonias)Lundonias H.

 542  Gwitelino)Guizelino DEH; <archi> episcopo)pontifice DEH.

 543  pontifice om DEH; inungere)ungere (in ras.) H; et)atque DE.

 544  praesumeret)praesumebat C; quia ex — transferebatur om DEH; igitur)ergo E.

 545  Vortigernus)Vortig’ DE; necessitatem instantem)instantem necessitatem DEH; ipsius)illius H.

 546  propriis)suis DEH.

 547  Sublimatus)Sullimatus EH; curam regni)regni curam DE; regni curiam H; Vortigerno)Vortig’ DE.

 548  semetipsum)se ipsum C.

 549  autem)itaque H; Vortigernus)Vortig’ DE.

 550  et intenta — excogitare om C.

 551  namque)namque vir C.

 552  cessisset)cederet H.

 553  Constantis om H.

 554  gerere callebat)gerebat DEH; Aliud om DEH.

 555  namque — didicerat om DEH; didicerat)didiscerat C; Vortigerno)Vortig’ DE.

 555-556  committebat)committens DEH.

 556  in om C; nutriebantur)iacebant H.

 557  obierant corr. m2 ex obierat H.

 558  ipso)se DEH; qui astutus om DEH.

 559  et sapiens — iuvenes erant om DEH.

 560  itaque)omnia D; excogitavit)cogitavit C; quo ingenio om DEH.

 560  in animo volvens: see Hist. 2.211.

 561-563  tectius atque — submisisset om DEH.

 563  Tandem accessit)et accessit quadam die DEH.

 564  regem om DEH; Constantem)Constantium H; carissime)karissime CDEH.

 564  dolenti similis: cf. Ovid. Met. 6.532: lugenti similis.

 565  insulani)insulae C.

 566  Norweienses)Norguegenses DEH; etenim om DE; enim H; late vagans)longe vagans et late D; innotuit)intimavit C.

 566  fama — vagans: cf. Vergil Aen. 2.17: ea fama vagatur.

 568  tuis)tuis in (del. m1) C; inniti)inviti C; meriti E; te provida)provida te DEH.

 569  uti oportet)oportet uti DE.

 570  quod moliuntur)moliri C; praemonitus for praemunitus in CDEH; eripiaris corr. m1 ex erudiaris C; in)cum H.

 571  Nonne)Nonne ait DEH.

 572  quaecumque)quodcumque D; noveris om C.

 573  utilia)utiliora DE; Vortigernus)Vortig’ DE.

 575  tueatur)tuear DE.

 576  te)eo te DE; corroborari)roborari H.

 577  facile after circumvenientium DE.

 578  curam regni)regni curam DEH; omnia)universa DE.

 579-580  Cui Vortigernus — inferant om DEH.

 579  Vortigernus)Vortiger C.

 581  te after ille DEH.

 583  tutius et)tutius DE; securus H.

 584  Hoc)Haec DEH; ocius nuntios)nuntios ocius H.

 585  praesidium — honorabat om H; veneruntque centum)quibus adductis DE; milites Picti et om DE.

 586  eos — regis om H; Vortigernus)Vortig’ DE; super)supra DE.

 587  indulgebat)indulget cotidie DE; indulgebat cotidie H.

 587-588  crapulam et ebrietatem: cf. Luc. 21.34: in crapula et ebrietate.

 588  unde)unde plus H; Vortigernum)Vortig’ DE; pro rege magis)magis pro rege DE; magis om H.

 589  ergo)vero H; vicos et plateas)plateas et vicos DEH.

 589  per — plateas: cf. Cant. 3.2: per vicos et plateas.

 590  clamabant)acclamabant DEH; Vortigernus)Vortig’ DE; est (2) om H.

 591  Constants — indignus om DEH.

 592  viri after dolosi H; ad argumenta)argumento H.

 594  Picti om H; accessit)accessit Pictis H; Vortigernus)Vortig’ DE; ad eos om DEH.

 595  velle after simulans (594) H; recedere)discedere C; adquireret)quaereret C; ut (2) om DE.

 596  et suis)suisque DEH; Neque)Neque enim H; Neque with ss enim m3 D.

 597  esse om CH.

 598  dicebat)ducebat EH; ebriosos)ebrios DE.

 599  in aula regia om DE.

 600  tamque)tam C; tamque)tamquam C.

 601  verum esse)quod verum esset DE.

 601-602  simulato — protulerat: cf. perhaps Vergil Aen. 4.105: simulata mente locutam.

 602  furore repleti: cf. Ecclesiasticus 39.16: furore . . . repletus.

 603  Vortigernus)Vortig’ DE.

 604  et regni)regni et DEH.

 605  ergo)itaque H; in om H. fecerunt tampered in D.

 606  amputato)amputatum (corr. m1 ex amputantum) C; capite)capud C; Vortigerno)Vortig’ DE.

 607  quasi contristatus: cf. Psalm. 34.14: quasi lugens et contristatus.

 607  numquam tamen om DEH.

 608  prius — fluctuaverat om DEH; Vocatis igitur)vocatisque DE; Convocatisque H.

 608-609  Londoniae)Lundoniae H.

 610  perpetraverant)perpetraverunt C.

 612  proloqui)loqui DE.

 613  Vortigernum)Vortig’ DE.

 614  committere om DEH.

 615  ipsum om DEH; purgarent)pugnarent D.

 618  Budicius)Hudicius E; Gudicius H; eos after Ibique DEH.

 618  eos — excepit: cf. 1 Mach. 12.43: excepit eum cum honore.

 620  Vortigernus)Vortig’ DE.

 621  vehementer angebatur)angebatur vehementer E; angebatur after cotidie (620) D.

 621  reatus — conscientia: cf. Apuleius, Met. 7.9: malae conscientiae reatum.

 624  accedebat — cumulum om C.

 625-626  fama — divulgabatur: cf. Luc. 4.37: Et divulgabatur fama.

 626  terrae optimatibus)optimatibus terrae DE; divulgabatur)divulgatur C; after divulgabatur: Explicit liber V. Incipit VI H.

 1  ciulae for qulae in C (cf. Gildas, De Excidio 23); cymbae D; cimbae E; cuilae H; naves longas) longas naves DEH.

 2  armatis)de armatis DEH.

 3  Erat — Vortigernus)Eratque Vortigernus tunc temporis C; Erat)Eratque H; Vortigernus) Vortig’ DE.

 3-4  Cantuaria)Kantuaria H.

 4-5  Cui — advenisse: cf. Vergil. Aen. 7.167-168: Nuntius ingentes ignota in veste reportat / advenisse viros.

 4  esset)fuisset H.

 5  longis navibus)magnis navibus et longis E; venire cum pace)cum pace venire DE; cum pace after nuntiis H.

 6  in)ad DE.

 7  ipsi)et ipsi DEH; eminebant)imminebant DE; ac ceteros om DEH.

 8  consodales om DEH; iuvenes vobis)vobis o iuvenes DE; o iuvenes vobis H.

 9  vos om DEH; appulit)appulerit H; Edicite)dicite C.

 10  persona om C.

 10-11  qui et sapientia — haec verba om DEH.

 11  pro)prae H; respondit)ait H; virorum)tuorum DEH.

 13  appulit huc)huc appulit DEH; Causam)Causa H; nostri om DE; profectionis)profectionis nostrae DE.

 14  disseremus)diceremus C; a rege om C.

 15  loquendi after rege (14) H; patriae)terrae C.

 16  virorum)virorum in ea H.

 17-18  excretam)excreta E.

 18  compellunt)compellant H.

 19  externas)exteras DEH; tamquam)tamque C; tanquam in H.

 20  ipsa)ista ipsa (del. m1) C.

 21  ceterorum)ceterarum C.

 22-23  nequaquam)nequacquam C.

 23  sorte praefata)praefata sorte DE; sumus om DEH; non ob om DEH.

 24-26  aliud — nobilissime om DEH.

 25  sancitis for sanxitis in C.

 26  oris)horis CDEH.

 27  colerent Deum)Deum colerent DEH.

 28  Iovem — Mercurium)Mercurium, Iovem, Saturnum H.

 29-30  colimus — Mercurium: cf. Caesar, B. G. 6.17.1: Deorum maxime Mercurium colunt.

 30  Woden)figure 014 app (del. and corr. m2) H; Huic)Hunc E.

 31  diem om H; lingua nostra om C.

 32  nomen om C; Wodenesdei)Wodenesdai D; Wodnesday E; Wodnesdei H.

 33  inter ceteras)ceteris H.

 34  Fridei)Fridai DH; Friday E; appellamus)vocamus H.

 35  Vortigernus)Vortig’ DE.

 37  temporis spatium)spatium temporis DEH; sive (2)] seu DE.

 37-38  Sive — appulerit: cf. Vergil, Aen. 3.715: vestris deus appulit oris; also 1.377, 3.338, 7.39.

 39  vestra)longius DE.

 40  ope longius)ope vestra DE; abigere)abire C.

 41  agitare for latitare in CDE and actitare(?) in H.

 42  in)infra H; regno meo)regnum meum DEH.

 44  bellandum)bellum DEH; strenue)strenuue H; stipendia bis C.

 48  Vortigernus)Vortig’ DE.

 49  educens)colligens C; dirigens H.

 50  eos om H; hostes om DEH.

 50-51  prioribus)antea prioribus H.

 51  plures)pluresque D.

 52  suorum)suosum in text E; in marg. m2: suorum; confossos) confectos H.

 52  telis confossos: cf. Seneca, Troad. 559: confossa telis.

 53  ampliavit)applicuit C; atque)et H.

 54  Lindeseia)Lindiseia D; Lindissea H; et suos) suosque DEH; commilitones om DEH.

 55  Hengistus after regi (56) DE; after necessarium (56) H; ut erat — astutus om DEH.

 55  erat — astutus: cf. Ecclesiasticus 37.21: Est vir astutus multorum eruditor.

 56  Vortigerno om DEH; amicitiam om C; atque om C; et H.

 57  probitate)bonitate C.

 58  in iocunditate: cf. Judith 12.12, 17: in iucunditate; Domine — rex: cf. 2 Reg. 14.19, 20: domine mi rex.

 58  patriae)pater H.

 59  ad te om DE.

 60  comperi corr. m2 ex cooperimur H; enim om H.

 60-61  undique — inimici tui om DEH.

 61  ex)de C.

 62  tibi malum)malum tibi DE; interminant: in in ras. m2 H.

 63  ascituros in text D; in marg. m2: expulsuros; de)ex DEH.

 64  videbitur)videtur H.

 65  tuendam)tuendum E.

 66  proditione)proditionem E; ne)non H.

 67  tuam fidelitatem)tua fidelitate C; et)et augeatur (del. m1) C.

 68  cinxerit)auxerit H.

 69  Vortigernus)Vortig’ DE.

 70  fideles — dilectione: cf. Sap. 3.9: et fideles in dilectione.

 70  vos)vos semper D; inveniam)semper inveniam H.

 71  pete — repulsam: cf. Ovid, Met. 2.97: posce bonis aliquid: nullam patiere repulsam; also 3.289.

 71  patieris)patiens DEH.

 72  inclinato capite: cf. Judith 15.2; Joan. 19.30: inclinato capite.

 73  Ditasti)Ditastis D; inquit, me)me, inquit H.

 74  me ss m1 H; in necessitate om C.

 75  vita)vita mea H; de (2) om CH.

 75-81  Verum, nondum — Cui Hengistus om DEH.

 78  principis for principatus in C.

 79  huiusmodi for huius in C.

 80  vestros et for vestros in in C.

 81-82  Concedat — suo: cf. 4 Reg. 5.17: concede mihi servo tuo.

 81  meus om DEH.

 82  terrae om DE.

 83  aliqua)aliquo C; mansionum)mansione DE; propugnaculis)propungnaculis C.

 84  meam)nostram DEH; me om DEH.

 85  et liberis)ac liberis DEH; parentibus)et parentibus DEH.

 86  nobis)vobis C; commiserim)commiserimus H; exsistam)existas DEH.

 87  in Germaniam after legatione DE; Germaniam)Germania C; Hengistus after missa DE; Hengistus)Hengestus E.

 88  saxosum)Saxones H; aptum om DEH.

 89  quem for quod in CDEH. elegerat cautela) cautela elegerat H; cum om H.

 90  traxit nomen: cf. Ovid, Met. 4.291: nomen quoque traxit; also 15.57.

 91  Thagcestre)Thancastre DE; Wangcastre H; Dwanccastre)Twangcastre DE; vel Dwanccastre om H; Thancastre vel deleted in D.

 91-92  Kaerygarrei)Kaercarrei DE; in marg. m2: Dynas dyn carrey, D; Kaercorrei H.

 93  e)a E; duodeviginti)octodecim E.

 94  fuerat)erat DE; vocabulo)nomine DE.

 95  Ronwen)Ronuuen H; under corpore, in D, there is the following addition m2: cuius pulchritudo nulli secunda videbatur; Patrato)Parato C;

 95  pulchra — corpore: cf. Gen. 29.17: Rachel decora facie, et venusto aspectu; Esther 2.7: Esther . . . pulchra nimis, et decora facie.

 97  milites videret)videret milites H.

 98  delectaretur)delectaret E; in)cum DEH.

 99  gnaviter)graviter C; gnaviter factum et D; et quasi subito after aedificatum C; om DEH.

 100  regiis om E; refecti sunt)sunt refecti DE.

 101  Hengisti)Heng’. DE; propius)propitius E.

 102  flexis genibus: cf. 2 Par. 6.13: flexis genibus . . . ait.

 102  Saxonica)sua DEH; Washail)Washeil DE; Weshail H; Lauert)Lauerd D; Lauert King)Lauerdeing E; Hlauerd King H.

 103  visa — incaluit: cf. Ovid, Met. 2.574: vidit et incaluit pelagi deus; 3.371: vidit et incaluit; also Fasti 2.307; facie — corpore: see Hist. 6.95.

 104  sermone after dixerat E (sermone in marg. m2).

 105  ait after te DEH.

 106  ei om H.

 107  illud)ita DEH; Drinchail)Drincheil DE; igitur om DEH; Vortigernus)Vortigernus ait DEH (Vortig’ DE); Drinchail) Drinchaeil C; Drincheil DE.

 108  iussit)et iussit DEH; puellam)eam H; receptique)cepitque C; scyphum)ciphum CDEH; ex om DE.

 109  diem om H.

 110  in Britannia om C.

 111  Washail)Washeil DE; Weshail H; Drinchail)Drinchaeil C; Drincheil DE; salutarent corr. m1 ex salutaverunt C; corr. into salutent m2(?) D.

 112  inebriatus)inebriatus est et H.

 112  puellam adamavit: cf. Esther 2.17: Et adamavit eam rex.

 113  esset after Christiana DEH.

 114  Hengistus)Heng’ DE; autem)ergo DEH; Horsum after suum (115) H.

 116  consenserunt)concenserunt C; Cantiae)Kantiae H.

 117  Vortigerno)Vortig’ DE.

 118  Cantia)Kantia H; Hengisto)Heng’ DE; Gorangono)Gorangano DE; provincia om DEH.

 119  paganae puellae)puellae paganae DE; verescens)verens H.

 120  quae)quod H; quasi)tamquam DEH.

 121  diligere corr. m1 ex diligeret C.

 122  brevi)in brevi H; Genuerat)Generaverat H; filios tres)tres filios D.

 123  priore)priori H; Vortinerius)Vortimerus D; Vortimer EH; Karigern)Katigernus D; Katigern E; Kartigern H; Paschent in text D; in marg. m2: Pascentius; Paskent H; Hengistus)Heng’ DE.

 124  tuus)tibi DEH; consiliarius)consiliator H.

 125  Noli)Noli ergo H.

 126  meae corr. m2 ex me C; Invitemus)Invitemus igitur DEH; adhuc after placet H; Octam)Ottam D.

 127  bellatores — viri (passim): cf. 4 Reg. 25.4: viri bellatores; also Joel 3.9.

 128  expugnabunt)expungnabunt C; nobiscum om H; tuos)nostros C.

 129  Deiram)Deiriam C.

 130  impetum)impetum Pictorum et H.

 131  remanebis)remanebunt H.

 132  itaque om H; Vortigernus)Vortig’ DE; iussitque)concessitque H.

 133  munimentum)monumentum D; movimentum(?) E; valere sibi)sibi valere DEH; itaque om H; ilico om DE.

 134  Octa)Otta D; Ebissa)Hebissa C; Kardich)Cherdic in text D; in marg. m2: Cheldric; Cherdich EH; trecentis)trecentum E.

 136  autem om DE; etiam H; per invitationem — venerunt)venerunt invitati ab Hengisto C; Hengisti)Heng’ DE.

 138  et)atque DH.

 139  iam after totam H; rogaveruntque om DEH.

 140-142  ut ipsos — fecerunt om DEH.

 142  Unde)nec DEH; non om DEH.

 143  iam om H.

 144  ergo et adiudicabant bis C.

 145  amplius om H; et om DEH.

 146  ne proditione — supergrederentur om DEH.

 146-147  Vortigernus)Vortig’ DE.

 147  uxorem)coniugem H; Hengisti)Heng’ D; diligebat et)et per eam DEH.

 148  et om DEH; eorum)ipsorum E; itaque)ergo DE; igitur H; se after regem (149) H.

 150  illum)eum C; insurrexerunt)surrexerunt C; Londoniae)Lundoniae H.

 150-151  Vortinerium)Vortimerum D; Vortimer EH.

 151  erexerunt in regem)in regem erexerunt DEH; congregato — non om C.

 152  modico om C; quater)quattuor H.

 153  Primum proelium)Proelium primum DE; fuit om DEH.

 154  fluvium)flumen DE; Derwend in text D; in marg. m2 (?): Derwerin; Deruuent H; secundum)secundum autem DE; Episford)Episford DE; in marg. m2 (?): Epilford D; Epiford H.

 155  Catigernus)Katigernus DE; Kartigernus H; Vortigerni)Vortig’ DE; congressuque — ambo om DEH.

 156  corruerunt om DEH.

 157  itaque)enim DEH.

 158  usque)huc atque H; et)atque H.

 160  Thanet in text D; in marg. m2: Thaneth; Tharneth H.

 161  cotidie illos)illos cotidie DE; illos proelio)proelio illos H.

 162  talem insultum)tale assultum H; insultum)assultum D; coartati)coarctati D; coarti E.

 163  fame iam)iam fame E; Vortigernum)Vortig’ DE; qui)qui cum illis DEH.

 164  bellis illis om DEH; suum om C; Vortinerium)Vortim’ DE; Vortimerium H.

 166  Vortigerno)Vortig’ DE; ingressique — suas om DEH; ciulas for qulas in C.

 167  mulieribus)mulierculis DH; et liberis om H.

 168  redierunt om C.

 169  Vortinerio)Vortim’ D; Vort’ E; Vortimerio H.

 170  concivibus)cum civibus CH; ereptas)eleptas C.

 171  annuente)annitente DEH; Antissiodorensi)Altisiodorensi D; Autusiodorensi E; Autisiodorensi H; Christi om H.

 172  locis om C.

 173  destiterunt)destituerunt E; reconciliati)reconsiliati C; confirmandam)confirmandum E.

 174  Arianam for Arrianam in CDEH; et)vel DE; et Pelagianam om H.

 176  Trecacensi)Treverensi C.

 177  gens quae errorum) genus errorum quod E; gens errorum quod (del. m2; in marg. m2 quae to follow gens) D; et ignorantia)ignorantiae DE; et ss m2 D; et ignorantiae H.

 178  iterum)iterum erat (del. m1) C; iterum eorum)eorum iterum D; per omnia om C.

 179  corroboraretur)corroborarentur H; autem om DEH.

 180  Deus — miracula)miracula fecit Deus H; Gildas)Gildad H.

 182  ergo)igitur D; fides Christi om C.

 184  invidia diaboli: cf. Sap. 2.24: Invidia autem diaboli.

 184  diaboli)diaboli qui DEH; Ronwen)Ronuuen H; Vortinerii)Vortim’ DE; Vortimerii H; ut)veneno DEH.

 185  neci — immineret) periit Vortimerius(Vortim’ D) DEH; Accitis for Ascitis in C; universis)universis suis C.

 185-188  Accitis — haberet om DEH.

 188  Convocans corr. m1 ex Convocatis C; ergo)itaque Vortimerius(Vortim’) DE; ergo om H.

 190  eis after distribuit (189) DEH; atavis)athavis C; in — suis)suis in thesauris DE.

 191  pugnantes)pungnantes C.

 191-192  Praecepit quoque)Praecepitque C.

 193-196  Dicebat — optabat om DEH.

 197  pyramide)apiramide C; Vortigernus)Vortig’ DE.

 198  Hengisto)Heng’ DE.

 201  Hengistus)Heng’ DE; ergo)autem E; Vortinerii)Vortimeri D; Vortim’ E; Vortimerii H; parato after navigio (202) DEH.

 202  maria)aequora DEH.

 203  Vortigerno)Vortig’ DE.

 204  sunt om DE; initoque)Inito C.

 205  memores admonitionis)prudentiores ammonitione C; seniores admonitione DE; Vortinerii)Vortig’ DE; Vortimerii H; tamquam om H.

 206  et om C; et)atque H; a litoribus om C; litoribus)litore DH.

 207  Hengisto)Heng’ DE; a filia om DEH; nuntiatum)intimatum D; indicatum H; esset)foret EH; fuisset D.

 208  sceleris — conscios: cf. Ovid, Met. 10.367: sceleris . . . conscia virgo; Sallust, B. C. 34.2: tanti sceleris conscius; also Terence, Phormio 156: audacis . . . facinoris conscius.

 208  conscios)socios C; concios E; for sceleris — socios see Sallust, B.I. 33.3: socios sceleris sui.

 209  videlicet after regem H; adoriretur)adiret DE.

 210  prodere om DEH.

 210-15  Misit itaque — suum populum om DEH.

 212  ingereret for ingererent in C.

 213  Vortinerium corr. per ras. ex Vortigernum C.

 214  expugnare)expungnare C.

 215-216  dispositioni)et dispositioni EH; et se dispositioni D.

 216  optimatum)optumatum E.

 217  suorum om C; vellent)vellet E; om H; secum remanere, quot om H.

 218  sub obtentu: cf. Marc. 12.40; Act. 27.30: sub obtentu.

 218  decernerent)descernerent C; quaerebat)quaerebant DEH.

 219  plurimum ante)iam plurimum DE; ante om H; laboraverat for laboraverunt in C; laboraverant DEH.

 220  toto corde: cf. 2 Reg. 15.13: Toto corde.

 220  corde)desiderio DE; aevo H; affectabat for affectabant in CDEH.

 220-222  Et si — disposuissent omitted in text; added on bottom of f. 66 v m2 C; om DEH.

 222  cum om C; nuntios)internuntios DEH.

 223  manifestasset)manifestassent H; optio)optatio C; nihil)nil DE.

 224-226  quia et invitus — statuerentur om DEH.

 227  Die — statuta: cf. Act. 12.21: Statuto autem die.

 227  statuta)statuto DE; statuta cum legatis H; Hengisto per legatos)cum legatis Heng’ DE; per legatos om H.

 228  Hengistus)Heng’ DE.

 228-229  commilitonibus suis)suis commilitonibus H.

 229  illud)id DEH; facinus)fascinus C; ex omni multitudine)cum multitudine omni DE; corr. m2 into ex omni multitudine D.

 231  ut)et DEH; hoc om H.

 232  Nimeth or sexes)Nimat ore(hore D) saxas DE(in D m2 also: Nymeth oure); Nimat eoure sexas H.

 233  mora om E; die praestituta)praestatuta die C; die praestatuta D.

 234  Saxones et Britones)Britones et Saxones H.

 235  pacem om C.

 236  aptam)idoneam H; Hengistus)Heng’ DE.

 237  Nimeth or sexes)Nimat ore saxas DE; Nimat eoure sexas H; chlamydem for clamidem in CDEH.

 238  scelus om E; inceptum)regem inceptum (del. m1) C; om H; ilico)itaque C.

 239  nihil)nil DEH; tale om C.

 240  et)aut DEH.

 240-248  quorum corpora — imminerent om DEH.

 246  leviter)leve C.

 246  Non impune: see Hist. 2.41 and cf. Ovid Met. 6.318, 11.67: non impune.

 248  enim)autem DEH; caedes)sedes C.

 249  potuerunt periculum)periculum potuerunt DEH; aut (1) om C.

 250  aut)et DEH.

 250-251  interemerunt)interimerunt E.

 252  autem)vero DEH.

 252-253  quo fortiter — et sic)quem forte tenebat et DE; above forte reference mark; in marg. m2: casu invenerat D; quem forte offenderat et H.

 253  et multos)quod multos C; cervicibus)visceribus C.

 254  bracchiis — cruribus om DEH.

 254  nec — destitit: cf. Vergil Aen. 1.192: nec prius absistit.

 255  palo suo interfecit)palo interfectis DE; interfecit)interfectis H; tantae)tantae multitudine (del. m1) C.

 255-256  Cum autem — nequivisset om DEH.

 256  divertit om C.

 257  ascendens)conscendens C; inscendens D; quam)quo C; adiit)adivit E.

 258  et mortem)mortemque DEH.

 259  sibi civitates)civitates sibi H.

 260  tradi)sibi contradi DE; contradi H; id om C.

 261  confirmasset corr. m1 ex firmasset D; eum om DE.

 262  Lincoliam)Lindicolium (Lindicolinum D) civitatem DE; Lincolinum H; necnon)sed C; om DE.

 262-263  Wintoniam)Wentanam H.

 263  civitatem — cives om DE; quasque provincias — cives om H.

 264  quemadmodum — deseruerunt om DEH; ergo)autem DE.

 264  oves — deseruerunt: cf. Judith 11.15: sicut oves quibus non est pastor; also 2 Par. 18.16; Matth. 9.36; Marc. 6.34.

 265  Vortigernus)Vortig’ DE; partes)partibus H.

 265  secessit — partes: see Hist. 2.58.

 266  Vocatis — magis: cf. Matth. 2.7: Herodes . . . vocatis Magis.

 266  Vocatis denique)Vocansque (del. m1) Vocatisque C.

 267  Dixerunt)dixeruntque DEH.

 268  sibi)sibi in C; hostes nefandos)nefarios hostes DE; nefandos)nefarios H.

 269  surripuerunt)surripuerant DH; Peragratis)Peragatis C; ut om C.

 270  statueret)statuerent C; Eryri)Erir DEH; in marg. m1: Ereri D; ubi corr. m1 ex ut H.

 272  lapides after fundamento DEH.

 273  a tellure om DEH; nescirent)nesciret E; quare)quorsum DEH; suum om DEH.

 274  Vortigernus)Vortig’ DE.

 275-276  quaereret)quaererent C.

 276  quaesitumque)inventumque H; interficeret)interficerent C; ut for et in CDEH; sanguine corr. m1 ex sanguinem C; sanguine ipsius)ipsius sanguine H; caementum)lapides DE; lapides)caementum DE.

 277  aspergerentur)aspergerent C; Quod)Quo C; Id H; asserebant after experimentum H; certissimum experimentum)experimentum certissimum DE.

 278  universas om DEH.

 279  et specialiter — provinciam om DEH; specialiter for spaliter in C.

 280  Kaermirdin)Kaermerdin DEH; nunc om DEH.

 281  sexus)aetatis DE.

 282  ut aspicerent om H; explorantes)explorabant H.

 283  oritur)exoritur DE.

 283-284  dicebatur after Dinabutius (284) DE.

 284  Dinabutius after Merlinum (285) DE.

 285  fatue)faune C; aequa om E; aequa nobis)nobis aequa H.

 286  originem duxi)duxi originem H.

 287  Vortigerni)Vortig’ DE.

 289  et)vel DEH; nesciretur)nescierunt DE.

 290  ei pater)pater ei DE; esset)fuisset H.

 291  monialis)sanctimonialis DE.

 292  urbis)urbem H; praefectum)praefatam H.

 293  iussum)iussa H.

 294  eum)regem H.

 295  eius)regis H; illos om DE; et diligenter)diligenter eos et DE; diligenter et H.

 296-297  Vivit — tua: cf. 1 Reg. 1.26: vivit anima tua, domine; also 1 Reg. 17.55.

 297  generaverit)generavit DE.

 297-298  Unum — quia: cf. Joan. 9.25: unum scio quia . . .

 299  formosi)formosa qui DEH; ut om DEH.

 300  osculabatur)deosculabatur DEH; indicium)iudicium C.

 301  apparareret)apparebat D; loquebaturque)loquebatur DE.

 303-304  cognovisse virum: cf. Num. 31.35: quae non cognoverant viros; 3 Reg. 1.4: rex vero non cognovit eam.

 304  virum after aliter (303) DEH; Vortigernus)Vortig’ DE.

 305  vocari)vocare DE; Maugantium)Magantium in text D; in marg. m2: Mauganum; Magantium E; si)quod si E.

 307  dixerat)edixerat DEH.

 308  repperimus)reperimus CDE; multos)multas C; generationem)generationes C.

 309  Apuleius)Appuleius H; Socratis)sacratis H; terram)solem H.

 309-310  maligni et om DEH.

 310  immundi spiritus: cf. Marc. 3.11 5.13: spiritus immundi.

 310  immundi spiritus)spiritus immundi DEH.

 311  vero om C.

 312  figuras om D; naturas figuras (del. m1) E; illorum)eorum DEH.

 313  mulieri — intulit: cf. Cicero De Officiis 3.9.38: reginae stuprum intulit.

 314  auscultasset)ascultasset CDE.

 315  huc om C.

 316  mihi om DEH.

 317  Volens)Volentes C; I suggest the reading Volente me; read therefore: Volente enim me turrim, etc.

 318  constare)consistere DEH; quin)nam H.

 319  quod)quicquid H; a)in E devoretur)devoratur H; ait)ait regi H.

 320  tuos)istos H; om C; Acciti for Astiti in C; Asciti DE; Astantes H.

 320  convincam — mentitos: cf. Daniel 13.61: convicerat enim eos Daniel ex ore suo falsum dixisse testimonium.

 322  inceptae turris)turris inceptae DE.

 322-323  ut — caementum: cf. 1 Reg. 26.20: Et nunc non effundatur sanguis meus in terram; Act. 22.20: cum funderetur sanguis.

 322-323  funderetur)fundaretur E.

 324  sub(1)] in DE.

 325  quod)quod et C.

 325-326  conticuerunt omnes: cf. Vergil Aen. 2.1: Conticuere omnes.

 326  in)ad DE; ait)dixit DEH.

 327  tuos om DEH; usque quo)quousque H.

 328  opus stare)stare opus H.

 329  dixerat)dixit C; illi)ei DE; illi)rex H.

 330  rex)illi H; postea)Merlinus C; postea Merlinus H.

 331  inquit)quid C; lateat)sit H.

 332  Qui)Illi vero DE; om H; nec)non DE.

 332  nec — verbum: cf. Jos. 21.43: Ne unum quidem verbum.

 334  ergo om H.

 336  admirabatur corr. m1 ex ammirabantur H. After illo (337): Explicit liber VI. Incipit VII H.

 1-24  Nondum autem — advertas concentum om DH; in E, however, chapters 1 and 2 were added in marg. by a later scribe, who also composed a partial commentary on the Prophetia. For an edition of this commentary, see Hommages à Joseph Bidez et à Franz Cumont, pp. 111-119 (Brussels, 1949).

 2  undique after mei E.

 3  ipsius)eius E; Linconensis)Lincoln̄ E.

 5  famularentur)famulabantur C.

 6  satisfacere)satis esse E; praeelegissem)elegissem C.

 7  huiusmodi)huius C.

 8  Alexander)Alex’ C; Lincoliensis)Lincoln̄ E.

 11  et illud)istud quia E; explanare)explicare E.

 12  minor for minus in CE.

 14  agrestem)agrestum C; libello)labellis E; plebeio modulamine)plebeia modulatione E.

 14  agrestem calamum: cf. Vergil Ecl. 1.10: calamo . . . agresti.

 15  admiror)admiro C.

 16  quia)quod (corr. into quia) E; eras)es; in marg. eras E; ditiores)discretiores E.

 18  Minervae)misericordiae(?) E; totius om C.

 19  quod)quem C.

 20  ceteris)cunctis E.

 21  Galfridus)Gaufridus C.

 21-22  fistulam — sonaret: cf. Copa 10: rustica . . . fistula . . . sonat.

 23  Camenarum)Carmenarum C.

 25  Sedente — ripam: cf. Matth. 24.3: Sedente autem eo super montem.

 25  Beginning with line 25 the text follows E. Facing Sedente: Prophetia Merlini incipit H; Sedente)Edente (no initial; S indicated in marg.) E; Vortigerno)Vortig’ DE; Vortigerno rege Britonum C.

 26  de praedictis — concavis om C.

 27  vero om DEH; in vicem)alter alteri C; appropinguassent)appropinquasset C.

 28  cernentibus — exhalaret)et ignem hanelitu procreabant C; eorum after naribus H.

 29  Praevaluit)Praevalebat C; autem)ergo DE; lacus)laci H.

 29-30  fugavit)fugabat C.

 30  fecit impetum)impetum fecit C; ipsumque)et DEH.

 31  Illis)Ipsis C; certantibus)pungnantibus C.

 32  sic — ei om C.

 33  draconum corr. per ras. ex draconis C; portenderet)protendebat C.

 35  ipsius)illius H.

 36  vero)ergo DE; designat)significat C; quae)qui H.

 37  ut)et C; flumina vallium)valles eius DE.

 39  exterorum)exteriorum H; etenim corr. m2 ex enim D.

 41  illius)ipsius CH.

 43  Sex)Sed H.

 44  exsurget)exurget DEH; Sublimabit)sullimabit H.

 45  figure 015 app (ss m2) H; Affricana)Affricani H.

 46  fiet)erit DEH; Londoniae)Lundoniae H.

 47  pastor Eboracensis)Eboracensis pastor H; septimus)unus H.

 49  Hiberniae)Yberniae C; Hyberniae E.

 51  vigebit)rugebit H.

 52  Sceptrigeri septem)Septem sceptrigeri eius C.

 53  secabuntur)seccabuntur C.

 53-54  infantes — erunt: cf. perhaps 4 Esdras 6.21: praegnantes immaturos parient infantes.

 55  faciet)facit H.

 56  Londoniae)Lundoniae H; Exin)Exinde CH; Exinde corr. m2 ex Exin E.

 58  Arripiet)Accipiet DE.

 59-60  Residui — seminabunt place before Erit (61) C.

 60  navigium parabit)parabit navigium CH.

 60-61  duodecim)duodecimi H.

 61  collocabitur)annumerabitur CH; regni om H.

 62  in ss m1 H; fruticosos)furticosos C; fructuosos H.

 62-63  Exsurget — invitabit om DEH.

 64  Exin)Exinde CH; corr. m2 into Exinde E.

 65  humiliabitur)humabitur DE.

 66-67  Centum namque — insidebit: cf. Gildas, De Excidio 23: certo . . . praesagio, quod ter centum annis patriam . . . insideret, centum vero quinquaginta . . . saepius vastaret.

 66  quinguaginta)quinquagincta C.

 67  et)et in C; exsurget)exurget DEH; illum)illo C.

 68  Zephyrus)Zephirus CE.

 69  acumen)accumen C (also for line 115).

 72  et)et in C; ferreis tunicis)tunicis ferreis H.

 73  mansiones)nationes C.

 75  decimabuntur om E; after eius omission mark (74); in marg. m2: decimabuntur D; perpetuae servitutis)servitutis perpetuae H.

 75-76  matremque — vulnerabunt: for the thought see Livy 1.56.12; Ovid, Fasti 2.719.

 78  sub umbra nominis: cf. Lucan 1.135: Stat magni nominis umbra.

 78  nominis)novi H; iustitiae omitted in text; added in marg. m2 D.

 80  lilio)lollio C; manabit corr. per ras. ex manabunt C.

 81  Calamistrati: see Speculum 12 (1937) 503-508.

 81  varia vellera)vellera varia H.

 82  truncabuntur)truncabuntur et exterior habitus interiora significabit. Pedes latrantium truncabuntur C.

 83  dimidium)et dimidium H.

 84  Catuli leonis: cf. Job 4.11: et catuli leonis.

 86  rubebit)rudebit in text D; in marg. m2: rubebit; sex) VII H.

 88  After provocabuntur: Vae tibi, Nestria, quoniam in te cerebrum leonis effundetur et dissipatis membris a marino solo eliminabitur (for elimabitur) C; Vae tibi, Neustria, quia in te cerebrum leonis effundetur in marg. m2 D. The commentary on the Prophetia in E contains the following comment (bottom p. 160): Vae tibi, Neustria, clamor lugentium leonis in te cerebrum effundet et transsecatis membris a paterno solo eliminabitur turpiter.

 88-89  Nitentur — sublimabitur om H.

 89  sublimabitur)sullimabitur E.

 90  Apri)Aper C; enim)igitur CDH.

 92  vacabit)non vacabit H.

 92  Dabitur — frenum: cf. Ezech. 29.4, 38.4: Et ponam frenum in maxillis tuis.

 93  aquila)acquila C.

 94  rugientes)rugientis CH; rugientes in text D; in marg. m2: regentis(?).

 94  rugientes catuli: cf. Psalm. 103.21: catuli leonum rugientes.

 95  infra)in(?) C; civitatum)civitatem D; civitatum moenia)moenia civitatum CH.

 97  Exin)Exinde C.

 99  Hiberniae)Hyberniae CE; moenia)moenie E.

 101  affectui)effectui C; subiacebit)succumbet CH; convolabit)convalabit C.

 102  namque)quoque C; locis)sedibus H.

 106  Neustria)Nestria C.

 108-109  Perironis)Peryronis H.

 109  cum om C.

 110  Cadwaladrus)Kaduualadrus H; vocabit Conanum)Conanum vocabit CH.

 112  diademate)dyademati D.

 113  virescent corr. m2 into revirescent D.

 115  acumen tampered in text; added in marg. m2 E.

 116  quaeque om H.

 118  Hispaniam)Yspaniam H; Venerii)Venerei CD.

 119  tantam after naribus H; suis om H; tantam — suis)e naribus suis tantam C.

 120  tota om C; insulae)terrae E; terrae in text D; in marg. m2: insulae.

 121-122  Mulieres — replebitur om DE; added in marg. m2 D; incessu)in incessu D.

 122  omnis)omnes H; earum)eorum H; replebitur) replebuntur H.

 123  Amne om C; Amne in text D; in marg. m3: Ampne; Anne H; vertetur)revertetur C.

 124  leaenam)lenam C; Vado)vallo DE.

 126  saecula)scelera C; Londoniarum)Lundoniarum H.

 127  desolatione)desolationem CH.

 131  Exin Exinde C; Londoniarum)Lundoniarum H.

 132  quae)qui H; est erased after contenta C.

 133  foliorum corr. m2 ex filiorum H; Boreas)Borias E.

 136  ipse om H; exterarum erased in text; added in marg. m2 E.

 137  erit deleted before habebitur E.

 139  In — illis: cf. 2 Reg. 16.23: in diebus illis.

 141  Oschae)Osce C.

 141-142  Pisces — morientur: cf. Exod. 7.18: Pisces . . . morientur.

 142  illius)ipsius C.

 143  balnea)balnia E; eorum om DE; Londonia)Lundonia H.

 144  milium)miliorum DEH; milium virorum C; fluvius om C; fluvius Thamensis)Thamensis fluvius H.

 144  fluvius — mutabitur: cf. perhaps Psalm. 104.29: Convertit aquas eorum in sanguinem; also Exod. 7.17.

 147  Tres)Res(no initial; t indicated in marg.) E; Wintonia)Wintoniae C; Guintonia H; rivuli quorum)quorum rivuli CH.

 148  partes, seu om CDH; secabunt)seccabunt C; de)ex C; diuturniori)diuturnior E.

 149  supervenienti)superveniente CH; languore)langore CH; de)ex C.

 149-150  indeficienti)indeficiente C.

 150  ipsius)eius C; pallor)semper pallor H; sedebit)insidebit H.

 151  morte subita)subita morte CH; periclitabitur corr. m1 ex periclitatur C; subire poterit)poterit subire C.

 152  vitare om H; eam)eum E.

 153  occultare)occutare volentes (del. m1) C; Quaecumque)Cuicumque H; ergo om C.

 154  lignum)lingnum E; limpham H.

 156  Canuti)Kanuti H; nemoris ss m2 D; om E.

 157  anhelitu)hanelitu CD; nocivos)vicinos in text D; in marg. m2: nocivos; vicinos E.

 158  Exin)Exinde C; sese)se H; sese after liquore C; sua)manu sua C.

 158-159  Colidonis)Calidonis D; Kalidonis H.

 159  Londoniae)Lundoniae H; propugnacula)propungnacula C; Quocumque)Quacumque CD.

 160  fumabunt)flammabunt H.

 161  excitabit)excaecabit DE; Rutenos)Ruthenos C.

 162-163  cervus — gestabunt: cf. Apoc. 12.3: draco . . . habens capita septem, et cornua decem, et in capitibus eius diademata septem; also 13.1.

 163  quorum)quarum C; diademata)cornua in text D; in marg. m2: diademata; cornua E.

 165  Danerium)Daneium C; Danerium in text D; in marg. m2: Daneum; Daverium H.

 166  Accede)Ascende with ss Accede m2 D; Ascende EH.

 167  Wintoniae)Wyntoniae C; Guintoniae H; pastoris with ss pastoralem m2 D.

 168  sequentur)sequantur DE; Festinat)Festinant D.

 169  qua om DE; periurii scelera)scelera periurii CH; nocuit)pdocebit H.

 170  tincturae om DE; tincturae)rerum H; urbs corr. per ras. ex urbes C.

 171  eam)ipsam C.

 173  convolabunt volucres)volucres convolabunt H; volucres)aves C; sescentis)centum in text D; in marg. m2: sescentis; centum E.

 174  vallabit illud)illud vallabit C; Londonia)Lundonia H.

 175  Thamensis)Tamensis DH; rumor)ru C.

 176  eam)illam C; sua ss m2 D; om E; subterraneas)subterranias E.

 177  In — illo: cf. Deut. 10.1: In tempore illo; also 3 Reg. 8.65; loquentur lapides: cf. 4 Esdras 5.5: et lapis dabit vocem suam.

 178  mare — contrahetur: cf. perhaps Horace, Carm. 3.1.33: contracta pisces aequora sentiunt; Ovid, Met. 2.262: et mare contrahitur.

 180  Calaterio)Cholaterio C.

 181  circumvolabit)convolabit in text D; in marg. m2: circumvolabit; convolabit E.

 183  culturas)culturis DEH; irruent)irruet C; genera)grana C; genera in text D; in marg. m2: grana.

 184  calamitas tanta)tanta calamitas H.

 185  Galabes)Galathes C; Galabes in text D; in marg. m2: Galaes; Galahes H.

 186  infra)inter C.

 187-188  et lupus om C, but lupus ss m2.

 188  asininum)asinum D; asinium E.

 190  illi)illa E; illa)illam CH; revecti om C; corr. m1 ex advecti D.

 191  certamine victa fuerit)certamen inierit CDH; certamine victa fuerit in text D; in marg. m2: certamen inierit.

 192  dumque)dum CDE.

 193  anhelabit)hanelabit C.

 194  illius)eius C; ipsius H; ex)a C.

 195  dextram)dexteram CD.

 195-198  et infra — et caudam bis E, but deleted by vacat.

 198  caudam)caudam vulpis C; ex ss m2 D; ex eis)ei E; Acquiescet)Acquiescit C.

 201  callideque)callide C; ipsum)ipsumque C; om DE; Exin)Exinde C; sese)se H.

 203  advenerint)supervenerint, corr. m2 into superadvenerint E; subito om E.

 204  neci)nesci C.

 205  Londoniam)Lundoniam H; quos<cum>que)quousque C; quosque DEH.

 206  dentesque)dentes C.

 208  siccabunt)exsiccabunt D; hircum omitted in text; added in marg. m2 D.

 208-209  mutuabitur)mutuabit H; mutabit C.

 209  ergo)igitur CH; cornutus taurus)cornutarius C.

 210  saevitiae)fini saevitiae H.

 212  sicco)cicco C.

 213  deglutient)conglutient C; vero senectute)senectute vero C.

 214  lynces: I adopt lynces found in many manuscripts, in place of the meaningless luces in CDEH.

 215  Thamensis)Thamensis fluvius H.

 216  alvei metas)metas alvei CH.

 217  oppositosque)optimosque C; fontem)fontes H. Galabes)Galahes H.

 218  replctum)repleti EH; repletum in text D; in marg. m2: repleti; Venedotos)Venedocos D.

 219  Geuisseorum)Geuuisseorum CH.

 220  Advolabit)Avolabit C; corvus)couuis C.

 222  illum)eum DEH; in plures)implures C.

 223  rugitu)racanatu C; rechanatu H.

 224  titubabunt)titulabunt E; titubabunt in text D; in marg. m1(?): titulabunt; Pachaii om EH; Pachay added in marg. m2 D.

 225  anhelitus)hanelitus CD.

 227  turpati)turbati in text D; in marg. m1: turpati; corrumpent)erumpent DE.

 228-229  lascivient)lacivient E.

 229  vero)ergo C; acumine oculorum)oculos nequicie acqui (del. m1) accumine C; oculorum acumine H.

 230  Exsurget)Exurget DEH; Wigorniae)Wyrgorniae C; Wygorniae E.

 232  draconem)draco — nēquicie (corr. and del. m1) C; exuta)arma C.

 233  sublimia)sullimia EH.

 234  iterum)itaque DE.

 235  cauda sua)sua cauda C.

 236  Totonesius)tottonesius H.

 236-237  Claudiocestria)Claudiocestra C.

 237  saevientem)serpentem C.

 238  sub)cum DE; faucibus)thesauris faucibus (del. m1) C; tandem)tamen DEH.

 239  litigabit)ligabit C; litigio)ligio C.

 240  eum)illum H; diversoria)diversatoria in text D; in marg. m2: diversoria.

 241  muros)muris C; Exoniae)Oxoniae C.

 241-242  kaerdubiali (del. m1) D.

 242  dentibus suis)suis dentibus CH; Lindicolinus CH.

 243  praesentiamque)praesentiam C; multis draconibus)draconibus multis CH; horribili)horrido D.

 244  deinde om C; dilaniabit)dilaniet EH.

 245  ungues)ungues venenatos C; venenatas om C.

 246  quintus)V H; et om DE.

 246-247  et residuos)residuosque C.

 247  confringet)interficiet confringet (del. m1) D; dorsum unius)unus DE; vivus H.

 248  dextram)dexteram CDH.

 249  laevamque)et laevamque C.

 249-250  profecerit)proficeret DE.

 250  tormentabit a dorso)a dorso tormentabit C; regni om C.

 251  rugiens om C; feritate)ferocitate C; timendus)timendus. Ceteros tormentabit a dorso et in rotunditatem regni compellet C.

 252  gigas om DEH.

 253  ac)et C; generabit)germinabit C; enervabunt)enumerabunt in text D; in marg. m2: enervabunt; subditi)subiti DE; corr. m2 into subditi D.

 255  qui, dum)quidem C.

 256  auriga om C.

 258  replebit)implebit D; replevit H.

 259-260  inde tres — convertentur in om H.

 261  primogenito)postgenito CH; divertet)convertet C.

 262  ei eripere)eripere ei C; mutuo a sese)a sese mutuo C; a sese ss m1 H; facies)facies suas H.

 263  scyphum)ciphum CDEH; ei)eis C.

 264  ipse)ille H.

 267  urbs tampered D; urbis E; alumnam)alumpnam CDEH.

 270  volantem)volabit EH; volabit in text D; in marg. m2: volantem; equitabit)equitantem H.

 272  inicient)iniciet C; itaque)igitur C.

 273  et)sed C; exorta)extorta C.

 276  Locata)Locuta E.

 277  igitur)ergo C; aquilonares for acquilonis in C; aquilonales DH; aquilones E.

 278  reserabuntur)reserabunt H; conducet)conducit C.

 280  mutabit)minabit DH; aper)aprum aper (del. m1) C; mmabit E; profundo)fundo C.

 281  occultabit caput: cf. Ovid, Met. 2.255: occuluitque caput.

 281  vino)humo C; fulgor)fulgur E.

 283  vino)uil vino (del. m1) C.

 284  in om C.

 284-301  Ab eis — conficient: for the source, see Lucan 1.651-669.

 285  his indignantibus)indignantibus his H.

 287  electro Mercurii ss m2 D; om E.

 287-292  Mutabit — perimet: metrical.

 288  clipeum om H; Stilbon)Stylbon H.

 290  Orion)orizon C.

 291  sideris)sidus H; sideris in text D; in marg. m2: sidus.

 292  homines)mortales C.

 293  transcurrere)discurrere C; Gemini)genua EH; gemini tampered D; solitos or solidos C.

 294  urnam)urinas H; pendebunt)pendebit H.

 295  sua om C.

 298  Pleiades)Pliades C; Plyades H; Officia)Officio E; Iani)iam CE; redibunt)ridebunt D; ianua clausa)clausa ianua CH.

 299  Adriannae)Adrianae C; delitebit)delitebunt C; radii)radii delite (del. m1) C; exsurgent)surgent D; exurgent EH.

 300  renovabitur corr. m1 ex renovabuntur C; sufflamine)flamine CH.

 301  After conficient: Explicit prophetia Merlini. Liber VII. Incipit V<III> H.

 1  Cum)Vm (no initial; c indicated in marg.) E; plurima om CDH.

 2  Vortigernus)Vortig’ DE; vero)ergo rex C.

 4  ora)hora C.

 5  modum — vita)vitae suae exitum C.

 4-5  ora — solvisset: cf. Vergil Aen. 3.457: atque ora resolvat; also Georg. 4.452.

 6  ut)ut sibi H; ut indicaret — intellegeret)sibi indicare quod sciebat C; quod)quid D; Cui)Ad haec C.

 7  cave)diffuge C; valueris)diffugere valueris C; volueris H; Armoricum)armoricanum CH; deserunt)deserent DE.

 7-8  vela — pandunt: cf. Vergil Aen. 3.520: velorum pandimus alas.

 8  Britanniam)Britannicam insulam C; Saxonicam)Saxonicanam H.

 9  nefandum populum)populum nefandum H; subiugabunt after gentem (8) C; prius te)te prius C; intra)infra C.

 10  contra eos)infra insulam C.

 11  eos tibi)tibi ipsos C; in)ad H; et ecce)sed C.

 12  vites)vitabis C; evites H.

 13  enim om H; leto corr. m1 ex lecto C; Hinc)Hunc C.

 13  leto — incumbunt: cf. Lucan 2.198: infesto . . . occumbere leto.

 14  fratris)patris CH.

 15  nitentur)nituntur H; potes)poteris C; Totonesium)tottonesium H.

 16  portum) litus C; Rubebunt)Rudebunt in text D; in marg. m2: rubebunt.

 16-17  Hengisto)Heng’ DE.

 17  Ambrosius om DEH.

 20  devorabit)devastabit devorabit (del. m1) C; cum om DE; illuxit)illuxit et DE.

 20  cum — illuxit: cf. 1 Reg. 20.27: Cumque illuxisset dies secunda; Jerem. 20.3: Cumque illuxisset in crastinum.

 21  quo)quem H; applicuerunt — Merlinus)applicuit Aurelius Ambrosius cum germano suo decem milibus militum comitatus C.

 33  reminiscens for rememiniscens in C.

 35  quin for qui in C.

 54  invasit — timor: see Hist. 5.315.

 55  virtus for viri in C.

 58  frusta for frustra in C.

 61-62  fama — volatibus: cf. Claudian, Cons. Man. Theod. 270: celeri iam Fama volatu.

 65  damnum)dampnum C.

 67  Dacis)Dacis et (del. m1) C.

 74  aquilonares)acquilonares C; arripuit corr. m1 ex arripiunt C.

 104  pugnare)pungnare C.

 106  pugnandi)pungnandi C.

 107  ictus ingeminant (passim): cf. Vergil, Aen. 5.457: ingeminans ictus; 12.713-714: crebros ensibus ictus/congeminant.

 112  diffugit)diffugiit C.

 120  pugnam)pungnam C.

 131  forte for sorte in C.

 132  fecerunt erased before coeperunt C; pugnaces)pungnaces C.

 143  expugnare)expungnare C.

 145  pugnare)pungnare C.

 146  Diffugerunt)Diffugierunt C.

 149  eam for eis in C.

 150-151  ibidem — est: cf. 3 Reg. 11.16: sex enim mensibus ibi moratus est.

 157  in — conciderem: cf. Lev. 8.20: in frusta, concidens; 1 Reg. 11.7: concidit in frusta. See line

 157  frusta for frustra in C (also for line 158); Insequerer for Insequeret in C.

 158  potestate for potestatem in C.

 158  and Hist. 1.311.

 159-160  Sicut — mulieres: see 1 Reg. 15.33.

 163  tumulum for cumulum in C; super)super ter (del. m1) C.

 165  expugnaret)expungnaret C. contra)contra talem (del. m1) C.

 166-167  Communicato — consilio: cf. Sallust, B.C. 18.5: consilio communicato.

 169  Deumque for diumque (or, perhaps dominumque) in C.

 174-175  Gabaomitae — impetraverunt: see Jos. 9.

 188  irruptio bis C.

 202  dignum for dignam in C.

 203  qui for quae in C.

 203-204  Convocatis — lapidum: cf. 2 Reg. 5.11: Misit . . . Hiram . . . artifices lignorum, artificesque lapidum.

 217-218  huiusmodi for huius in C.

 218  necessitas incubuerit: cf. 1 Cor. 9.16: necessitas enim mihi incumbit.

 223  Hiberniae)Hyberniae C.

 226-227  qui — aeternum: cf. Jos. 4.7: idcirco positi sunt lapides isti in monumentum filiorum Israel usque in aeternum.

 227-228  solutus — risum (passim): cf. Vergil, Georg. 2.386: risu soluto.

 233, 243 and 244  Hibernia)Hybernia C.

 234  conficerent for conficeret in C.

 238  Hiberniae)Hyberniae C.

 239  si for se in C.

 241  tractentur for tractarentur in C.

 242  Hiberniam)Hyberniam C.

 245  didicisset)didiscisset C.

 247  Britones — sint: cf. Isidore, Etym. 9.2.102: Brittones . . . eo quod bruti sint.

 248  huiusmodi for huius in C.

 249  Hiberniae)Hyberniae C.

 254  fugam for fuga in C.

 258  an for ac in C.

 258-259  indulserunt)indulgerunt C.

 262  machinationes corr. m2 ex machinationibus C.

 263  lapides)lapides deposuisset (del. m1) C.

 281  Hibernia)Hybernia C.

 282  Hiberniae)Hyberniae C.

 289  aquilonaribus)acquilonaribus C.

 301  pugnaret)pungnaret C.

 315  religiosissimum corr. m1 ex regiosissimum C.

 316  pepigit — eo: cf. Gen. 15.18: pepigit Dominus foedus cum Abram.

 320  gratiam — invenit: cf. 1 Reg. 16.22: invenit . . . gratiam in oculis meis.

 321  quam)quam monachum (del. m1) C.

 333  extensus for excensus in C.

 333  ex — procedebant: cf. Job 41.10: De ore eius lampades procedunt.

 335  Hibernicum)Hybernicum C; septem corr. m1 ex semptem C.

 336  metu for met in C.

 343  damnum)dampnum C.

 344  nobilissimi corr. m1 ex nobilissime C.

 348  significat omitted in text; added in marg. m1 C.

 356  sunt corr. m2 ex sum C.

 358  pugnaverunt)pungnaverunt C; pugnantes)pungnantes C.

 359  multum for tumultum in C.

 361  barbari)barbari hic et inde (del. m1) C.

 363  potuit for potest in C; est)est in (del. m1) C.

 367  totus corr. per ras. ex totius C.

 368  funus corr. m1 ex fumus C.

 370  tulerunt for tuleruntque in C.

 380  filius for filium in C.

 382  nationes — dilatare: cf. 1 Mach. 14.6: Et dilatavit fines gentis suae.

 384  dirigebant for dirigebat C; aquilonares)acquilonares C.

 385  et)et provincias (del. m1) C.

 386  promontoria)et promontaria C.

 387  tota for toto in C.

 389-390  insecuti — Damen: cf. 1 Mach. 9.15: et persecutus est eos usque ad montem Azoti.

 394  Arctos for Archos in C.

 397  iussique for iussique sunt in C; Gorloi for Goroli in C.

 398-399  Erat — maturae: cf. Ovid, Met. 8.617: animo maturus et aevo; Vergil, Aen. 5.73; aevi maturus Acestes.

 399  Non opus — vanis: cf. Ovid. Met. 4.476: non longis opus est ambagibus.

 402  pugnandi)pungnandi C.

 408  Placuit — illius: cf. Jos. 22.33: Placuitque sermo cunctis audientibus; 2 Reg. 17.4: Placuitque sermo eius Absalom, et cunctis maioribus natu Israel.

 421  disposuit corr. m1 ex disposuīt C.

 425  aquilonaribus)acquilonaribus C; beginning with provinciis an entire folio is missing in C. The text from provinciis (425) to nationem (444) follows that of Faral, pp. 221-223.

 436  incaluit: see Hist. 6.103.

 445-466  ipsius — Merlinum taken from Faral’s text, due to loss of a folio in C. In line 455 I have adopted the reading amoris, instead of amore.

 457  Uror amore: cf. Ovid, Met. 3.464: uror amore.

 483  specie for species in C.

 485  furtim for furtum in C.

 491  Qui for Quod in C.

 493  primos bis, the first seemingly deleted C.

 496  Peracta for Pacta in C.

 496-497  venerunt — indicarent; cf. 2 Par. 20.2: Veneruntque nuntii et indicaverunt.

 503  nobis for vobis in C.

 505  ne — contingat: cf. Joan. 5.14: ne deterius tibi aliquid contingat.

 506  petivit for petunt in C.

 509  voto potitus: cf. Ovid, Met. 9.313: potiturque . . . voto; 13.251: votisque potitus.

 510  amore corr. m1 ex lamorei and underscored in red ink, C.

 529  fere)terra fere (del. m1) C.

 539  feretro corr. m1 ex feretrum C.

 541  huiusmodi for huius in C.

 544  ergo)undi ergo (del. m1) C.

 554  Nam — diem: cf. Lucan 6.333-334: diem . . . attollit Titan; 571-572: Titan . . . ducit . . . diem; Vergil, Aen. 4.118-119: ubi primos crastinus ortus/extulerit Titan.

 568  aquilonares)acquilonares C.

 574  perdere for prodere in C.

 584-585  et tulerunt — humaverunt: cf. 2 Reg. 2.32: Tuleruntque Asael, et sepelierunt eum in sepulcro patris sui in Bethlehem.

 5  ipsos for ipse in C.

 15  largitionem for largitiom in C.

 21  exercitus)excercitus C.

 25  pugnaverat)pungnaverat C.

 26  Cheldrici (cf. line 44) for Cledrici in C.

 29  militibus for milibus in C.

 36  modi for huiusmodi in C.

 44  sescentas)secentas C.

 49-50  quaerit — faceret: cf. Gildas, De Excidio 22: initur namque consilium, quid optimum quidve saluberrimum ad repellendas tam ferales . . . gentium irruptiones praedasque decerni deberet.

 55-56  Excepit — honore: see Hist. 5.618.

 58  obsessam for obcessam in C.

 59  flumina for fluvia in C.

 63-64  Quos — venerunt: cf. 1 Mach. 16.9: Joannes autem insecutus est eos, donec venit Cedronem.

 75  consilio)consito consilio C.

 77  abscessum for abcessum in C.

 87  Sumersetensem for Sumercetensem in C.

 97  Pugnate)pungnate C.

 101  animam — ponere: see Hist. 5.103.

 105  armare for armari in C.

 105-107  lorica — imposuit: cf. Vergil, Aen. 9.364-366: haec rapit atque umeris . . . aptat. / tum galeam . . . decoram / induit; 12.88-89: circumdat loricam umeris, simul aptat habendo / ensemque clipeumque. . . .

 109-110  Accinctus — fabricato: cf. 1 Reg. 17.39: Accinctus ergo David gladio; 2 Reg. 20.8: accinctus gladio . . . qui fabricatus. . . .

 111  haec — apta: metrical.

 116  sol — reduxit: cf. Vergil, Aen. 1.143: solemque reducit.

 119  descensu for decensu in C.

 120  conserunt for conferunt in C.

 134  Quocirca for Quo circo in C.

 136  ipsis for ipsius in C.

 140  genuina for gemina in C; timido for timodo in C.

 144  caedem for sedem in C.

 149  diffugerant tampered and corr. m1 ex diffugaverant C.

 150  stagnum for insulas in C.

 153  rupes: with f. 42 r a new hand begins in H, with a text almost identical with C. C and H will appear together beginning with this page.

 154  continentes)sustentantes H; prodigium corr. m1 ex prodium C.

 156  fruerentur)ferverentur H.

 160  barbarorum)barbarorum copia H.

 162  laceratos)laceros H.

 162-163  refretare)reverti H.

 163  ilico)igitur H; vacavit)vocavit H; iterum)igitur H; atque)et C.

 166  nudis corr. m1 ex nudibus C.

 166  nudis pedibus: cf. 2 Reg. 15.30: nudis pedibus.

 166-167  pedibus ferentes)ferentes pedibus H.

 167  populi)populi sui H.

 168  ipsius)illius H.

 168  flexis genibus: see Hist. 6.102.

 169  etenim)enim C.

 169-170  perpaucos)per paucos H.

 171  habere patriae)patriae habere H.

 173  His — gestis: cf. 2 Mach. 5.11: His itaque gestis.

 176  esse om C.

 178  cum om H.

 179  sive (1)] sine H; sive (2)] sine C.

 180  infra om. C; pisces)pices C.

 181  stagnum)stangnum C.

 182  Gwalliarum)Gualiarum H; Llynlligan)Linligwan H.

 184  marginem)maginem C.

 185  ad — aquas: cf. Josue 3.16: . . . aquae . . . ad instar montis intumescentes.

 185  absorptas)absortas C; obsortas H.

 186  regionis)patriae H; illius om H.

 187  aspergine tampered m2 H.

 188  elabi)alabi H; valeret)valerent C; verso)averso C.

 190  igitur om H.

 191  celebraturus corr m2 ex celebratus H; ingrederetur)intrasset H.

 192-193  Sampsone)Samsone H.

 195  suum corr. m1 ex sumum C.

 196  sedi corr. per ras. ex sedis C.

 196  usque — solum: cf. Lev. 19.9, 23.22: usque ad solum.

 197  inquietatione)inquietudine H.

 198  Erant — fratres: cf. 2 Reg. 2.18: Erant autem ibi tres filii.

 201  reddidit)reddit C.

 204  Gwaluanum)Walguanum H; Modredum)Modrenum H.

 205  ceterarumque: rumque in ras. m2 H; comprovinciarum)provinciarum (prov in ras. m2) H.

 207  Gwenheinaram)Guenuuaram H; Romanorum genere)genere Romanorum H.

 208  Cornubiae om H.

 210  aestate sequenti)sequenti aestate H.

 211  autem)ergo H.

 212  Gillamwrius)Gillamurius (also for line 215) H.

 214  misere)mire H.

 215  et om H.

 216  patriae om C.

 217  Hiberniae)Hyberniae C.

 218  Exinde)Exin H; insulas)provincias C.

 219  Dodlanius)Doldavius H; Gothlandiae)Godlandiae H.

 224  quibusque probissimis)promtissimis quibusque H.

 225  facetiam)fascesciam C.

 226  incitatus corr. per ras. et m1 ex invitatus C.

 227  in arma)arma C.

 228  largitatis)probitatis H; atque)ac C; probitatis)largitatis H.

 230  inquietatione corr. m2 ex inequietatione H; eius)ipsius H.

 234  cunctis)in cunctis H.

 235  affectabat)affectat H; Norwegiam)Norguegiam H.

 237  Norwegencium)Norguegensium H; qui corr. m2 ex que H.

 238  Norwegienses)Norguegenses H; dedignati)indignati H.

 240  autem om H; Gwaluanus)Walguainus H.

 243  Norwegensi)Norguegensi H; applicuit corr. m2 ex aplicuit H.

 245  tandem Britones)Britones tandem H.

 246  aliis om H.

 248  Norwegiam)Norguegiam H.

 249  regem corr. m2 ex rege H.

 250  Norwegiae)Norguegiae H.

 251  Gallia)Gallie (e ss. m2) H.

 251-252  Frolloni)Flolloni H.

 254  quivit)quievit H.

 255  iuventus tampered m2 H.

 257  posse om H.

 258  quam corr. m2 ex qua H; Frollo)Flollo H.

 258  sibi — fecerat: cf. Sallust, B.C. 14.6: dum illos obnoxios fidosque sibi faceret.

 259  partem after proelii H.

 262  et ipsum)ipsumque H.

 263  Emenso)Emerso H; Frollo)Flollo H.

 265  magnae after fortitudinis (266) H.

 268  affectus corr. m1 ex afflectus H; Frollonis)Flollonis H.

 270  in ss m1 H; uterque)utrique C.

 271  populo spectante: cf. Jud. 9.39: spectante . . . populo.

 271  spectante)expectante H.

 272  etiam om C.

 273  facile)promptum H.

 274  adversis)diversis C.

 275  Arturus gestans)Arcurus gestando C; Frollonem)Flollonem H.

 277  evaginatoque)evaginato quoque H; Frollo)Flollo H.

 280  suum om H.

 281  foedere rupto: cf. 2 Par. 16.3: rupto foedere.

 282  meditarentur)meditabantur C.

 283  sibi om H; Frollonem)Flollonem H.

 284  ictus ingeminant)ingeminant ictus H; neci corr. per ras. ex nesci C; Frollo)Flollo H.

 287  itaque)igitur H.

 288  ira succensus: cf. Silius, Punica 1.169: succensi ira.

 289  in)infra C; Frollonis)Flollonis H.

 290  Frollo)Flollo H.

 290  tellurem — emisit: cf. Vergil, Aen. 10.730-731: sternitur infelix Acron et calcibus atram / tundit humum exspirans; spiritum — emisit: cf. Psalm. 103.30: Emittes spiritum tuum; in auras: cf. Statius, Theb. 7.292; Vergil, Aen. 4.176, 9.52 and 11.617: in auras.

 291  apertisque corr. m2 ex aptisque H.

 294  ad om H; expugnandum)pungnandum C.

 295  rebelles om H; vacavit)vacaret C.

 296  Acquitanniam)Equitaniam H; Guitardumque)Gwitardumque C.

 297  Gvasconiam quoque)Gasconiamque H; flamma corr. m2 ex flama C.

 298  igitur)deinde H.

 301  Beduero)Peduero H; pincernae)piscernae C.

 302  Neustriam)Estrusiam H; Normannia)Normia C; Kaio)Kaioque H; Andegavensium)Andegavevensium H.

 303  provinciam)provincium C; provincias)civitates H; nobilibus) nobilioribus H.

 304  est largitus om H.

 306  sollemnitas)sollempnitas CH.

 307  Arthurus)Arturus H.

 308  etiam om C.

 311  quod tampered m2 H; cepit corr. m2 into praecepit H.

 312  Gladmorgantia)Glamarganna H; fluvium reinked and tampered m2 H.

 314  sollemnitati)sollempnitati CH.

 315  nobile flumen) namque (del. m1) flumen nobile H.

 319  Deo om C; puellarum om C.

 320  vero)quidem H; honore)nomine H.

 321  conventu)conventui C.

 322-323  Praeterca — habebat) Erant etiam ibi (ss m2) H.

 324  eo om H.

 325-326  festivitati praedictae)praedictae festivitati H.

 329-336  Venerunt autem — sanaret om H.

 332  metropolitanarum for metropolitarum in C.

 333  ex)et ex C.

 334  primas for primae in C.

 335  languore)langore C.

 335-336  languore — sanaret: cf. Matth. 4.23: et sanans omnem languorem.

 336  Morut)Morvid H.

 337  Maurud)Mauron H; Wigornensis)Guigornensis H; Anaraud)Anaraut H; Salesberiensis)Saleberiensis C; Archal)Archgal H.

 338  Kaerguiensis)Cargueirensis H; Warvic)Warwic H; Leicestria)Legecestria H.

 338-339  Kursalem ex Kaicestria) Cursalem ex Caicestria bis H; once deleted m2.

 339  Kynvarch)Kinmare H; Galluc)Gualauc H; Roffensis)Salesberiensis H; Urbgennius)Urbgensis C.

 340  Dorocestrensis)Dorecestrensis H; Doso Ridochensis om C; id est om C; Oxenefordiae)Orenefordiae C.

 341  praedictos om H.

 341-342  Donaut — Pabo)Donavit mappapo H; map)mab C.

 342  Keneus)Cheneus H; map)ab C; Coel)Coil H; map(3)] ab C; mab H; Eridut)Eridur H; Grufut)Grifud H; map(4)] mab C; Negoid)Nogoid H.

 343  Reigyn)Regiu H; map)ab C; Claut)Daut H; map)mab C; Cleduit)Cledauc H; Kyngar)Kincar H; map)mab CH.

 343-344  Kynnarch)Kinmare H.

 344  map Goit)masgoit CH; Glofaut)Clofaut H; map(2)] mab C; Neton)Ueton H; Kynvelin)Kinbelin H: map(3)] mab C; mamp H.

 345  Truenat)Trunat H; Cadchelcus)Cathleus H; map)mab C; Cadell) Cadell’ C; Tatel H; Kinllith)Kinlith H; map)vab C.

 347  Gillamwrius)Gillamuri, corr. m2 into Gillamurius H; Maluasius)Masuasius H; Doldauius)Dolauius H.

 347-348  Gothlandie)Godlandiae H.

 348  Norwegiae)Norguegiae H; Achillus)Aschillus H.

 349  dux)rex C; Rutenorum)Rutinorum H.

 350  Holondiae)Holoniae H; Bedwerus)Beduerus H; pincerna)piscerna C.

 351  Cenomanensis)Cenomannensis (C reinked m2) H; Gwidardus)Guitardus H.

 352  duodecim)Duo duodecim (del. m1) C; Carnotensis)Karnotensis H.

 354  apparatu: pp reinked m2 H.

 355  describere: scribere reinked m2 H.

 357  Arthuri)Arturi H; cunctos)cum C.

 358  allexerat)illexerat H.

 359  sollemnitate)sollempnitate CH.

 359  sollemnitate instante: cf. 2 Mach. 12.31: die solemni . . . instante.

 361  quia)quoniam H.

 363  ornate om C; corr. m2 into ordinate H.

 366  illum)ipsum H; praeibant)ibant C; vel om H.

 367  concentus om H; ordinatorum)organorum C; praecinebat)praecinebant C.

 370  debito om H.

 371  autem)omnes C.

 374  templum)templorum H.

 375  vacaret)esset H.

 377-378  palatium suum)suum palatium H.

 380  festos)festivos H.

 380-381  separatim celebrare om C.

 382  vero nobilibus)nobilibus vero C.

 383  erant om H.

 384  pincernam)picernam C; scyphis)ciphis CH.

 385  multimoda om C.

 387  suum exercentes)non exercentes H; exercentes corr. m1 ex exercebantes C.

 389  etenim)enim C.

 390  luxu)luxuria H; facetia incolarum om C.

 391  enim)vero H.

 391-392  armis atque vestibus)vestibus atque armis H.

 392  vestimenta)indumenta H.

 394  castae)et castae H; meliores)mulieres H.

 396  simulacrum — ciendo: cf. Vergil, Aen. 5.585: pugnaeque cient simulacra; also 5.674.

 396  ciendo)sciendo C; equestrem)equestrum H.

 398  amoris)amores H; flammas)famas (corr. m1 ex fames) H; more om H; caestibus for peltibus in C; celtibus H; hastis)hasta H.

 399  scaccis)saxis H.

 401  victoriam — sui)ludi sui victoriam H.

 402-403  tribus diebus)diebus tribus H.

 406  eremiticam)heremeticam H; anhelans)hanelans C; anehlans H; sese)se H; ab om H.

 409  Sampsonis)Samsonis H; Dolensis)Dalensis H; Thelaius)Thebaus H.

 412  Maugannio)Mauganio H; et om H; Gwintoniae)Wintoniae H.

 413  infula)insula H; Alclud)Alehlud H.

 414  duodecim)XXII H.

 415  legationis)legationum C; in om C.

 417  Hiberi)Hiberii H; Romanae om H.

 420  indignor corr. m1 ex indignior H.

 421  festines)festinas H.

 423  reddere om H.

 425  illi om H.

 426  Allobrogum)Allobrum H; omnes om H; Oceani)Doceani H.

 430  praefigens)praefingens C; te)tibi C.

 431  dictaverit)dictavit H; iustitia)sententia H.

 432  Britanniae partes)te in partes tuas H.

 434  recitata)recitatum H.

 435  quae in introitu erat om C; tractaturus)intus tractatus C; disponi)respondi H.

 436  At)Ac H.

 438  timore)in timore H; territus om H.

 439  qua)quae C.

 440  armorum)armatorum C; aleae)alfarum H.

 441  autem)vero H.

 442  figure 006 app (del. and ss m1) H.

 445  debellaret)liberaret H; segnities)figure 007 app (corr. m1) H; induxit)deduxit C.

 448  illos after Arturus (447) H.

 450  hactenus corr. m2 ex actenus H.

 450-451  adhibete — sensus: cf. Ovid, Met. 15.238; Vergil, Aen. 11.315: animos adhibete.

 452  esse)esset C.

 457  enim om C.

 458  Caesari corr. m1 ex Cezari H; successoribus corr. m1 into praedecessoribus H.

 460  motibus)montibus C.

 461  igitur)ergo H; eam)cum H; iniuste ex illa)ex ea iniuste H.

 463  ergo om H; irrationabilem)irrationabilem esse H.

 467  Caesar)Cezar H.

 471  Allobrogum)Allobrumgum H; quatuor om C.

 472  nobilibus)nobilioribus H.

 473  et om H.

 474  diademate Britanniae)Britanniae diademate H.

 477  diffugeret defendere)defendere diffugerint C; easdem)eas C.

 480  visus)exorsus H.

 481  animo om C.

 482  quod om C.

 483  redoluit) resolvit(es in ras. m2) H.

 484  Tulliano)Iuliano C.

 485  animi om C.

 490  iniuste om H.

 491  nostra nobis)nobis nostra H.

 492  congrediendi nobis)nobis congrediendi H.

 492-493  desiderandus)desideramus C.

 493  Sibyllae)Sibillae CH; assertionibus om H.

 495  autem om C; ipsius om H.

 496  imperii Romani)Romani imperii H.

 497  tantum om H.

 501-502  Auguselus)Augelus H.

 504  meo om H.

 505  in praesentiarum: cf. Gen. 50.20: in praesentiarum.

 509  permittitur)promittitur C.

 510  conveniemus)convenimus H.

 510  sitio cruorem illorum: cf. Claudian, Bell. Got. 604: miles sitiens haurire cruorem.

 514-515  Aggrediamur:ur in ras. m2 H.

 515  perstemus)trucidamus H.

 516  laeta — victoria: cf. Horace, Serm. 1.1.8: victoria laeta.

 517  militum om C; autem)etiam H.

 518  quod dicendum erat)quae dicenda erant H; quot)quod C.

 519  debebant)debeant H.

 519-520  rex Armori<c>ae)dux Armoricae H.

 521  computarentur)computarent C.

 522  quot)quotquot C; debebat)debebant H.

 523  sex om C; videlicet Hiberniae om C; Islandiae)Islandia C; Hislandiae H; id — Islandicar om H.

 523-524  Gautlandiae)gaul Gautlandie (del. m1) C; Godlandiae H.

 524  id — Gautir om H; Norwegiae)Norguegiae H; id — Norener om H.

 525  id — Danscet om H; sexies)secies C; Galliarum)Gallicarum H.

 526  Ruthenorum)Rucenorum H; Portinensium)Portenensium H; Neustriensium)Estrusiensium H.

 529  fuerunt)fuit H; tria milia)tria milia ducenti H.

 530  intuens)videns H.

 536  peteret)appeteret H.

 537  appetere)petere C; Digrediuntur ergo legati om C.

 538-539  differunt corr. m2 ex diferunt H; after differunt: Explicit IX. Incipit X H.

 1  Hyberius)Hiberus H; agnita — responsi)agnito huius responsi edicto H.

 4  Mutensar)Mustensa H; Hispaniae)Hyspaniae C.

 5  Parthorum)Partorum H; Libyae)Libiae CH; Xerses)Serses H.

 6  Aegypti Egipti C; Egypti H; Micipha)Micipsa H; Babyloniae)Babilonie C.

 6-7  Bithyniae)Bitiniae C; Bitinniae H.

 7  Teucher)Theuther H; Phrygiae)Frigiae CH; Syriae)Siriae CH; Boeotiae)Boetiae CH.

 8  ducibus)ducentibus C; sibi om H.

 9  Lucius)Lucus H; Marius — Metellus om C; Cocta)Quotta H; Quintus)quinta quintus (quintus corr. m1 ex quinta) H.

 10  Milius)Milluus H; after Milius: Marius Lepidus, Gaius Metellus C; Carucius)Catucius H.

 14  Comperto corr. m1 ex Comperito H; Comperto igitur)Compertoque C; et)atque H.

 15  Gwenhonarae)Gannumarae H; conservandum)conservandam H; committens)permittens C.

 16  flatu)afflatu H.

 17  ergo om H; circumsaeptus)circumceptus C; circumsaeptus navibus)navibus circumsaeptus H.

 18  magno om H; mare om H.

 19  somnus)sompnus CH; intercepit om C; etiam)autem H; somnium)sompnium CH.

 23  pugnam)pungnam C; in om H.

 24  anhelitu)hanelitu C.

 25  quod)quae C; somniaverat)sompniaverat CH.

 27  portendere)pertendere C.

 32  duces corr. m1 ex ducens C.

 34  Hispaniarum)Hispaniae C; neptem)neptim C.

 36-37  proficere)perficere H.

 38  et om H.

 39  devorabat)capiebat devorabat (del. m1) C; ergo)autem C.

 40  Arturus om H; Kaio)Gaio H; pincerna)piscerna C.

 42  cum ss m2 H; et)eum et H.

 43  igitur)ergo C.

 44  rogum after quendam H.

 46  illorum)eorum H; Bedwerum)Beduerum H; rei om C.

 48  quoniam)quia H; Cuius)Cui H.

 49  femineo)feminae C; primo om C.

 49  femineo ululatu: cf. Vergil, Aen. 4.667: femineo ululatu.

 50  illud)illuc C.

 51  aliud om H; repperit)reperit C; quem corr. m2 ex que H.

 55  figure 008 app del. and ss m2 H; subvectat)subvectebat C; passure)passurus C.

 56-57  florem — consumet: cf. Claudian, In Ruf. 1.140-141: iuventae / consumis florem.

 56  tuae iuventutis)iuventutis tuae H.

 57  Aderit corr. m2 (?) ex Aderat H.

 58  neptem)neptim C.

 59  advexit)aspexit C.

 60  Pro)Proth C; Proh H; tristia corr. m2 ex tristicia H; alumna)alumpna CH; Namque om C.

 60  Pro — fata: see Hist. 1.358.

 61  timore)tumore C.

 61-62  diuturniore)diuturniori C.

 63  deturpare corr. per ras. ex deturparet C.

 66  hoc corr. m2 into hic H.

 67  At ille — commotus: cf. Gildas, De Excidio 17: at illi, quantum humanae naturae possible est, commoti.

 67-68  amicabilibus)amicis H.

 68  festinati)festinantis C.

 72  Direxerunt gressus: cf. Psalm. 118.133: Gressus meos dirige; Seneca, Phoen. 120: dirige huc gressus pedum; Vergil, Aen. 1.401, 5.162: dirige gressum.

 72  gressus om H.

 74  illitus)illitus ad ignem (del. m1) C; corr. m2 ex illatus H.

 75  partim(1) om C.

 75-76  suppositis)super positis; corr. m2 into super positos H.

 80  malae om H; <super> interpositum) in praepositum(prae ss m2) H.

 82  eiusdem)eius C.

 82  ignescens ira: cf. Vergil, Aen. 9.66: ignescunt irae.

 83  etsi)tamen etsi (del. m2) H.

 84  profluens)perfluens C.

 85  muniverat)munierat C.

 88  flectere corr. m2 ex fectere H; itaque)autem C.

 89  ocius)eius H.

 90  diverberabat)diverberat C.

 90  letali — illato: cf. Vergil, Aen. 11.749: vulnus letale ferat.

 90-91  mucronem)gladium (del. m1) vel mucronem(vel mucronem in marg. m1) C.

 91  impressit) ingessit impressit (del. m1) C; ergo)vero H.

 92  ventorum — eradicata: cf. Sap. 4.4: a nimietate ventorum eradicabuntur.

 92-93  cum — corruit: cf. Ovid, Met. 8.774-776: . . . labefactaque tandem/ictibus innumeris . . . arbor/corruit; Vergil, Aen. 11.614: sonitu ingenti.

 95  dare before uni H.

 98  peremerat corr. m2 ex perimerat H.

 99  barbam suam) suam barbam H.

 99-100  atque excoriatam)et C.

 100  ut in — superponeret)et H.

 101  quemadmodum — regibus in marg. m1 C; quemadmodum tampered m2 H; regibus)regibus, ita in honore eius ceteris barbis suam (ss m1) superponeret H.

 103  certamine) consilio certamine (del. m1) C.

 104  spoliavit)spolium H; nulli: i added m2 H.

 104-105  Victoriam)Victoria H.

 105  adepti)potitus ut (del. m2) H; secundae)secundo H.

 106  remeaverunt)remearunt C.

 107-108  liberaverat)superaverat liberaverat (del. m1) C.

 108  occasum)casum H; aedificari)aedificare C.

 109  eius)ipsius H.

 113  Albam)Album H; ei om H.

 114  aiebant)aiebat C; corr. m2 ex aiebat H.

 115  sed)et C; ss m1 H; super)supra C.

 116  suum om C.

 117  sese infra ea after accidisset H; recipere)reciperet C; Duos)Düo C; Bosonem)Basonem C.

 118  Gwaluanum)Walguanium H.

 119  suggererent)suggerent C.

 121  Galliam)Gallia (abbreviation erased) H; fluctuans corr. m2 ex fluctans H.

 122  Gwaluanum)Walguainum (corr. m2 ex Walgruanium) H; inciperet with ss aliquid m1 H.

 125  At)Ac C.

 126-127  Quintilianus)Quintillianus H.

 127  imperaroris om H.

 127-129  Britones magis — gladii ipsorum: see Livy’s opinion of the Greeks (8.22.8): gente lingua magis strenua quam factis; 31.44.9: Athenienses . . . litteris verbisque, quibus solis valent, bellum adversus Philippum gerebant; also perhaps Ovid, Met. 9.29: melior mihi dextera lingua; Sallust, B.I. 44.1: exercitus . . . lingua quam manu promptior.

 128-129  et quod — ipsorum om H.

 129  ilico)itaque H; Gwaluanus)Walguainus H.

 130  gladio)ense H; eiusdem om C.

 131  digreditur)dirigitur C.

 132  equis partim pede)pede partim equis H.

 133  Carnotensis om H; ipsum om C.

 134  inciperet)inciperent C.

 135  Invidit)Ut vidit C.

 136-137  et retorquens) retorquens et C.

 137  ipse om H.

 138  guttur)gulam H; deserere)desere C.

 139  Mucius)Mutuus H.

 139-140  Quintilianum)Quintillianum H.

 140  Gwaluano)Walwano (corr. m1 ex Walano) H.

 142  abscidit)abcidit H; ei om H; Quintiliano)Quintilliano H; castra om C.

 143  inferno)infernum H; iactantiis)iactantia H.

 144  resociatis)resociatus C.

 146  quandoque cum gladiis om H.

 147  sed om C; nec(1) om H; nec(2) in ras. H.

 149  egrediuntur)congrediuntur H.

 151  subdiderunt)subduxerant H.

 151-152  aera — replentes: cf. Lucan 8.638-639: aethera complet / vocibus.

 152  replentes)complentes H; pectoribus bis C; ex improviso om C.

 153  compellunt)propellunt H; et om H.

 154  cum lanceis — seiungunt)cum (del. m2) equis suis cum (del. m2) seiungunt cum (ss m2) lanceis H.

 155  interficiunt)autem interficiunt H; senatori)senatore H; est ss. m1 C.

 156  et coegit)coegitque H.

 158  enim)etenim H; locis, corr. m1 into loris H.

 159  Hyderus)Hiderus H.

 160  Nut)Nud H.

 161  nunc)nec C; opponentes)apponentes H.

 162  validos ictus (passim): cf. Lucan 3.678: validos . . . ictus; Ovid, Met. 3.64: validos . . . reppulit ictus.

 162  viriliter inferre)inferre viriliter H; elaborabant)elaborant C; Resistunt corr. per ras. and m2 ex Resisterunt H.

 165  eam)eum C.

 166  Cocta)Coita H.

 167  edocebat)docebat H; damnum)dampnum (also for line 171) CH.

 168  sociorum)eorum H.

 169  et eos)quos C.

 172  incurremus corr. m1 ex incurremur C; regem nostrum)nostrum regem H.

 174  capiamus sive interficiamus)interficiam sive capiam C.

 176  suos om C; commonebat)commovebat C; pervenerunt)venerunt H.

 178  Concurrerunt)Cucurrerunt H; Romani)Romaniani C.

 179  eriperent)eripiant C; concurrunt)concurrerunt C.

 180  fit clamor: cf. Ovid, Met. 12.387: fit clamor.

 180  illi)ii H.

 181  retinere)liberare retinere (del. m1) C; eundem retinere)retinere eundem H; conarentur)conorentur C.

 182  vulnerabantur)vulnerabatur C.

 183  quis telo after hasta H; praevaleret)prevalebat C.

 184  densata caterva: cf. Vergil Aen. 12.264: densate catervas.

 184  ferentes)petentes H.

 185  recipiunt corr. m1 ex recepiunt C; Sed)et C.

 186  orbatos corr. m2 ex robatos H.

 186-187  debilitatos)deliberatos debilitatos (del. m1) C.

 187  eisdem)eis C.

 188  despoliant)dispoliant CH.

 189  despoliatos)dispoliatos H; quos)quos et C.

 190  satis periculi)periculi satis H.

 191  cum)remeaverunt cum H; redeunt om H.

 192  Coctam corr. m2 into Coitam H; cum ceteris captivis)et ceteros captivos H.

 195  autem)etiam H; ad ss in red ink C.

 196  oppidi)opidum C.

 197  etiam om C.

 198  Bedwerum<que>)Beduerum H; pincernam) piscernam C; Borellum)Botellum H; Richerium)Richerinum C.

 199  famulis)familiis H; ipsos corr. m2 ex ipsis H.

 199-200  disturbationem)desturbationem H.

 201  imperatore iubente after suorum(202) H.

 203  perstarent)pstarent C.

 205  Syriae)Siriae CH; Sertorium)Certorium C; regem Libyae)Libiae regem H; Libyae)Libiae C.

 206  milibus)militibus H.

 207  Mane — facto: see Hist. 4.345.

 208  prope)ppe C; corr. m2 ex prole H.

 209  praeterire)penetrare with ss locum m2 H.

 211  figure 016 app (del. and ss m2) H; penetraverunt) praemeditaverunt H.

 212  resistunt reinked m2 H.

 215  Richerium)Richerrinum C.

 218  semetipsos)seipsos C.

 219  modum corr. m1 into modo dum H.

 220  eis auxilium)auxilium eis H; accelerasset)acceleraret C; Gwitardus)Guitardus H.

 222  Britones om H; tandem om C; vicem)vindcem C.

 225  Cenomanorum)Cenomannorum H; dum om H; Syriae)Siriae CH.

 226  cum)in H.

 226-227  vitam — eructavit: cf. Vergil Aen. 2.532: multo vitam cum sanguine fudit.

 227  Hireglas)Hirelgas H; Perirut)Perirun H.

 228  Tindagel)Tintagol H; Er)Her H; Hyder)Hider H.

 229  tamen om C.

 230  nisu corr. m1 ex nisi H.

 232  reliquerunt)relinquunt C.

 234  Vulteio)Wlteio H; Syriae)Siriae CH.

 236  recenter om C.

 239  Hyberius)Hibertus H.

 239-240  animum — revolvit: see Hist. 1.1.

 240  revolvit) se revolvit C.

 242  formidini)fortitudini C.

 243  aditurus corr. m2 ex Arturus H.

 244  eius om H.

 246  Siessia)Siesia H.

 247  disponere)legio disponere (del. m1) C.

 250  etiam erased H.

 251  et(2) om H.

 253  daturque)datur H.

 255  nitatur)nitantur C.

 256  statutae)stante C.

 257  Auguselus)Augelus H.

 258  et alius)alius C; praeficiuntur)praeficitur C; duo)dum C; insignes)insigni C.

 259  videlicet om H; Rydychen)Richiden H.

 260  Oxoneforde)Oxeneford H; Achillus)Achil H.

 261  Loth rex)rex Loth H; Norwegensium)Norguegensium H; Hoelus)rex Hoelus (del. m1) C; rex)dux H.

 261-262  Armoricanorum Britonum) Armoricorum H.

 262  Gwaluanus)Walgainus H; autem)etiam C.

 264  pincerna)dapifer piscerna (del. m1) C.

 265  Ruthenorum)Rutenorum H; Gwidardus)Guitardus H; Iugenius)Iugenis H; Leicestria)Legecestria H.

 266  Ionathal)Ionatal H; Dorecestrensis)Dorocestris C.

 266-267  Urbgenius)Urbgennius H.

 267  vero)quoque H; uni legioni)legioni uni H.

 268  quendam corr. per ras. ex quandam H; in om H.

 270  castra)castrum C; diffugerent)diffugissent H; illa legione)legione illa H.

 271  et om C.

 272  praefatur corr. per ras. and m2 into profatur H.

 273  mei)dei H.

 274  quam corr. m1 ex quatinus C.

 275  otii)occii C.

 276  hactenus om C.

 277  degeneravistis)degenerastis C.

 278  affectaverunt)affectaverant C.

 280  sese — istam)civitatem istam turpiter C.

 282  nihil)nil H; velut (u m2) H.

 283  segnitiem)segnitiam H.

 284  facere om H; subiugare affectarent)subiugarent H; affectarent for affectaverunt in C.

 285  Norwegiensibus)Norguegensibus H.

 287  liberavistis)liberastis C; graviore)graviori H; decertatione)de certamine (del. m2) H; praevaluimus)valuimus H.

 288  sine)sub C; praevalebimus)quod valebimus (del. m1) H; illos)istos C.

 292  et sic)sic C; et(2) om H; et oppida)oppida H.

 293  Adhuc — dicente: cf. 3 Reg. 1.42: Adhuc illo loquente.

 293  eo)ipso H; talia om C.

 294  assentiunt)ascenciunt C.

 296  Hiberius)Hiberus H; noluit)voluit H.

 297  vallem)evallem (del. m2) H.

 298  adire)aditurus H; Denique om H; eos om H.

 301  effundere)diffundere C.

 304  triumphando)triumpho C; nulli)nulla C; mors ss m2(?) H.

 305  quae ss m1 (?) H.

 305-306  Augebatur — res publica om H.

 307  vigens)viges C.

 309  avitam)habitam H; atque)et C.

 310  vestros)nostros H.

 310-311  petatis et)petentes H.

 311  Ne)Nec C.

 312  congressum)ingressum H.

 313-314  et ut prosequentibus)prosequentibus vero C.

 316  figure 020 app (del. and ss m2) H.

 317  primumque)et primum H.

 320  finem dicendi)figure 021 app finem (del. and ss m2) H.

 322  Lengrias)Lengria C; vallem corr. m1 ex vallet C; adiverunt)adierunt H.

 325  singula omnia)exercitum suum disponentes H.

 326  et(2) om C.

 328  Alifatimam)Aliphaciam C.

 329  Marium)Maurium C; Boccum)Bocum C.

 330  Libyae)Libiae CH.

 332  post)et post H; vero om H; quorum)quarum C; Sexsem (corr. m1 ex Sexem)C; Sersem H.

 333  alii vero)alteri C; Aegypti)Egipti C; Egypti H.

 334  Bithyniae)Bitiniae C; Frigiae H; quartae corr. m1 ex quartam C; Teucrum)Teverum H; Phrygiae)Frigiae C; Bitinniae H.

 336  Supplicium)Sulpicium H; Subulcum)Subulum H.

 337  Mauricium)Mautreium H.

 338  autem)etiam H.

 339  aquilam)acquilam C; et)ut C.

 343  praeerat after Catellus H; rex Hispaniae (Hysp. C) et]ex Hispania H.

 344  sed)sed in C; illam)illa C; stricte)districte C.

 345  nequaquam)necquaquam H; disgregare)disggare C.

 347  eandem)eadem C.

 349  concurrunt)incurrerunt C; undique om C.

 350  pugnam)pungnam C; lacessunt)lascesserunt C; lascessunt H.

 350-351  Fit — caedes: cf. Vergil Aen. 11.885: oriturque miserrima caedes.

 351  miseranda)miranda C.

 352  calcaneis)calcaribus H; eructant)eructabant C.

 352  vitam — eructant: see Hist. 10.226-227.

 353  damnum)dampnum CH; Bedverus)Beduerus H (also for line 354); pincerna)piscerna C.

 354  est)fuit H; Kaius)Caius H.

 356  autem om C; dum om C.

 360  agmini (corr. m1 ex agmen) C; agmen H; Libyae)Libiae CH; omnino)omnes H.

 361  tamen om C.

 362  Neustrensium)Extrusiensium H.

 363  Bedueri om H.

 364  etiam om H; planctus)planctum C; Kaii)Cay Kaii (del. m1) C.

 365  opus erat)erat opus H; sanguinolentae corr. m1 ex sanguinolentus C.

 368  modum om H; illius)ipsius H.

 369  turmas)turmam H; hostiles)hostililes C; subito)et subito (del. m1) H.

 373  suos om C; autem om H.

 374  pincernae)piscernae C.

 375  inanimando om C; hortabatur for hortabantur in C; hortatur H; crebrisque)crebris H; infestare om H.

 376  pectus)corpus C.

 377  per catervas after essent (378) H.

 378  dispositi corr. m1 ex dispasiti H; damnum)dampnum CH.

 379  igitur om H; hortamine illius)ipsius hortamine C.

 381  Alifatima)Alifaciam C; Hispaniae)Hyspaniae C; Mecipsa)Miscipsa H; Babyl.)Babil. CH.

 382  Milvius)Milius C; Marius)Marcus C.

 383  Ruthenorum)Rutenorum H.

 384  Bolonensis)Holonensis H; Kaicestrensis)Caicestrensis H.

 384-385  Anaraut Salesbruensis)Gualauc Salesberiensis H.

 385  Urbgenius)Urbgennius H; Badone)Baddone H.

 387  Gwaluanus)Gualguainus H.

 388  flamma)flama C.

 390  nec)nunc C.

 392  sociorum)suorum C.

 393  Kimnarchus)Kinmarcocus H.

 394-395  Richomarcus)Ricomarcus H.

 395  Bloctonius)Bloccovius H; Iaguinnus)Iacuinus H.

 397  illorum)eorum H; dum)et dum H.

 387-398  Gwaluano)Walganio H.

 400  circumsaepti)circumcepti C; milibus)consulibus H.

 401  conciderunt)ceciderunt H; Gwaluanus)Walgainus H.

 403  et erased before nunc H; alia parte)alia H.

 404  Gwaluanus)Walgainus H.

 406  hostes penetrabat om H.

 408  fulminabat)fulminat C; etiam om C.

 410  Non facile — excederet om C.

 411  Gwaluanus)Walgainus H; caedendo om H; invenit)invadens invenit H.

 412  in om C.

 414  habebat)haberet C; nihilque)nilque H.

 415  experiri coegisset)coegisset experiri H.

 416  ergo)itaque H; Gwaluano)Walgaino H.

 417  audierat)audiverat H; diutius after se H.

 420  faciunt after Armoricanos H; Armoricanos)Armonicanos H; suo om C.

 421  Gwaluanum)Walgainum H.

 422  agmini eiusdem)eiusdem agmini H; ex improviso om C.

 423  audita — suorum: cf. Vergil, Aen. 9.778: audita caede suorum.

 423  strage suorum)suorum strage H; eisdem om C.

 424  legione)legione sua (sua ss m1) H; irruerat)irruebat (corr. m1 ex irrueret) H; his om H.

 426  muliebres)mulieres H; permittitis corr. m1 ex permittitos C.

 430  vobis)nobis C; a vobis om H.

 433  perimebat)interficiebat H; ipsum)illum H.

 433-434  Diffugiebant — devorandum: cf. Vergil, Aen. 9.339-340: impastus seu plena leo per ovilia turbans/suadet enim vesana fames, manditque trahitque.

 433-434  ferocem leonem)leonem ferocem H.

 435  nihil)nil H; tam)tam forti (del. m1) C.

 437  Libyae)Libiae CH; Bithyniaeque)Bitiniaeque (corr. m1 ex bitiniemque) C; Bitinniaeque H; Politetem corr. m1 ex Polimitetem H.

 437-438  obvios fecit)obtulit H.

 438  Viso corr. m1 ex Visio H.

 439  capessunt)capescunt C.

 440  densata caterva: see Hist. 10.184.

 440  hoc modo after pedestres (441) H.

 441  infestarent)decertarent C; prosternere corr. m1 ex prostere C.

 441-442  figure 017 app (del. and ss m1) H.

 444  pugnatur)pungnatur C; recenter om C.

 446  Illinc vero)Hinc autem C; Hiberius)Hiberus H.

 446-447  et monebat)et monebat (del. m1) H.

 447-448  multotiens — partes om C.

 447  inducebat corr. m1 ex ducebat H.

 448  ferire corr. m1 ex ferre H; circumeundo)circuendo (corr. m1 ex circumeundo) C.

 449  vel gladio vel lancea)vel lancea vel gladio H.

 452  Moriud)Moruid H.

 453  superius)supra H; nihil)nil H.

 454  invasit)invadit C.

 457  insequentes)insistentes H.

 458  nemora)nemora et (del. m1) C.

 459  ad oppida)oppida H.

 461  ita quod)itaque C; protendebant)protendebat H.

 461-462  protendebant — vinciendas: cf. Gildas, De Excidio 6: manusque vinciendae muliebriter protenduntur.

 462  suas om C; vinciendas)vincendas C; pauxillum)pausillum C; haberent)haberet C.

 464  nunc)tunc C.

 467  denique)igitur C.

 468  hostilibus)hostibus, corr. m1 into hostium H; iussit separari)separari iubet H; autem — parari om C.

 469  parata om C.

 470  pincerna)piscerna C.

 471  Neustrensibus)Estrusiensibus (corr. m2 ex Estruensibus) H.

 472  lamentationibus)lamentis H.

 472-473  in — parte: cf. Num. 8.2: in australi parte.

 473  figure 018 app (del. and ss m2) H.

 474  asportatur)deportatur H.

 477  est)fuit H; quoque om C; Ruthenorum)Rutenorum H; Flandrias)Flandreas C.

 479-480  Hostes quoque)Hostesque H.

 480  praecepit)praeceperat C; Lucii corr. m1 ex Licii H.

 482  subsequentem)sequentem C.

 484  nuntiatum est)nuntiatur H.

 485  Moddredum)Modredum H; Britanniam permiserat) permiserat Britanniam H; permiserat)promiserat C.

 486  et reginam)reginamque H.

 487  Gwenhwyraram)Ganumaram H.

 488  After fuisse: Explicit X; Incipit XI H.

 1  hoc om C.

 2  Oxonefordensi)Oxenefordensi H.

 3  archidiacono om H; audivit)adivit C.

 6  sceleris)celeris H; attigit)attingit C; dilata corr. m2 ex dilatia H.

 7  regi Romanorum)Romanorum regi H. dimissoque)dimisso H.

 10  reversus est)remeavit H.

 10-11  Moddredus)Modredus H.

 11  Cheldricum)Chelricum H.

 13  velis)ventis C; autem)etiam H.

 15  Vortigerni corr. m2 ex Vortegirni H.

 16  octingentis)cum octingentis (cum ss m2) H.

 17  suo om C.

 18  et(1) om H; Hibernienses corr. m2 ex Hibernenses H; Hybernienses C.

 19  autem om H.

 21  Rutebi)Rutupi H; in (2) del. m1 H.

 22  Auguselus)Augelus H.

 23  Gwaluanus)Walgainus H.

 24  autem om C; Auguselo)Augelo H; Huivenius)Lugenus H.

 29  pede partim om C.

 32  conaretur)conabatur (corr. m1 ex conatur) H; unde — coegerunt om C.

 33  undique corr. m1 ex unque H; Gwintoniam)Wintoniam H.

 34  Gwenhuuarae)Ganhumarae H; desperans)sibi desperans C.

 36  habitum — proposuit)eiusdem caste vivere proposuit figure 009 app (del. and ss m2) suscepit H.

 38  peremptis sepulturae)sepulturae peremptis H.

 39  receptum om C.

 42  magna)maxima H.

 43  partem)parte C; deserere)relinquere H.

 45  fuga for fugae in CH.

 46  persecutus)prosecutus C.

 47  flumen Kambri)fluvium Cambla H; ille)ipse C.

 51  quadraginta)quadragincta C; LX H.

 53  sexaginta)sexagincta (also for line 71) C.

 55  itaque)ita H.

 57  quem)quam H.

 57-58  agmina divisit)divisit agmina H.

 60  externis)externis suis (del. m1) C.

 61  barbaros)barones C.

 62  belli)in belli C.

 63  aucdacter (del. m2) H.

 64  decertare affectarent)affectarent decertare C.

 65  concurrunt)occurrerunt C.

 66  Fiunt: Fiu in ras. m2 H.

 67-68  et laboriosum after dolorosum (68) H.

 70  in (1) ss m2 H; in(2) om H.

 71  sescentos)et sexcentos H.

 72  esse sciebat)sciebat esse H.

 73  corruerunt om H.

 74  ob casum)occasum H; ipsius)eius H.

 75  dabatur)dabat C.

 76  durissima)dirissima H; pugna)turba pungna (del. m1) C.

 77  Ceciderunt)Corruerunt H.

 78  namque)etenim H; una cum se ipso om H; Cheldricus)Chelricus H; Claficus)Elafus H; Ebrictus)Egbrictus H.

 79  Burningus)Bruningus H; Gillepatric)Gillapatric H; Gillamori, Gillasel om H; Gillarun)Gillaruum H; Hibernienses)Hybernienses C; Hibernenses H.

 80  etiam)autem C; quibus)quorum H.

 81  Norwegiae)Norguegiae H; Asschillus)Aschillus H; Llumenic)Limenie H.

 82  Cassibelaunus)Cassibellaunus H.

 83-84  Omnes — Candulas om H.

 84  ille inclitus)inclitus ille H.

 86  Britanniae)regni Britanniae H.

 89  potuerunt)quiverunt H.

 90  Londonias)Lundonias H; vero om C; Gwintoniam)Wintoniam H; ingressus)egressus C; obtinere)opprimere C.

 91  est om C; Bangoriensis)Bangornensis H.

 92  Theonus om C; in om C.

 92-93  Londoniarum)Lundoniarum H.

 95  diocesis (corr. m1 ex diocesos H)] dioceseos C.

 96  autem)enim H.

 97  languore)langore C; est et defunctus)defunctus est H.

 97  languore gravatus: see Hist. 5.205.

 97-98  Malgone, Venedotorum rege)rege Malgone C.

 99  ecclesiae)ȩcclesiae H.

 100  filios Modredi om H.

 100-101  et Saxones)Saxones et eos H.

 102  Gwintoniae)Wintoniae H.

 103  Londoniis)Lundoniis H.

 105  Exinde)Exin H; quarto)tertio H.

 105-106  regni — interfectus est)interfectus est a Conano H.

 106  structuram lapidum)lapidum structuram H.

 106-107  iuxta — Ambrii om H.

 107  structura om H; a ss m1 H; Salesburia)Salesberia H.

 108  Saxonica lingua)lingua Anglorum(lingua ss m1) H; Stanheg)Stanheng H.

 111  suum)alium H.

 113  tertioque)secundoque H.

 113-114  Vortiporius)Wortiporius H.

 114  concives)cives H.

 115  iniit)inivit H.

 116-117  populum — diligentia)populum quatuor annis gubernavit cum diligentia et pace H.

 118  ducum om H.

 120  Sodomitica)sodomitana H.

 122  insulas Oceani)Oceani insulas H; Islandiam)Hislandiam H.

 123  Norwegiam)Norguegiam H; durissimis)dirissimis H; suae potestati)potestati suae H; adiecit after Daciam H.

 124  Carecius)Careticus H.

 125  iverunt)inerunt corr. m2 into miserunt H.

 126  Affricanorum regem)regem Affricanorum H.

 130  assidue corr. m1 ex assiude H; tandem)igitur H.

 130  Inito — foedere: cf. Jos. 9.15: inito foedere.

 131  oppugnavit)opungnavit C; Careucium)Kareticum H; bella)proelia H.

 132  Cicestriam)Cirecestriam H.

 133  Dum — faceret)Ubi H; Ysembardus)Isenbartus H; Lodowici)Lodewici H.

 133  moram faceret: cf. Exod. 32.1: moram faceret.

 134  navigio vectus om H; vectus)vectus fuit (del. m1) C; de Francia om H.

 134-135  et cum — iniit: cf. 2 Par. 23.1: et iniit cum eis foedus.

 135  iniit)inivit H; et)et cum (del. m1) C; pro)et pro H; si)ut H.

 135-136  suo auxilio)auxilio suo H.

 136  aiebat corr. m1 ex agebat H.

 137  quam obsederat om H.

 138  Carecio)Caretico (corr. m1 ex Cartico) H.

 139  Gwallias)Gualias H; Moxque)Mox H; Gwidmundus om H; accumulat ignem)ignem cumulavit H.

 140  finitimas)infinitimas C.

 140-143  urbes et oppida — partim abduxit nec)Qui non H.

 141  et(1)] sed et C.

 143  paene om H.

 144  exussit corr. m2 ex excussit H; coloniae)colone C; corr. m1 ex calonie H.

 144  crebris arietibus: see Hist. 1.139.

 146  prosternerentur)sternerentur H; Diffugiebant corr. m1 ex Diffugientibus C.

 147  presbyteri et episcopi om H.

 147-149  sanctorum — potuerunt) reliquiae H.

 149  affecti)affectae H.

 150  patebat corr. m1 ex petebat C; et desolata — et colonia om H.

 150  et — terra: cf. Ezech. 19.7: et desolata est terra.

 151  otiosa)occisa C; pondere om C.

 152  debilitasti)debilitastis C.

 154  coniuges)et coniuges H; liberosque)liberos C.

 155-156  evangelicum) eugelicum H.

 156-157   “Omne — cadet”: see Matth. 12.25; Luc. 11.17.

 159  cernis om H.

 161  quod erased H; lugebunt cor. m1 ex lugebant H.

 162  barbarae corr. m1 ex barbarie H; ceterasque)atque ceteras H.

 166  militibus)milibus H; totam corr. m1 ex tantam H.

 168  Britonum corr. m1 ex Britones C; occidentales)occidentalibus C.

 169  partes)partibus C; et Gwallias)atque Gualias H; crebras et)et crebras H.

 170  hostibus frequenter)incessanter hostibus H; igitur om H.

 170-171  Londoniensis)Lundoniensis H.

 172  Tadioceus)Cadioceus H.

 173  Gwalliis)Gualiis H.

 174  sanctorum reliquiis)reliquiis sanctorum H.

 175  desererent)deserent C.

 176  offerrent corr. m1 ex offerent H.

 177  magno navigio)navigio magno H.

 178  Northamhumbriae)Northamhimbriae H; desolaretur)desolarentur C.

 179  exulatione)exultatione C.

 180  regni om C.

 182  adhuc om C.

 185  inquietationem Britonibus)Britonibus inquietationem H; inferebant)ingerebant H.

 187  Anglis)Aglis C; illa (corr. per ras. ex illam) H; illam C.

 188  parte)partem C.

 190-191  Augustinus venit)venit Augustinus H.

 191  provinciam)provincia H; invenit after venit figure 010 app (del. and ss m1) H.

 194  abbatia)domina in text C; in marg. in later hand: abbatia; abbatia and domina om H; fuisse fertur)fertur fuisse H.

 193  vivendi om H; autem om H.

 196  portio)portionum C.

 197  labore — suarum: cf. Deut. 24.19: opere manuum tuarum; also Jer. 32.30.

 198  Dinoet)Dinoot H; eruditus)eruditis C.

 201  monstravit argumentis)argumentationibus probabat (probabat ss m1) H; debere subiectionem)subiectionem debere H.

 203  propriam patriam)patriam propriam H.

 204  summo)sumo C; perfecto om H.

 204  odio perfecto: cf. Psalm. 138.22: Perfecto odio oderam illos.

 205  perfidis om H.

 206  Edelbrictus)Edelbertus H; Cantiorum)Canticorum C; Canticorum (del. m1) H.

 206-207  qui — fuerat om H.

 207  ad corr. m2 ex a C.

 208  eosdem)eisdem impendere C; suam after praedicationem H.

 209  Northamhumbrorum)Northamhimbrorum H.

 211  Dinoet)Dinoot H; monachos et om H.

 212  despexerant)spreverunt H; perditum)perdituri C; irent)erant irent (del. m1) C; ergo)igitur H.

 212  perditum irent: cf. Sallust B.C. 36.4: perditum irent.

 214  Brochvail)Brochmail H.

 215  Britonum provinciis)provinciis Britonum H.

 217  itaque)igitur H.

 218  Northamhumbrorum)Northamhimbrorum H; iniit)inivit H; Brochvail) Britonibus H.

 219  resistens)resistentes H.

 220  diffugit)diffugiunt H; At om H.

 221-222  primum — verti)in eos primum arma verti H.

 222  coronati)decorati H; caelestis)caelestis sedem H.

 223  aedem corr. per ras. ex sedem C; om H.

 223-224  Bangornensium)Bangornencium C.

 225  Beldericus)Beldricus H; Morgadud)Margadud H.

 226  Demetarum)Demetorum H; rex om H; Venedotorum)Venedorum H.

 228  peremerunt)perimerunt C; sexaginta sex)sexagincta C; corruerent)corruerunt H.

 229  Baldericus)Bledericus, corr. m1 into Beldricus H.

 231  Exinde — principes: cf. Psalm. 2.2: et principes convenerunt in unum.

 231  Exinde)Exin H; omnes om H.

 233  insequerentur)sequerentur H; Insignito itaque)Insignitoque H.

 234  Britones om H.

 236  et obvius)obviusque H.

 237  eorum)eius eorum (del. m1) C; inter)in H.

 238  vero citra)ultra C.

 240  eos)illos H.

 243  illa corr. m1 ex illam C; puerum after illa H; regis)regem H.

 245  Edelfrido)Elfrido C; illa)natha illa C; illa om H.

 246  dies om C.

 247  paulo post after regi H; uxore om H.

 249  scilicet)videlicet H; Cadvani filius om H; Cadwallo)Caduallo H.

 250  alius)alter H; Edwinus)Eduuinus H.

 251  adolescentiam)adolescentia C.

 252  regem after Salomonem(251) H.

 253  institutionum om H; consuetudinem)consuetudinum H.

 255  eorum aetatis)aetatis eorum H.

 258  tandem)itaque C; reversi sunt after Britanniam(259) H.

 260  exercuerunt om C.

 261  Cadwallonem Edwinus)Eduuinus Caduallonem H.

 262  sollemnitates)sollempnitates CH.

 263  Northamhumbrorum)Northamhimbrorum H; ipse with ss vel patres eius m1 H; Humbrum om C.

 264  consueverat)consueverant H; Dufglas)Duglas H.

 265  sapientioribus)sapientibus C.

 265-266  Cadwallo)Caduallo H.

 266  in alia parte fluminis after sui H.

 267  Et)Ac H.

 268  ut)in C.

 269  barbam)barbam ut C.

 271  perpetue)perpetuo H.

 272  talem om H.

 275  exstiterant)extiterunt C; illo)illa H;

 275-276  diademate incipiant)incipiant diademate H.

 276  Nomine)Nonne C; regis elati) reges illi C.

 277  ex)e C; efficientur)efficerentur C.

 278  poterunt)potuerunt C.

 279  nec)ut C; ulli)illi C.

 280  esse after opprimendos H.

 280-281  Vortigernus corr. m1 ex Vortegirnus H.

 282  malum — reddentes: cf. 1 Reg. 25.21: et reddidit mihi malum pro bono; also Prov. 17.13, 31.12.

 286  cum om C.

 287  Carecio)Caretico H; mentientes)immutantes (corr. m1 ex immutentes) H.

 288  ipsum)illum H.

 288-289  irruptione)inquietatione H.

 289  rex om H.

 290  Cadwallonem)Caduallonem H.

 291  Edwino)Eduuino H.

 292  enim om C.

 293  subici)summitti H.

 294  Edwinus)Eduuinus H; Northamhumbriam)Northamhimbriam H.

 295  Cadwallonis)Caduallonis H.

 296  Cadwalloni)Cadualloni H.

 299  inquietavissent)inquietassent H.

 300  Cadwallo)Caduallo H.

 301  Hiberniam)Hyberniam C.

 302  At)Et C; Edwinus)Eduuinus H.

 303  pluribus)plurimis H.

 304  affecit)afficiebat C; igitur sic)autem H.

 304-305  Cadwallo)Caduallo H (also for line 312).

 305  semper om C; quocumque)quoque C.

 306  illi)ei C; Edwinus)Eduuinus H (also for line 310).

 307  quidam om C.

 308  Pellitus corr. m1 ex Pelltus C.

 310  Cadwallonis)Caduallonis H; obviabat)obviavit C.

 310-311  navesque suas illidebat om C.

 312  itaque)igitur H.

 314  rogaretque)rogaretque illum H; ab illo om H.

 315  dirigeret)dirigerent H.

 315-316  ruunt ex improviso)ex improviso fiunt (fiunt ss m1) H.

 317  remaneat)remaneret H.

 318  remige)regimine H.

 320  sequentis)sequenti C.

 321  Garnareia)Gargareia H.

 322  Cadwallonem)Caduallonem H.

 324  die instante)instante die H.

 326  insulam)silvam C.

 329  sui om H.

 330  subsequeretur)sequeretur C.

 332  paratoque for parataque in CH.

 333  ea)eam H.

 334-335  Satiatus — est: cf. Ruth 3.7: Cumque comedisset Booz . . . et factus esset hilarior.

 337  urbem bis C.

 339  didicisset)didiscisset C.

 341  nostrorum for vestrorum in CH; esse(2) om H.

 342  sua)vestra C.

 344  gens)genus C.

 346  uspiam fuit)fuit uspiam H.

 348-349  abscesserunt)abcesserunt C.

 349  postquam)postquam cum (cum ss m2) H.

 354  populi)regni H; ex eodem corr. m1 ex exodem H; simus)sumus H; sic)si C.

 355  nominemur)nominentur H; vestri)nostri H.

 357  verecundans)verecundus C; Cadwallo)Caduallo H.

 358  rex)rex a(a ss m2) H.

 358  regibus — edite: cf. Horace, Carm. 1.1.1.: atavis edite regibus.

 359  mihi)tibi C; quod)quod si C.

 363  locum)vicem H.

 366  Gildas — testatur: see De Excidio 21.

 366  historiographus)hystorigraphus C; historicus H.

 367  accidere)accedere H.

 368  perpetraverunt om C; evertit)everti H.

 371  Sathanae)Satane H; reges om C.

 372  crudeliores ceteris)ceteris crudeliores H; unctoribus)unctionibus C.

 374  proprior)prior H; videretur)videtur C.

 376  et displicebant om H; lance)lancea C.

 377  essent)erant C.

 380  mirandum)ammirandum H.

 381  scelera corr. m1 ex secula C.

 381-382  maculaverant)macularent C.

 382  enim)etenim C.

 383  supervenire)subvenire C; a om H; exterminaret)exterminarent H.

 385  nostro om H.

 385  etenim)et C; et om H.

 387  securius after unde (386) H; summus)sumus C.

 388  regnaverat)regnavit C; filios generavit)generavit filios H.

 389  Enianus)Ennianus H; Run)Runo (corr. m2 ex Run) H; autem)vero H; Beli)Belin C.

 390  Run) for Runus in C; Runo H.

 391  inquietatione)vi [ss m1(?)] H.

 391-392  deditque corr. m1(?) ex dedique H.

 392  Hoelo duci)duci Hoelo H.

 394  ingerebat)inferebat H; terrorem)timorem H.

 395  inierunt consilium: cf. Daniel 6.7: Consilium inierunt.

 397  Cadwallonis)Caduallonis H; applicuisset)applicasset C.

 398  vestimenta)vestimentum H; fecitque)fecit H.

 402  eleemosynam)elemosinam CH; illo)eo C.

 403  de camera reginae)ex aula H; quandam om C.

 404  asportaret (del. m2) H; rapuerat bis, once deleted C; Wirgorniensium) Wigornensium H.

 405  Cadwallonis)Caduallonis H.

 406  eam om C.

 406-407  demissa voce)voce demissa (corr. m1 ex dimissa) H.

 406-407  demissa voce: cf. Vergil, Aen. 3.320: demissa voce locuta est.

 407  advocavit)vocavit H; dubitabat)dubitavit H.

 409  collapsa)elapsa C.

 411  loquens aliud)aliud loquens H.

 412  eleemosyna)elemosina CH.

 413  ut Brianus)Brianus ut H.

 415  exspectaret)exspectabat C.

 416  collocabat)calcabat C.

 418  peremit)interfecit H.

 421  Pelliti)Peliti C.

 422  ei om C; abnegabant)negabant C.

 423  id om H; illo loco)loco illo H.

 424  Exoniam)Oxoniam C.

 425  Cadwallonem)Caduallonem H.

 426  conservare)observare C.

 427  Cadwallonis)Caduallonis H.

 429  Penda)Peanda H.

 430  Exoniam)Oxoniam C.

 431  Cadwallo)Caduallo H.

 432  Salomon rex)rex Salomon H.

 433  rex)dux C; autem om C; perrexit)prospexit C.

 435  Penda)Peanda H.

 436  se om C; Cadwalloni)Cadualloni H.

 438  Cadwallo)Caduallo H.

 438-439  Northamhumbriam)Northamhimbriam H.

 440  Anglorum)angelorum H.

 441  Helafled)Hedfeld H.

 443  Odfridus)Osfridus H.

 444  itaque)igitur H; Cadwallo)Caduallo H.

 444-445  provincias Anglorum)angelorum provincias H.

 449  ipsum)illum H.

 450  Cadanum)Eadanum H; Scotorum)Scothorum H; auxiliari)auxiliri C.

 450-451  advenerat)venerat C.

 452-453  Northamhumbrorum corr. m1 ex Nothamhumbrorum C; Northamhimbriae H.

 453  Cadwallo)Caduallo H; a provincia om H.

 454  inter corr. m1(?) ex in H.

 454-455  Scotiamque corr. m1 ex Scotamque H.

 455  Pendam)Peandam H.

 456  illo)eo H.

 457  a om H; Penda)Peanda H.

 458  Hevenfled)Hedfeld H.

 459  suprema)sumpta H.

 462  eiusdem)eius C; Pendae)Peandae H.

 463  bella — nostrae)pro salute nostrae gentis bella (nostrae gentis transposed m2 into gentis nostrae) H; suscepimus)suceperimus C; sicut)ut H.

 465  Cadwalloni)Cadualloni H.

 465-466  ira ignescens: see Hist. 10.82.

 467  collacto (del. m1) H; Penda)Peanda H.

 469  ei om C; Northamhumbrorum)Northamhimbrorum H; Oswi — eius)frater eius Oswi H.

 470  Cadwalloni)Cadualloni H; toti)totius H.

 472  eius om H; Oidwaldus)Oswaldus C; et (2)] sed H.

 473  Pendam)Peandam H.

 474  cum ss m2 H; regi)regique H.

 475  auferre corr. m2 into auferret H; Penda)Peanda H; quam)quam ei H; Cadwallo)Caduallo H.

 476  inquietationem)inquietationem suam H.

 477  vel)cum illis (cum ss m2) H; Oswium (corr. m1 ex Oswinum) H; Oswinum C; regem om C.

 479  sollemn.)sollempnitate C; Cadwallo)Caduallo H; diadema)dyademate C.

 480  Londoniis)Lundoniis H.

 481  Penda)Peanda H.

 483  Cadwallo)Caduallo H.

 486  guerram om C.

 486-487  filium suum)regem Northamhimbrorum H.

 487  Oidwaldum)Oswaldum C.

 488  ergo)quoque H.

 491  autumarent)autumaret C.

 492  autem om H; Demetarum)Demetorum H.

 492-493  Domine mi: cf. Daniel 10.16, 12.9: Domine mi.

 493  Anglorum)angelorum H.

 495  pateris)permittit C; igitur)ergo H.

 495-496  permitte — affecti om H.

 496  a om H; patria tampered and corr. m2 ex pertria(?) H.

 497  fides illi)illi fides H; eum cui deleted m2 (?) H.

 498  debet om H.

 500  igitur)itaque H; Demus inde Pendae)Da ocius Peandae H.

 501  Oswium)Oswynum C; illos exorta)eos orta C.

 502  deleantur)deleatur C.

 503  Cadwallo)Caduallo H; licentiam — Pendae)Peandae licentiam dedit H.

 505  coepit acriter)acriter coepit H.

 506  coactus om H.

 509  ille rex)rex ille H.

 510  tamen)tandem C.

 511  Wuned)Wed H; Penda)Peanda H; necnon om C.

 512  victoria potitus)victoriam adeptus H; Penda)Peanda H.

 513  Cadwallone)Caduallone H.

 514  Ebba)Eba H; adversus)adversum H.

 515  tandem om H.

 517  Cadwallo)Caduallo H.

 519  aromatibus conditum: cf. Gen. 50.25: conditus aromatibus.

 519-520  ad — suae: cf. 2 Reg. 20.8: ad mensuram habitus sui.

 522  Londoniarum)Lundoniarum H; erectam om C.

 523  statuerunt)posuerunt) H; et corr. m1 ex etiam C.

 524  celebrantur)celebrarentur H.

 525  Cadwaladrus)Cadualadrus H.

 526  Beda — vocat: see Eccl. Hist. 4.15; cf. 4.12.

 526  Cliedualam)Cliedualdam H; in ss m1 H; regnum om H.

 527  annos corr. m2 ex annis H; et del. m1 before post H.

 528  cecidit corr. m1(?) into decidit H; inter Britones om C.

 529  Pendae)Peandae H; tantum)tandem H.

 530  Genuuiscorum)Gewissorum H; Cadwallo)Caduallo H.

 531  societatem)societate H; Cadwaladrum)Cadualadrum H.

 532  progenuit)genuit C.

 533  destruunt)destituunt C.

 535  evacuaretur)vacuaretur H.

 536  venaticae)venatoriae H; vero om C.

 537  populi om C.

 540  sinibus)finibus C.

 540-541   “Dedisti — nos:” see Psalm. 43.12.

 541  et ss m1 H; etiam)etenim H; Cadwaladrus)Cadualadrus H.

 544  habebamus)habeamus C.

 546  Scoti corr. m2 into Scotti H.

 546-547  proditionis Saxones)proditiones H.

 547  quiverunt corr. per ras. ex quieverunt H.

 550  nostrum om C.

 551  suam om C.

 552-565  Timendum — famulemur om H.

 553  aeterna — hereditate: cf. Hebr. 9.15: aeternae hereditatis; Domine — nobis: cf. Tob. 8.10: Miserere nobis, Domine, miserere.

 554  locum paenitentiae: cf. Job 24.23: Dedit ei Deus locum poenitentiae; ne irascaris: cf. Gen. 18.32: ne irascaris Domine; also 44.18 and Isaiah 64.9.

 558  conversi — paenitentiam: cf. 2 Par. 6.24, 37: et conversi egerint poenitentiam.

 559  flagello iracundiae: cf. Additional Prayers to Litaniae Sanctorum Rituale Romanum (4 ed. Mane, Tours, 1928), p. 143: flagella tuae iracundiae, quae pro peccatis nostris meremur, averte.

 560  severitatem)severitatem tuam (del. m1) C.

 561  flectere lumina: cf. Vergil, Aen. 4.369: num lumina flexit? Ovid, Met. 8.864-865: lumina . . . flexi.

 562-563  Pater — consolationis: cf. 2 Cor. 1.3: Pater misericordiarum et Deus totius consolationis.

 563  placabilis — malitiam: cf. Exod. 32.12: esto placabilis super nequitia populi tui.

 563-564:  converte — gaudium: cf. Esther 13.17: et converte luctum nostrum in gaudium; also Jer. 31.13.

 566  perfidi om H.

 568  indignatio om H.

 569  et om H.

 570  igitur)ergo C; hos)hostes C; inter hos H.

 570-571  rex — expellit om H.

 571  fuit)fui H; venitque)venit H.

 572  digne om C.

 573  cum omnibus — voluit om H; igitur)ergo (ss m2) H.

 574  cunctis)cunctis ergo (del. m2) H; suis om H; Gualliarum)Galliarum H.

 576  insula)illa H.

 577  tam om C.

 578  in ss m2 H; Germania)Germaniam H.

 579  si)sed C; venirent)convenirent H.

 580  illis)ipsis H; nuntiatum)indicatum H.

 581  ac)et H; Northamhumbriae)Northamhimbriae H.

 582  ad)in C.

 582-583  Non — prohiberet: cf. 2 Reg. 14.6: nullusque erat qui eos prohibere posset.

 584  Gwalliis)Gualiis H.

 586-592  Cedelstano — coluerunt om H.

 587  Pacem et concordiam for Dacem et Cornubiam in C.

 591  terram for terra in C.

 592  spatium om H.

 593  recordatus)recordatus fuisset C; Cadwaladrus)Cadualdrus H.

 593  recordatus — sui: cf. Esther 10.12: Et recordatus est Dominus populi sui.

 594  a om H.

 595  a rege id)id a rege H.

 595-596  intonuit — angelica: cf. Psalm. 28.3: Vox Domini . . . intonuit.

 596  vox angelica)angelica vox H.

 597  insula)insulam H.

 598  veniret)venisset H; illi)ei C.

 601  futuro corr. m1 ex futurum C.

 604  quae)qui H; barbarorum)paganorum H; invasionem)invasione C.

 605  recuperarent)recuperaret C.

 606  tamquam — effetus(?) om H; effetus(?) for efftus in C; as a second choice I suggest: affectus.

 607  fuerat)fuit C; indicavit corr. m1 ex indicabat C.

 608-609  de armariis — scrutari omnia om H; sapientioribus corr. m1 ex sapientibus C.

 609  de)et de H.

 610  aquilae om C; Cestoniae)Saxoniae H; Sibyllae)Sibillae CH.

 611  Merlini)Merlini coepit scrutari omnia H; Cadwaladri)Cadualadri H.

 612  Cadwaladro for Cadwadro in C; Cadualadro H.

 613  providentiae ac om H.

 615  Yvor)Ivor H; in insulam om C.

 616  figure 011 app (ss m1) H.

 617  Cadwaladrus)Cadualadrus H; mox om H; pompis om H.

 618  ubi)et H.

 619-620  honorifice — corde om H.

 620  est om H; languore)langore C; die)autem die H.

 622  a contagione — solutus om H; caelestis regni aulam)aulam caeli(caeli ss m2) H.

 623  autem)vero C; Yvor)Ivor H; sibi om C.

 624  Kambriam)insulam H.

 624-625  et convocatis — adduxerant om H.

 625-626  gentem — annis)atque LXVIIII annis gentem Anglorum H.

 627  profecerunt)profuit H.

 627-629  Ipso etenim — coegerat)Supradicta namque mortalitas et fames atque consuetudinarium discidium in tantum coegerat H.

 629  quod ad for quo ad in C; quod ad — inferendas om H; hostes) quod hostes CH.

 630  nequiverat)nequiverant H; etiam)et C; etiam added by modern hand H.

 631  Walenses)Gualenses H; Walone)Gualone H.

 632  et om H.

 633  etiam om H; et(1) ss m1 C.

 635  imperaverant)imperaverunt C; Cedelstano)Adelstano H; ut — est om H.

 636  Britanni — insulae)a britannica nobilitate H.

 637  remanserunt numquam — Gwallenses)Gualenses numquam postea H.

 638  obtinuerunt)recuperaverunt H; Saxonibus)Saxones C.

 639  incessanter om C.

 640  Gwalliis)Gualiis H.

 641  Llangarvanensi)Loncarbanensi H; materia)materiam C.

 642  Malmesberiensi)Maluiesburiensi C.

 642-643  Huntedonensi)Huntendoniensi (tampered) H.

 644  Oxinefordensis)Oxenefordensis H.

 645  advexit: last word in H, followed by a blank folio.

 646  After curavi:Explicit Tractatus C.

 22  Rumore)vmore (no initial; r indicated in marg.) E.

 23  fuerant dispersi)dispersi fuerant H.

 24  secum om H.

 25  hortatur)cohortatur DH; Vortigernum)Vortig’ DE; eorum)eius H.

 26  Genoreu)Genoreum H.

 27  erat om E; Herging corr. m2 ex erging E.

 28  Cloartius in text D; in marg. m2: Dewarthus; Claortius H; Vortigernus)Vortig’ DE; receperat)recepit H.

 29  suis ibidem om H; Aurelius)Ambrosius H.

 30  affatur)effatur H; Eydol)Eldol in text D; in marg. m2: Eydol; Eldol H.

 31  dilexerint)dilexerunt E; honoraverint)honoraverunt E.

 32  faciamus corr. m2 ex facimus H.

 34  Vortigerno)Vortig’ DE.

 34  omnibus — aderant: cf. Nennius 47: cum omnibus qui cum eo erant.

 35  figure 012 app (del. and ss m1) D.

 38  Aurelius Ambrosius)Ambrosius Aurelius H; exercitum after Britanniae (39) H.

 39  accepit)suscepit H.

 39-40  Britonibus)Brittannibus H.

 40  confluentibus)circumvenientibus H.

 40  ut arenae maris comparari posset: Gen. 41.49: ut arenae maris coaequaretur; also 2 Reg. 17.11; 3 Reg. 4.20.

 41  a gentilibus)a gentibus E; agentibus H.

 42  Hengistus)Heng’ DE.

 43  hortatur)hortabatur DH; eos om H.

 46  festinat for festinant in DEH; inquam)inquit E.

 47-48  experti — multotiens) in proeliis multotiens experti estis H.

 48  valitudinem)invalitudinem E; invalitudinem (del. m1 [?]) D; vos om DE.

 53  imbecillis)imbecilla H.

 54  Hengistus)Heng’ DE.

 54  iter tendit: see Hist. 2.197.

 57  etiam)in H; munierunt)se munierunt H.

 59  futurum sibi)sibi futurum H; existimabat)existimavit H; Armoricanis corr. m1 ex moricanis H; equitibus)militibus equitibus (del. m1) E; militibus H.

 60  equis — iussit) iussit equis insidere H.

 62  ad)ex H.

 63  Eydol after Claudiocestriae H; Eydol)Eldol in text D; in marg. m2; Eydol; Eldol H.

 64  diebus after omnibus D; mihi ss m2 D; om E; congrediendi)congredi H.

 65  Hengisto)Heng’ DE; mihi fortuna)fortuna mihi H; daret)faceret H; Reminiscerer) Reminisceret H.

 67  Ambrii)Ambrie H; peremit)interemit H.

 68  vacavi)evasi H.

 69  quadringenti septuaginta)CCCC LXXX DH.

 70  constituendam)constituendum E; componendam H; Eydol)Eldol DH.

 71  Hengistus)Heng’ DE; campi after modicam D; modicam)minimam H; Dispositis)dispositisque H.

 72  cuneis om E.

 74  Hengistus)Heng’ DE; Saxones suos)suos Saxones H.

 75  illi)isti H.

 76  isti)illi H.

 76  Clamor — tollitur: cf. Vergil, Aen. 11.745 and 12.462: Tollitur in caelum clamor; ibid. 9.566-567: undique clamor/tollitur.

 79  Hengistus)Heng’ DE.

 80  petivit)pitivit E; Kaerconan)Kaerkonan H; Conumgeburc)Kunungeburg H.

 81  quoscumque)quosquos E.

 82  redigit)redegit D; Hengistus)Heng’ DE.

 83  in om H.

 84  disposuit)disponit EH; committere)finire committere (del. m1) D.

 85  murorum in)in murorum D; in om H; iterum)simul H.

 88  provenire)praevenire E.

 89  Armoricorum)Armoricanorum D.

 90  igitur)ergo D; atque)ac H.

 91  dilapsique)delapsique H; quidam(1) om H.

 92  Hengisto)Heng’ DE; Eydol)Eldol DH.

 93  Hengisto)Heng’ DE.

 94  Hengistus)Heng’ DE; enses)mutuos enses H.

 94  singulare certamen (passim): cf. 1 Reg. 17.8: singulare certamen; 17.10: ineat mecum singulare certamen.

 95  immitterent)mitterent H.

 98  Eydol)Eldol DH; Hengistum)Heng’ DE.

 99  utens)nitens H; intra)inter D.

 100  clara voce)voce clara H.

 101  ambrones om E; after viri omission mark; in marg. m1(?): ambrones D.

 102  Hengisto)Heng’ DE.

 103  omnes after diffugerunt H; quocumque)quo quemque D.

 105  ferientium)furientium H; Hengisti)Heng’ DE; Hengisti filius)filius Hengisti H.

 106  et Eosa cognatus suus om H.

 107  vero)autem H.

 107-108  Conumgesburc)Kunungesburg H.

 108  tendens)divertens H; tribus ibidem)ibidem tribus DH.

 109  sepeliri)sepelire DE.

 111  Hengisto)Heng’ DE; Eldaldus)Eldadus H.

 111-112  Claudiocestrensis episcopus)episcopus cestrensis claudio H.

 113  Hengistum)Heng’ DE; rege last word of line, followed by vinctum in marg. m2 D; rege)rege vinctum H.

 115  frusta)frustra (also for line 116) E; conciderem)consciderem D; Amalech)Amalec H.

 116  in frusta)per frusta H; fecisti)fecisti tu H.

 118  exstitit)existit H.

 119  Hengisto)Heng’ DE.

 121  exercitum — Eboracum)Eboracum ducens exercitum H; Hengisti)Heng’ DE.

 125  Deumque vestrum)dominumque regem vestrum H.

 125-126  bellatores — devictos)in armis bellatores nos devictos H.

 128  si om H; placet)placeat H; habe om H; servos)in servos accipe H.

 131  Eldaldus)Eldadus H; praefatus om H; in eos om H.

 132  ultro)ultra E; misericordiam petentes)petentes misericordiam H.

 136  perpetuum)sempiternum H.

 139  in deleted m1 H; contione om H.

 140  atque)ac H.

 142  ac)at D.

 142-143  ipsam primum)primum ipsam H.

 143  Eboracensem sedem)sedem eboracensem D.

 148  renovat)revocat DE; maiorum)morum, corr. m2 into mortuorum H.

 149  qui)quas D; heredes amiserant)amiserant heredes H.

 150  restitutionem)restaurationem H; pacis om H.

 151  ac legum renovationem om H; legum)legis D; petivit)petunt H.

 151-152  Wintoniam)Wyntoniam E; Guintoniam H.

 152  ceteras)alias H.

 153  necessaria)necesse H.

 154  Eldaldi)Eldadi H; Ambrii)Ambri H; quod)quod est (est ss m2) H.

 154-155  Kaercaradoc)Kaerkaradoc H.

 155  situm)quod H.

 156  Hengistus)Heng’ DE.

 158  Ut autem)Ubi cum H.

 159  circumspiceret in text D; in marg. m2: circumspexisset; in lacrimas om H.

 160  animum educens: cf. Horace Carm. 4.2.22-23: viris animumque . . . educit.

 160  deliberabat)diliberabat E.

 163  in aevum constaret)constaret in aevum H.

 165  Tremorinus)Tremorius H; archiepiscopus)episcopus H.

 166  mirabile after disponis H.

 167  quia)quod D; omnibus)omnibus mortalibus D.

 168  tuo om H.

 169  est ss m1 H.

 170  ergo(2)]itaque DH.

 171  Geuisseorum)Geuuisseorum H; erat)fuerat H.

 173  sibi praediceret)praediceret sibi H.

 174  inquit om E.

 176  aut vanam)ad vanam H; per om H.

 177  me om H; homines)homines. Noluit ergo rex eum infestare de futuris, sed de operatione praemeditata allocutus est H (Noluit — est in modern hand).

 177-178  De his — Cui rex om H.

 180  statuenda)constituenda H.

 181  est)tibi H.

 182  tibi)est H; Killario in text D; in marg. m2: Kyllarao; Killarao H; Hiberniae)Hyberniae E; Yberniae H.

 183  et om H; subvectaret)subnectaret DE.

 185  mechanica in text D; in marg. m2: mathematica; mechania H; si ss m1 E; eodem)eo H.

 187  nequaquam se)se nequaquam H.

 188  tam(2) om EH.

 190  movearis)moveris H; his)is H.

 191  fictum)falsum H; quia)quibus E; isti)illi H; sermo after quibus H.

 192  eos asportaverunt)asportaverunt eos H; olim after Gigantes H; om E.

 193  Hiberniam)Hyberniam DE; Yberniam H.

 194  infra)inter D; salubria)salubres H.

 195  infra)et infra H; diffusa)effusa H; multorum)multorum generum H.

 196  curabant)curabat H.

 197  curabant)sanabat H; ibi om H.

 198  qui aderant om H.

 199  Utherpendragon)Uterpendr̄ E.

 200  videlicet om H; Hiberniae)Hyberniae DE; Yberniae H.

 202  quindecim)XII H; Hiberniam)Hyberniam DE; Yberniam H.

 204  Hibernia)Hybernia DE; Ybernia H; Gillomanus in text D; in marg. m2: Gillamovius; Gillomannus H.

 206  astantibus)a stantibus E.

 207  ignavam in text D; in marg. m2: ignaram.

 209  fatuitatem after eorum (208) H; enim om H; Hiberniae)Hyberniae DE; Yberniae H.

 211  quia)quod H; mihi vita)vita mihi H; auferent)auferetur H.

 212  minimum lapillum)minimus lapidum H.

 213  paratos)venire paratos H; suum)suorum H.

 214  Hibern.) Hybern. DE; Ybern. H; atque)et destructis atque D; Gillomanum)Gillomannum H.

 216  coniector: see Hist. 8.296.

 217  Utimini)Utamini D.

 219  potuerunt)poterant H.

 220  solutus)solutus est H.

 221-222  risum — praevalere) risum Merlinus et suas machinationes confecit et dixit H (entire passage in modern hand).

 222  viribus vestris)vestris viribus H.

 224  motu labiorum: cf. Judith 13.7: et labiorum motu.

 224  labiorum)labiorum suorum H.

 228  sui om H.

 228-229  honore summo after celebrationem (229) H.

 229  perficeret)proficeret E; perficerent H.

 230  monte)montem H.

 231  capiti)capiti suo D; ibidem corr. m1 ex ibi H.

 232  functique epulis: cf. Ovid Fasti 2.327: sic epulis functi; Met. 4.765: Postquam epulis functi.

 235  Samsonem)Sampsonem D; Sansonem H; illustrem et om H.

 238-239  compositisque)compositis H.

 239  prius fuerant after Hibernia (240) H.

 240  Hibernia)Hybernia E; Ybernia H.

 241  Vortigerni)Vortig’ DE; Germaniam)Germania H.

 242  navigioque)navigio H; comparato)parato D.

 243  aquilonaribus)aquilonalibus DEH.

 244  rex Aurelius)Aurelius rex H.

 246  Gillomanum)Gillomannum H; Hiberniae)Hyberniae E; om H; contulit)transtulit D.

 247  Gillomanus)Gillomannus H.

 249  Hibernia)Hybernia E; Ybernia H.

 251  rex Aurelius)Aurelius rex H; Wintoniae)Wyntoniae E.

 251  lecto decubuit: cf. Ovid Met. 11.657: tum lecto incumbens.

 252  Hib.)Hyb. E; Ybernienses H; advenisse)applicuisse H; Utherpendragon)Utherp’ DE; Uther H.

 253-254  disturbaret)disturbarent E.

 256  Eappa in text D; in marg. m2: Cappa; edidicerat)didicerat D; corr. m1 ex edicerat H.

 257  mille)librae H.

 258  librae)mille H; est)est ei H.

 259  Wintoniam)Wyntoniam E.

 260  esse om H; Obiter)Ob iter DE; om H; ille om DE; minister mortis)iniustum E; iniustum del. m2 D; in marg. m2: minister.

 262  Wintoniam)Wyntoniam E; Uuintoniam H.

 263  se)sese H;

 263-264  medicum — si sibi se)promisit redditurum ei sanitatem, si potionibus suis foveretur et sine mora curae suae se H (in modern hand).

 264  gratulati)gtulati H.

 265  mercedem)partem H.

 267  ambrone)abrone H; atque)et H;

 268  salutem om E.

 269  priusquam)postquam in text D; in marg. m2: priusquam; postquam E.

 269  nox incumberet: perhaps an echo of Vergil Aen. 1.89: nox incubat atra.

 270  lapsus)elapsus D.

 272  Haec — agerentur (passim): cf. 2 Reg. 11.2: Dum haec agerentur.

 272  Wintoniae)Wyntoniae E.

 273  cometam dicunt)dicunt Plyadem H.

 276  regna videbatur)videbatur regna H; vero om EH; versus omitted in text; added in marg. m2 D; Hibernicum)Hybernicum E; Ybernicum H.

 278  percussi)perculsi H; for perculsi — metu cf. Sallust B.I. 58.2: metu perculsi.

 279  interrogabat)interrogat DH; vatem om H; tale)portendat H.

 280  portenderet) tale H.

 281  exclamavit corr. m1 ex exclamat H; damnum)dampnum DEH.

 283  Uther)Uther autem (autem m2) D.

 284  delenire)delinire DEH; volens)cupiens H.

 286  tibi after Victoria H; parata)patrata in text D; in marg. m1: parata; patrata E.

 287  tibi omitted in text D; added in marg. m2; after multas H; significat)signat DH.

 288  autem)vero H.

 290  vero)autem H; designat)significat H.

 292  illucescente)illuscente H.

 292-293  legionibus — exercitum)exercitum legionibus ordinatis H.

 293  suas)suas obviam H; producunt)educunt H.

 295  Gillomano)Gillomanno H.

 296  ut — probaretur: cf. Gen. 40.22: ut coniectoris veritas probaretur.

 299  nuntiaverunt)indicaverunt H.

 301  praedictum)dictum H; Ibi)Ita H.

 302  Wintoniam)Wyntoniam E.

 303  pententibus)expetentibus H; ipsum)illum H.

 304  sublimatus)sullimatus EH.

 305  interpretationis)inter haec verba (haec verba in modern hand) H; quam om H; de)de supradicto H; fecerat om H.

 306  ex — purissimo: cf. Exod. 25.38 and 28.36: de auro purissimo; also 3 Reg. 10.16,21.

 306  purissimo)similes draconi ad stellae radium (in modern hand) H.

 307  Wintoniae)Wyntoniae E; obtulit)obtulit et DE; ferendum)deferendum H; proelia)proelio H.

 308  tempore om DE; ipse om H; britannice in text D; in marg. m2: latine.

 309  in regem after draconem H; prophetaverat)interpretaverat E.

 310  Hengisti)Heng’ DE.

 311  pepigerant Aurelio)Aurelio pepigerant H; inquietudinem)iniquitatem E.

 315  Eboracum)eboraicam D; eboricam E.

 316  rex om H.

 316-317  Saxonibus Britones)Brittones Saxonibus H.

 317  quibus — Saxones)sed Saxones primo impetu viriter restiterunt H.

 325  igitur)ergo D; Gorloi)Gorloy H.

 326  Above Non: Qui ait m2 H; est opus)opus est H.

 327  inquit om H; vanis)nanis in text E; in marg. m2: vanis.

 327-328  noctis umbra involvimur: cf. Vergil, Aen. 2.250-251: nox / involvens umbra magna terramque polumque.

 328  nobis om DE.

 330  Quoquo — nostras: cf. 1 Mach. 9.9: sed liberemus animas nostras modo.

 330  Deum)Deum patrem H.

 332  Dei vivi: cf. Rom. 9.26; 2 Cor. 3.3: Dei vivi.

 332  et idolorum)idolorum EH.

 332-333  Confitentes — nostra: cf. Matth. 3.6: confitentes peccata sua.

 334  strepitu armorum)armorum strepitu H; eos(2)]illos H; nil)nichil H.

 335  nobis(2) om H.

 337  ocius)honus in text D; in marg. m2: ocius; onus E; ut)ut postpositis omnibus H.

 338  omnibus postpositis om H; fortiter)forte H.

 339  sita est)est sita D.

 339-340  Nam si Deus — contra nos: cf. Rom. 8.31: Si Deus pro nobis quis contra nos?

 340  aderant)aderant baronibus H.

 341  Gorlois)Gorloys H; somno)sompno DE.

 341-342  somno oppressos)oppressos sompno H.

 341-342  somno oppressos: see Hist. 1.182.

 342  vulnerant, obtruncant)obtruncant, vulnerant DH.

 343  tamquam om H; in armenta)inarmati corr. m1 into inanimati H; armenta corr. m2 ex armata D.

 344  cedere)recedere D; cedere after loco H.

 345  omni — caedentes)caedentes omni nisu H.

 346  fugiendo after evasere (345) H.

 347  tem (of virtutem) illegible D; Christi)Christi Ihesu H.

 349  est om H; progredi)progressus est H.

 350  disposuit)disponit H.

 351  Scotorum)Scottorum H.

 352  ubique)hic H.

 353  agens)exercebat per patrias H (in modern hand); ante se nemo)praedecessorum suorum non H (in modern hand).

 354  omnibus)aquilonalibus provinciis ivit H (in modern hand); Londoniam)Londonias H (in modern hand); reversus est)et ibidem H (in modern hand); et)supradicto et H (in modern hand).

 355  carcere)carce H.

 357  ibidem, rex: added in marg. m1 D.

 359  accitis for ascitis in DEH; proceribus regni)regni proceribus H.

 360  summo)magno D; gaudio)laetitia H; magno)magna H.

 362  taetra solet)solet persaepe H.

 364  Gorlois)Gorloys H.

 365  Igerna)Ygerna DH.

 366  ex adverso — Bethsabee: see 2 Reg. 11.2-3.

 366  respexisset)aspexisset H; rex after David H; Bethsabee for Bersabee in EH; Bersabee in text D; in marg. m2: Bersaben.

 369  cum salutationibus iocundis after internuntiis H.

 370  amatores)amantes H.

 371-372  quis — aestuante: cf. Ovid, Met. 4.64: quoque magis tegitur, tectus magis aestuat ignis.

 373  conspectu)conspectibus H.

 374  Gorlois)Gorloys H; post eum misit)misit post eum D.

 377  omni — ipsum)in illum omni nisu H.

 378  praestitutam)praesentem E; praesentem in text D; in marg. m2: praestitutam; praestitutum H; diem constituit)constituit diem H.

 379  exercitu collecto)collecto exercitu H; insequitur)insequtus est H.

 380  Gorlois)Gorloys (also for lines 384, 386) H.

 381  cum valida manu: see Hist. 3.242.

 382  After suorum omission mark; in marg. m2: inclusit D; suorum)suorum inclusit H; uxorem)uxorem suam H; inclusit scilicet om H.

 383  Tindageol)Tyndageol D; Tyntagol H.

 384  circumsaepto)circumsaepto cum custodibus reclusit H.

 385  Consideraverat)Considerabat H.

 386  Hib.)Hyb. DE; ab Hibernia)ad Yberniam H.

 387  ille)illi H.

 388  obsidio)obsidium D; obsidio iam)iam obsidio H; Igernae)Ygernae (also for line 391) DH.

 390  Ulphin)Ulphyn D; Ulfin H; Ridcaradoch)Ridkaradoc H.

 391  uxoris istius ducis)huius ducis uxoris H.

 392  obsedimus)obsidemus D.

 393  diligis)amas H.

 394  diu sustinere)sustinere diu H.

 395  Ulphin)Ulphyn D; Ulfin H; melius — consilium)tibi melius consilium dare H.

 395  mi domine: cf. Jud. 6.13, 15: mi domine.

 398  iussit after ille (397) H; iussit omitted in text; in marg. m1: iubet D.

 399  angustiarum causis)cordis angustiis H; cf. 2 Cor. 2.4: angustia cordis.

 400  artibus)legibus with ss artibus m1 H.

 401  Igerna)Ygerna DH; continetur)retinetur H; situ)situs H.

 402  angusta rupes) ante dixi H (te dixi in modern hand); quae a tribus) tribus viris H (in modern hand).

 403  prohiberi — tuo)licet toto regno Britanniae astiteris; situm est enim supra rupem in mari et undique circumclusum ab ipso excepto uno angusto aditu H (in modern hand).

 403  Verum — necessitate)si vero H (in modern hand).

 405  mutare — figuras: cf. Ovid Met. 1.88: induit . . . hominum . . . figuras; Ibis 423: varias mutare figuras.

 406  videatur)videatur esse et H.

 407  artibus)actibus EH; similem after te H.

 408  Gorlois)Gorloys (also for line 409) H; facie vel incessu)incessu vel facie H.

 409  Ulphin)Ulphyn D; Ulfin H.

 410  eius)illius H; transformabo)transmutabo D; poteris adire)adire poteris D; Tindageol)Tyndageol D; Tintagol H.

 411  habere)adire E; adire in text D; in marg. m2: habere.

 412  Tindageol)Tyndageol D; Tyntagol H.

 413  Gorlois)Gorl’ DE; Gorloys H; Igerna) Ygerna DH.

 414  cubili)cubiculo H.

 415  Igerna)Ygerna DH.

 416  probitate sua om DE; toto)toti D; orbe)orbi DE.

 418  adit)adiit H; atque)et H; muris)muro H.

 419  congreditur)aggreditur H; artari)arctari D.

 421  suorum om H.

 424  Igernam)Ygernam DH; eventum)adventum in text D; in marg. m2: eventum.

 425  iuxta illam after Gorlois H; Gorlois)Gorloys (also for line 434) H.

 427  rex om H.

 428  me)est H.

 429  vivo)vivum H; sicut)ut D; nunc om H.

 433  Amplexansque)Amplexatus itaque H; Igernam)Ygernam (also for line 437) DH.

 433-434  deleniensque)delinienque DEH.

 435  didicisset after eventum H.

 436  Igerna)Ygerna DH.

 437  Tindageol)Tyndageol D; Tyntagol H.

 439  pariter)simul D; Igerna)Ygerna DH.

 439-440  illum Arturum)Arturum illum H.

 443  inclusos)reclusos H; taedio)atque taedio H; atque)et H.

 444  eorum)illorum H; allecti)illecti H.

 447  redierunt — Albaniam)in partes Albaniae redierunt H (in modern hand).

 447-448  ingressique — eam)ipsasque civitates et urbes igne accendere affectant H (in modern hand).

 448  Eligitur — Lodonesia)Committitur itaque exercitus Britanniae Loth de Londonesia ut hostes longius arceret H (in modern hand); itaque dux Leil nomine de Lundonesia in MS hand H.

 449  Annam om H.

 451  repulsus)expulsus DE.

 452  diu om H.

 453  donec)dum E; segnitia)segnitie D.

 456  atque)et H; cum machinis om H.

 457  viliter)viriliter D.

 462  et)ac DH; insequi Saxones)Saxones insequi H.

 463  gravior om DE; after infirmitas omission mark; in marg. m2: gravior D.

 464  ergo)igitur H; Verolamii for Verolamium in DEH.

 465  sic ss m1 H; atque)et H.

 466  sua after iniquitate H.

 471  ut quoquo modo)quomodo H.

 472  quia)quod D.

 475  mortuus est festine)festine motus est H.

 475-476  veritas — coniectoris: see Hist. 8.296.

 476  etiam)autem H.

 477  cumulum)tumulum EH; super apposuerunt)super posuerunt, corr. m2 into super apposuerunt E; super opposuerunt H.

 478  autem om H; eius)regis H; ibi)ibidem H.

 479  After Gigantum: Explicit liber VIII. Incipit IX. De Arturo. H; on bottom of p. 181: Liber VII E.

 1  Convenientes)Onvenientes (no initial; c indicated in marg.) E; optimates totius terrae after regis H.

 1-2  civitatem)civitate H.

 3  sublimaverunt)sullimaverunt E; consecraverunt H; Erat)Et erat H.

 5  ac principibus after regni H.

 6  decernit)decrevit H.

 9  quia)quod D.

 10  Scotorum)Scottorum H.

 11  Arthuro)Arturo DH; Duglas)Dulgis H.

 14  ingressum omitted in text; added in marg. m1 E; vero om H.

 15-16  miliariorum for miliorum in text D; in marg. m2: miliarium; miliorum E; miliarum H (in modern hand).

 17  ipse Baldulfus)Baldulfus ipse H.

 18  Cheldrici)Childerici H; regis)ducis H.

 19  metatoribus)metoribus E; metoribus in text D; in marg. m2: metatoribus.

 20  praemonitus for praemunitus in DEH; Cadore)Kadore H.

 21  sescentis)VI H; militibus)milibus militum (militum ss m2) H.

 22  eorum om H.

 24  frustratum)frustatum E; frustratum se)se frustratum H.

 29  intra)infra H.

 30  de om EH.

 31-32  Cheldricum)Chyldericum H.

 33  et)ac DH; esset in omnibus)per omnes foret H; suaserunt)dissuaserunt H.

 35  valerent)praevalerent H.

 36  Londoniam)Lundoniam H.

 40  rex)dux H; after filius omission mark; in marg. m2: Annae D.

 40-41  Armoricorum)Armoricanorum DH.

 44  Kaerliudcoit in text D; in marg. m3: Kayrllwitchoyt; Lindicolinia)Lindicolnia D; Lindocolina H; nostra lingua)lingua nostra H.

 46  est om H.

 50  cessaverunt)cessarunt E; venirent)pervenirent H; Colidonis)Calidonis D; Kolidonis H.

 52  Britonibus — resistere)resistere Britonibus temptant H; circumfusi om E.

 53  ibidem diebus)diebus ibidem H.

 56  sunt om H; se om E.

 56-57  omni — tributum)tributum omni anno DH.

 57  reddituros) daturos H.

 58  After mediante omission mark in D; on bottom of f. 31 v m3: Et istud bellum dicitur Cad coyd Kolydon; cf. Nennius 56: septimum fuit bellum in silva Celidonis, id est Cat Coit Celidon; Arthurus)Arturus DH.

 60  altum ss m1 H; sulcarent aequora)aequora sulcarent H.

 61  atque deleted m1(?) D.

 61-62  Tot.) Tottonesium H (in modern hand).

 62  igitur) ergo H (in modern hand); illam ss m2 D; om E.

 65  vastare)dissipare H.

 66  Scotos)Scottos H.

 67  expugnare)expupnare E.

 68  Scottis)Scotis DH.

 69  Aldclud)Aldud H.

 70  dimittere after oppressum H.

 71  armare — iussit)iussit armare militem DE.

 72  rege)regi DE.

 73  draconis om H; Pridwen)Priduuen H.

 75  est om H; Caleburno)Caliburno D; Kaliburno H.

 76  lancea — latoque ferro: cf. Vergil Aen. 1.313, 12.165: lato . . . hastilia ferro.

 78  dispositis)expositis DE.

 79  valentes sustinere)sustinere valentes H.

 80  post eos om H; montem viriliter)viriliter montem H.

 81  acclamante)inclamante H.

 82  paulum)paululum H.

 84  Baldulphus)Baldulfus H.

 85  milia in text D; in marg. m2: XV milia; Saxonum ibi)ibi Saxonum H; Cheldricus)Cheldericus rex H; elapsus per fugam)per fugam elapsus (elapsus ss m1) H.

 85  vix elapsus: see Hist. 4.103.

 86  per fugam om DH.

 86-87  Cadorem)Kadorem H.

 87  milibus corr. m1 ex militum E; equitum omitted in text; added in marg. m1 E; post eos after Cornubiae H.

 88  Albaniam)in Albaniam H; Scottis)Scotis D.

 89  enim om E; added in marg. m2 D; ss m2 H; Aldclud)Alclud H.

 90  remanserat) remanserat in (del. m1) H.

 91  Cheldricum)Chyldericum H.

 93  ad naves after venirent H; ultra)ulterius H.

 95  nec of donec added m2 D; per of perempto added m2 D; Cheldrico)Chylderico H.

 98  Aldclud)Alclud H; ab ss m1 H; liberaverat)deliberaverat H.

 99  Duxit inde)Inde duxit D; Deinde duxerat H; exercitum ss m1 H; Mireif, civitatem)in (ss m1 H)civitatem Murielf H.

 100  deserentes om H.

 101  Scotti)Scoti D; Lumonoi in text D; in marg. m2: Llumonii; Lumonoy H.

 102  infra)infra stagnum H.

 103  continebat)continet in text D; in marg. m2(?): continebat; recipiens)fluentia H.

 104  fluentia)recipiens H; in mare om D; mare)mari H; praeter)nisi in text D; in marg. m2: praeter.

 105  loci)laci H; rupes: with f.42 r a new hand begins in H with a text almost identical with C. C and H appear together on pp. 156-208.

 112  dimissis corr. m2 ex dmissis E; Scotis)Scoctis E.

 113  Hibernienses)Hybernienses E; infert in text D; in marg. m2: vertit.

 114  Hiberniam)Hyberniam E.

 115  Scotos)Scoctos E.

 117  flexisque)flexis E; que ss m2 D.

 117  flexisque genibus: see Hist. 6.102.

 126  exquirit in text D; in marg. m2: explorat.

 133  reperiebantur for reperire in DE; followed by blank space for five letters E; after reperire omission mark; in marg. m2: <is>tud stagnum dicitur . . . naun Wrhelic D.

 137  absorptas)absortas DE.

 140  retractio)retractatio in text D; in marg. m2: irroratio.

 142  sonitu bucinae: cf. 1 Par. 15.28: sonitu buccinae.

 147  Piramum)Pyramum D.

 152  in terra om D.

 155  Scotorum)Scoctorum E; Mirefensium)Mireifensium D.

 156  After duxerat omission mark; in marg. m2: Goear(?) nomine D.

 158  Deinde)Denique D.

 159-160  Gwennewaram)Gwennuuaram in text D; in marg. m2: Ganhumaram.

 162  Hiberniam)Hyberniam E.

 169  Hiberniae)Hyberniae (also for line 170) E; sub)ab E.

 174  damnosam)dampnosam DE.

 177  deinde)inde D.

 180  facetiam)fascetiam D.

 187  in ss m1 E.

 188-189  gentem — dilataret: see Hist. 8.382.

 191  Sicholinus corr. m2 into Sichelinus D; in marg. m3: Sichelinus.

 192-193  destinaverat)festinaverat E.

 193-194  erigeret)erigerat D.

 198  igitur)itaque D; Norguegensi)Norguigensi E.

 202  peremerunt)perimerunt E.

 210  iuventus om E.

 211  electis)praeelectis D.

 212-213  largitione munifica)minifica largitione E.

 213  fecerat)faceret fecerat (del. m1) D.

 222  Sequanae for Secane in DE.

 226  ictibus ss m2(?) D.

 229  Tunc)cum D.

 230  letali vulnere (passim): cf. Vergil, Aen. 9.580: letali vulnere; see also 11.749 and Lucan 4.559.

 236  insistens)insistans E.

 239  Caleburno)Caliburno D.

 247  coegit)subegit in text E; in marg. m2: vel coegit.

 252  Beduero)Bedwero D.

 258  sollemnitas)sollempnitas D; solempnitas E.

 259  concessione)confessione E.

 260  sollemniter)sollempniter D; solempniter E.

 263  sollemnitatem)sollempnitatem D; solempnitatem E.

 274  celebris om DE; after eruditorum omission mark; in marg. m2: celebris D.

 279  festum regis)regis festum D.

 280  Murefensium)Mureifensium D.

 281  Stather in text D; in marg. m3: Sather.

 283  Arthgal in text D; in marg. m2: Artwaill; Kaercargueirensis)Kaergueirensis D.

 284  Lugem)Lugein in text D; in marg. m3: Juges.

 286  Bado in text D; in marg. m2: Bozo; Ridogensis)Ridochensis D.

 288  Hiberniae)Hyberniae E.

 289  Gunuasius)Gunvasus D.

 290  Ruthinorum)Rutenorum D.

 291  Boloniae)Baloniae E.

 291-292  Cenomannensis)cenomanensis D.

 292  Kevis)Keius D; Gwitardus)Guitardus D.

 294  Armoricorum)Armoricanorum D; apparatu)apparatu et fastu D.

 295  equorum)equuorum E.

 296  Hispaniam)Hyspaniam D.

 299  sollemnitatis)sollempnitatis D; solempnitatis E.

 305  praeferebant om E.

 309  gaudiorum)gladiorum E; gladiorum in text D; in marg. m2: gaudiorum.

 310  sollemniter)sollempniter D; solempniter E.

 313  sollemnibus)sollempnibus D; solempnibus E.

 316  sollemnes)sollempnes D; solempnes E.

 322  Dolensis)Dalensis E.

 323  Armoricorum)Armoricanorum D.

 324  Wintoniae)Wyntoniae DE; Duivano)Duviano D.

 325  decernitur)discernitur E; necnon Eledemio)Eledemio necnon E.

 333  inquam)etiam E.

 339  After quoque omission mark; in marg. m2: nobis D.

 340  After insulas omission mark; in marg. m2: scilicet Hyberniam, Yslandiam, Orcades, Norwegiam et Daciam D.

 342  lacessere)lacescere D.

 343  calumniatur)calumpniatur DE.

 345  de quibus)quibus E.

 346  missus trans Alpes)trans Alpes missus D.

 354  silentium rupit: cf. Vergil, Aen. 10.63-64: alta silentia . . . rumpere; Ovid, Met. 1.208: sermone silentia rupit; also 1.384 and 11.598.

 361  segnitia)a segnitie D; induxit)adduxit D.

 362  convivendo)connivendo D.

 367  After merui omission mark; in marg. m2: de vobis D.

 370  agendam)agendum E.

 373  dari sibi)sibi dari D.

 386  Tacescant)Facessant E; calumnias)calumpnias DE.

 388  de insulis)insulis E.

 390-424  Lines 390-424 (Interea — connumerati sunt) of chapter 14 in D (f 35 v, first column, line 38) and in E (second column of p. 193, line 8) have been placed by the unknown redactor to follow chapter 1 of what in the present edition is Book X. They are reprinted here, since in substance they correspond to chapter 14 (=9.14) in CH.

 393  celebraretur)celebretur E.

 394  opem)operam E.

 395  spopondit)spospondit D.

 396  After viribus omission mark; in marg. m3: et armis D.

 402  sisti)assisti D.

 407  petulantes)peculantes E.

 408  domine — rex: cf. Jer. 38.9: Domine mi rex.

 410  numero)numerum D.

 413  conspectui tuo: cf. Psalm. 16.15: conspectui tuo.

 417  Armoricorum)Armoricanorum D.

 419  Hiberniae)Hyberniae E; Godlandiae)Gothlandiae D.

 421  Portenesium)Portinensium D.

 1  After Romanus omission mark; in marg. m3: natione yspanus D.

 4  Idibus)Ydibus D.

 6  Epistrophus)Epystrophus D.

 7  Hispaniae)Yspaniae D; Hirtacus)Hyrtacus D.

 8  Libyae)Libiae DE; Mircorum)Myrcorum D.

 9  Aegypti)Egypti D; Egipti E; Babyloniae)Babiloniae DE; Bithyniae)Bythiniae D; Bithiniae E.

 10  Phrygiae)Phrigiae D; Frigiae E; Syriae)Siriae E; Boeotiae)Boeciae DE; Ipolitus)Ypolitus D.

 19  Gwennewarae)Gwenneuuarae D.

 22  altum pelagus: cf. Vergil, Aen. 9.81: pelagi petere alta.

 23  somno)sompno DE; somn<i>um)sompnum DE.

 24  cuius)cum E.

 27  After pugnam omission mark; in marg. m2: ei visum est D.

 28  anhelitu)hanelitu D.

 29  somnium)sompnium (also for line 31) DE.

 30  aliis)alii D; somnii)sompnii DE.

 36-37  Armoricorum)Armoricanorum D.

 41  montem praefatum)praefatum montem D.

 48  repperit)reperit D.

 50  Armoricorum)Armoricanorum D.

 53  hac om E; infandum in text D; on bottom of f. 36 r. m3: nefandum.

 55  pro)proh D; proth E.

 55  pro nefas: see Hist. 2.81.

 62  equis omitted in text; added in marg. m1 D.

 64  semesorum)semessorum E; semesorum in text D; in marg. m1(?): semiustorum.

 66  suam magni ponderis omitted in text; added in marg. m2 D; om E.

 69  sonitu)sonitum E; et litora)litora E.

 71  illius)eius D.

 71  sanguinis rivi: cf. Vergil Aen. 11.668: sanguinis ille vomens rivos.

 72  illius)eius D.

 77  sublime)sullime E.

 79  spiritum exhalavit: cf. Vergil Aen. 2.562: crudeli vulnere . . . vitam exhalantem.

 82  Rithonem corr. m2 into Rithionem D.

 86  ut for Nam in DE.

 90  antea)ante E; prolocutus) praelocutus D.

 93  traxit nomen: see Hist. 6.90.

 93  Helenae)puellae DE; in marg. m2: Helenae D.

 104  se velle eam bis; once deleted E.

 105  hos in text D; in marg. m2: hii.

 106  Pergentes itaque)Pergentesque D.

 108  regendam)regendum E.

 115-116  equo admisso: cf. Caesar B. G. 1.22.2: equo admisso.

 119  Mutius)nuncius E.

 120  gestiens inicere)inicere gestiens D.

 122  verba)haec verba D.

 129  delituerant)dilituerant D.

 131  ac ss m2 E.

 131-132  clamore — complentes: cf. Vergil, Aen. 7.395: ululatibus aethera complent.

 143  damnum)dampnum DE.

 150  fuerat)fuat E.

 152  eum)illum D.

 156-157  Venientes — praesentaverunt om E.

 162  et Bedwero)Bedweroque E; Borello)Burello E.

 165  Wlteum)Uulteum D.

 167  Syriae)Siriae E; Libyae)Libiae DE.

 173  vincti om E.

 173  vincti — terga: cf. Vergil, Aen. 11.81: vinxerat et post terga manus; also 2.57.

 178  captivos after illuc D.

 180  Syriae)Siriae E.

 182  omnes om D.

 184  Gwitardus)Guitardus D.

 190  Syriae)Siriae E.

 192  Cenomannensem)Cenomanensem D.

 192-193  spiritum exhalantem: see Hist. 10.79.

 194  Perirum corr. m1 (?) ex periturum E; Cadorcanensem corr. m2 into Cadorcananensem D.

 195  Tintageol)Tindageol D.

 201  haesitabat)haesetabat E.

 203  sequente corr. m2 into insequente D.

 206  transgressurus)ingressurus D.

 210  admissis equis: cf. Caesar, B. C. 2.34.3: admissis equis.

 214  Anguselus)Auguselus D.

 216  incedebat corr. m1 ex incedebant D; insignes)insegnes E.

 217  Richeden)Ridechen D.

 222  Lugenis in text D; in marg. m3: Iugenius; Legecestra corr. m3 into Leircestra D; Cursalem)Cursale E.

 223  Kaicestra)Kaycestra E.

 228-229  dominam om E; ss m3 D.

 232  maternam in text D; in marg. m3: innatam.

 232  futurorum praesagus: cf. Gen. 41.11: somnium praesagum futurorum.

 234  nobis)vobis E.

 240  nostras)vestras E; tantum die)die tantum D.

 245  congressum om E.

 248  defensatores)defensores D.

 252  nostrorum)vestrorum D.

 253  nostrorum)vestrorum D.

 258  in om E.

 260  surripuisse)eripuisse in text D; in marg. m2: surripuisse.

 263  promittunt)affirmant promittunt (del. m1) D; ad om E; ss m3 D.

 268  omni for omnium in DE; acies)partes E.

 269  After lanceis omission mark; in marg. m3: et sicis D.

 273  confossi in text D; in marg. m3: confusi.

 274  sublato)sullato E.

 275  Bocco for Bocca in DE.

 276  fixus)infixus D; Hirelglas)Hirelglas (del. m1[?]) D.

 277  ira commotus: cf. Sallust, B.C. 31.6: ira commotus; see Hist. 4.145.

 278  inter)intra D.

 284  frusta)frustra E.

 290  Babyloniensis for Babilonicensis in DE.

 299  saevientes om E; after leones omission mark; in marg. m2: <saevi>entes D; cf. line 327.

 299  sine lege: cf. Ovid Met. 1.90 and 477: sine lege.

 309  non segnis: cf. Claudian, Carm. Min. 52(37).75: non segnis.

 309  Hispania)Yspania D.

 310  multum(2)] multumque D; multumque)et multum D.

 312  diutius after se (313) D.

 313  scuta galeasque: cf. Vergil, Aen. 1.101: scuta virum galeasque.

 315  Armoricos)Armoricanos D.

 318  Caleburno)Caliburno D; se testatur)testatur se D.

 321  paratus — occumbere: cf. Vergil, Aen. 2.61-62: paratus / . . . certae occumbere morti.

 322  dum vita — fuerit: see Hist. 4.31.

 323  hodie after potitus D.

 331  abscisis)abcisis E.

 335  vallibus in text D; in marg. m3: collibus.

 342  igitur)ergo D.

 352  Camum)Kamum D.

 356  dux)rex in text D; in marg. m2(?): dux.

 365  Gwennewaram)Gwenneuuaram D.

 1  Rex)Ex (no initial; r indicated in marg.) E.

 2  Romanis corr. m2 into Romarum D; in marg. m2: Leoni regi; adhuc inferre)inferre adhuc E.

 3  Armoricorum)Armoricanorum D.

 4  obiter)ob iter D.

 9  Vortigerni)Wortigerni E; Hengistus)Heng’ DE.

 12  parebat)parebant E; Pictos)et Pictos D; Hibernienses)Hybernienses E.

 13  ante)antea D.

 19  eius)suum D.

 20  nefandus)infandus E.

 22-23  Wintonienses)Wyntonienses E.

 25  devenit)petit et ibi devenit D.

 28  praeclaruit)claruit D; Gwennewara)Gwenneuuara D.

 34  prosequitur)persequitur D.

 35  Cambula)Cabula E.

 38  finem — imponere: cf. Vergil, Aen. 4.639: finemque imponere; see Hist. 2.156; rebus dubiis: cf. Vergil, Aen. 6.196; dubiis . . . rebus.

 42  Bruningo)Bruniugo or Brumigo D.

 43  Gillepatric)Gillepatrich D; Hiberniensibus)Hyberniensibus E; Scotti)Scocti E.

 45  Limenie)Lymenic D; Cassibelaunus)Cassibellaunus D.

 53  Wintoniam)Wyntoniam E.

 55  Wintoniae)Wyntoniae E.

 57  multavit)mulctavit D.

 58  Bangornensis)Bangorensis D.

 59  Urbis Legionum in ras. m2 D, with ss Menevensis.

 62  Kinnorus)Kynnorus in text D; in marg. m2: Kynnocus.

 65  est om E.

 69  Wortiporius) Vortiporius D.

 71  populum gubernans)gubernans populum D.

 73  Malgo corr. m2 into Mailgo D.

 76  et om E.

 77  Hiberniam)Hyberniam DE; Godlandiam)Gothlandiam D.

 79  Malgoni corr. m3 into Mailgoni D; bellorum)bellatorum E; Deo om E.

 81  Affricorum)Affricanorum D.

 82  Hiberniam)Hyberniam E; advectus)adductus D.

 83  Affricorum)Affricanorum D.

 86  Cicestria)Cycestria D.

 87  Isembartus)Ysembertus D.

 98  exussit)excussit (del. m1) D; excussit E.

 100  Affricorum)Affricanorum D.

 101  ab — specie: cf. 1 Thess. 5.22: Ab omni specie.

 101  maxime Loegria)Loegria maxime D.

 104  Isembarto)Ysemberto D.

 105  possederunt)possiderunt E.

 110  Gwalias)Gwallias D.

 112  crebras)crebrius E.

 114  praevalerent D; praevaluerunt in text E; in marg. m1: seu praevalerent.

 118  verbum vitae: cf. Act. 5.20, 7.38: verba vitae.

 120  Augustinus)Aug’ (also for line 126) E.

 121  verbum Dei: cf. Luc. 8.21; Act. 4.31: verbum Dei.

 125  Iesu)Ihesu DE.

 129  Dinoot (see line 150)]Dynoot DE.

 132  quibusque)quibus E.

 133  trecentos) CCCC D.

 142  regem)regnum D.

 147  Britones om E.

 150  Dinoot)Dynoot D; Augustini)Aug’ E.

 151  acquiescentes)acquiescens in text E; in marg. m2: tes.

 152  producunt after magnum D.

 153  Legrecestram in text D; in marg. m2(?): Leyrcestram.

 162  ovium — caulas: see Hist. 1.186.

 164  Bangornensium)Bangorensium D.

 166  Margadud in text D; in marg. m2: Maredud.

 167  Venedotorum)Venodotorum E.

 170  Legrecestriae in text D; in marg. m2: Leycestriae.

 177  huiusmodi)huius D.

 183-184  tenuerant)tenuerunt D.

 184  tenendam)tenendum E.

 186  sollemnitates)sollempnitates D; solempnitates E.

 197  Cadwalloni)Cadwallano E.

 200  pacem omitted in text; added in marg. m1 D; affectantes corr. m1 ex affectassentes D.

 204-205  provincias)provinciam E.

 213  suum)suumque E.

 214-215  Pandens . . . vela: see Hist. 8.7-8.

 215  iter flexit: see Hist. 3.165.

 218  spopondit)spospondit D.

 220  illi secum)secum illi D.

 222  perimeretur)perimetur E.

 225  artis diabolicae: I suggest this reading in place of arte diabolica in DE, which surely belongs to the preceding phrase, but does not construe.

 227  pannis obsitum: cf. Terence Eun. 236: pannis annisque obsitum.

 231  eleemosynam)elemosinam DE.

 234  Wigorniensium)Wygorniensium E.

 236  demissa)dimissa E.

 238  osculis)oculis; corr. by a later hand into osculis E.

 244  pauperes om E.

 246  Exoniam)Oxoniam E.

 247  finitimis)finictimis E.

 248  fore om E.

 252  venit om E.

 259  Cadwalloni)Cadualloni E.

 260  Cadwallo)Caduallo E.

 261  verbis consolatoriis: cf. Zach. 1.13: verba consolatoria.

 266  regulos)populos regulos (del. m1) D.

 272  muliebri quidem)quidem muliebri D.

 276  Eadanum)Cadaum E; Scottorum)Scoctorum E.

 281  et Scotiam)Scotiamque E.

 284  ulterius)diutius E.

 289  superbo om E; nefandi)nepfandi E.

 297  Oswy)Oswi (also for line 300) D.

 302  Oswy)Oswi (also for lines 303, 304, 307, 308) D.

 305  cum eo repeated after congrediendi E; cum eo congrediendi)congrediendi cum eo D.

 306  sollemnitate)sollempnitate D; solempnitate E.

 312  vindicaret corr. m1 (?) ex vindicat D.

 313  Oidwald)Oywald D.

 314  expulerit)expulerat D.

 319  Domine — rex: see Hist. 9.408; genus . . . invisum: see Hist. 1.211.

 326  Oswy)Oswi (also for lines 330, 332, 334, 336, 340) D.

 335  decrevit)decernit E.

 340  Eba)Ebba D.

 343  Cadwallo)Cadwal’ D.

 349  fidelibus)pro fidelibus D.

 352  Gewisseorum)Geuisseorum D.

 360  pestifera continuo)continuo pestifera D.

 361  mortuos)vix D.

 362  vix)mortuos D.

 362-363  impatiendum)patiendum E.

 370  tribulationem — patimur: cf. 2 Cor. 4.8: In omnibus tribulationem patimur.

 371  post: ost added in marg. m2 E.

 372  locum om D.

 374  caremus)careamus D.

 378  digni om E.

 387  cuius)cui D.

 388  Scoti)Scocti E.

 392  igitur)ergo D.

 397  ingrata)ingrata similiter intereuntibus D.

 401  festinato)festino D.

 403  ad om E.

 407  autem)ergo D.

 422  enim)etiam D.

 423  beatos)sanctos E.

 434  quae)quam P; prophetaverat)prophetavit P; Sibyllae)Sibillae DE.

 435  sibi)et P; exponendo)ex pondo P; videret)viderent P.

 436-437  perscrutasset)perscrutatus esset P.

 438  indicatum)revelatum P.

 439  autem)vero P; Ivorum)Yvorum E; Ifor P; vel)Ann P; nepotem)nepotem suum P; regendas)regendum P.

 441  abrenuntians)renuntians P.

 443  puro)pio P.

 444  facta)factam P.

 444-445  Maiarum)Maii P.

 445  Incarnationis)ab Incarnatione P; octogesimo)LXXXX P.

 445-446  contagione carnis)carnis contagione P.

 446  coronandus after ianuam DP.

 447  autem)vero P.

 448  Britonum om P; ex cavernis et)de P.

 449  adduxerat)abduxerat P.

 450  discedente)descedente E.

 451  discidium)dissidium P.

 453  autem)vero P; sive om P; Gwalone)Gwallone P.

 455  boreali)boriali E.

 455-456  lingua Britannica)britannica lingua P.

 458  autem)vero P; Gwaliis)Guallia P.

 459-460  Arturus Monemuthensis)Arthurus Monemutensis P.

 461  After curavi: Explicit in MS hand, followed by Historia Britonum in a fifteenth century hand D; Explicit E; Explicit Historia Britonum a Magistro Galfrido Monemutensi in Latinum translata P.

 110  materna om C.

 112  istorum om H; suxisti)succisti C.

 113  in hominem om C; Anxietatum)Anxietates D; ergo)igitur DE; om H.

 114  reminiscens)remiminiscens C.

 115  Nam quod) Namque C.

 116  quando om C.

 117  Norwegiensium regem)regem Norguegensium DE; r. Norguensium H; tuum om DEH.

 121  ei om E; sibi H.

 122  ergo)igitur DEH; te after paupere H; paupere with ss regulo m2 D; sublimem)sullimem E; facing erexit ducem, in marg. m2: promovit regem D.

 123  eum)illum H; quae)qui CDE; ipsum)illum H.

 390  Interea)Nterea (no initial; i indicated in marg.) E.



 [[ Print Edition Page No. 265 ]] 

INDEX OF PASSAGES QUOTED OR REFERRED TO

a. Old Testament

b. New Testament

c. Authors


 [[ Print Edition Page No. 270 ]] 

 [[ Print Edition Page No. 271 ]] 

INDEX

A. Proper Names

The more important variants are given in parenthesis. Numbers in italics refer to the lower text on pp. 23-24 and to the text on pp. 209-264.

Aaron 5.99; 9.320; 9.270.

Abalalc (Aballac) 2.103.

Achilles 1.78.

Achillus (Achil, Aschild, Aschillus, Asschillus) 9.348; 10.260; 10.349; 11.82; 9.290; 10.217; 11.45.

Adestanus: see Cedelstanus.

Adrianna (Adriana) 7.299.

Aeneas (Anchises) 1.51; 1.54; 1.56; 1.61; 2.9; 4.10.

Aeneas: see Silvius.

Agag 8.158; 8.160; 8.115; 8.118.

Aganippus 2.165; 2.169; 2.174; 2.221; 2.237.

Aggeus 2.121.

Agharad (Angarad, Angarat) 2.101.

Agitius 5.455; 5.457.

Agnes (Angues) 2.103.

Alanus 11.393; 11.572; 11.594; 11.606; 11.608; 11.393; 11.417; 11.430; 11.432.

Alba: see Silvius Alba.

Alba Silvius: see Silvius Alba.

Albanactus 2.12; 2.19; 2.22.

Albanus Verolamius 5.99; 5.100.

Aldroenus (Aldrogeus) 5.466; 5.483.

Alexander Linconensis 7.3; 7.8.

Alfridus (Edelfridus) 11.471-472; 11.486; 11.300; 11.313.

Aliduc de Tindagel 10.228; 10.194-195.

Alifatima: see Aliphatima.

Aliphatima (Alifatima, Aliphacia) 10.4; 10.328; 10.381; 10.7; 10.289.

Allectus 5.56; 5.58; 5.62; 5.65; 5.66.

Aluredus (Aldredus) 3.83; 3.229.

Ambrius 8.157.

Ambrosius: see Aurelius Ambrosius.

Ambrosius: see Merlinus.

Amos 2.121.

Amphibalus 5.100-101.

Anacletus 1.150; 1.162; 1.165; 1.172.

Anaraud (Anaraut) Salesberiensis 9.337; 10.384; 9.283; 10.292-293.

Anaraut: see Anaraud.

Anchises 1.229.

Andragius 3.314; 3.315.

Androgeus (Androcheus, Androgenus) 3.337-338; 3.345; 4.39; 4.50-51; 4.138; 4.140; 4.143; 4.146; 4.150; 4.151; 4.157; 4.184; 4.186; 4.193; 4.196; 4.200; 4.217; 4.220; 4.242; 4.243; 4.251; 4.261.

Anguselus: see Auguselus.

Anna 8.511; 8.522; 8.440; 8.449.

Anor 2.103.

Antenor 1.295; 2.7.

Antigonus 1.125; 1.130; 1.136-137; 1.151; 1.152; 1.157; 1.164; 1.168.

Apollo (Appollo) 2.132.

Apuleius (Appuleius) 6.309.

Archa Testamenti 2.8.

Archal (Archgal, Arthgal) Kaerguiensis 9.337-338; 9.283.

Archgallo (Ardigallo) 3.264; 3.269; 3.282; 3.284; 3.287; 3.305.

Archianus (Arkinail, Aromail) 3.319.

Arctos (Archos) 8.394.

Ariana (Arriana) haeresis 6.174.

Aries 7.295.

Arthgal: see Archal.

Arthurus: see Arturus.

Arturus (Arthurus) 1.4; 8.487; 8.511; 9.3; 9.8; 9.9; 9.15; 9.22; 9.29; 9.45; 9.47; 9.52; 9.56; 9.64; 9.65; 9.67; 9.75; 9.105; 9.116; 9.122; 9.139; 9.146; 9.157; 9.161; 9.176; 9.228; 9.233; 9.234; 9.240; 9.242; 9.249; 9.250; 9.253; 9.254; 9.255; 9.261; 9.262; 9.264; 9.267; 9.275; 9.279; 9.282; 9.285; 9.287; 9.292; 9.299; 9.307; 9.324; 9.357; 9.401; 9.418; 9.434; 9.447; 9.530; 10.14; 10.25; 10.29; 10.33; 10.40; 10.68; 10.70; 10.73; 10.82; 10.88; 10.99; 10.103; 10.111; 10.170; 10.192; 10.241; 10.244; 10.323; 10.422; 10.445; 10.467; 10.479; 11.21; 11.37; 11.45; 11.56; 11.70; 11.81; 11.84; 11.285; 11.388; 11.392; 11.598; 8.415; 8.440; 9.3; 9.11; 9.13; 9.19; 9.35; 9.40; 9.43; 9.58; 9.80; 9.83; 9.97; 9.108; 9.112; 9.159; 9.167; 9.169; 9.175; 9.183; 9.186; 9.195; 9.198; 9.203; 9.207; 9.209; 9.210; 9.215; 9.219; 9.221; 9.226; 9.230; 9.234; 9.237; 9.238; 9.250; 9.297; 9.331; 9.390; 9.429; 10.1; 10.19; 10.30; 10.35; 10.59; 10.70; 10.85; 10.89; 10.95-96; 10.100; 10.164; 10.197; 10.201; 10.204; 10.243; 10.317; 10.346; 11.1; 11.15; 11.17; 11.18; 11.21; 11.32; 11.35; 11.37; 11.44; 11.48.

Arturus: see Galfridus Arturus.

Arvigarus: see Avigarus.

Arviragus: see Avigarus, Aviragus.

Asaph 2.94.

Ascanius 1.51; 1.57; 1.59; 1.63; 1.67.

Aschild: see Achillus.

Aschillus: see Achillus.

Asclepiodotus (Adsclepiodotus) 5.61; 5.63; 5.67; 5.68; 5.79; 5.83; 5.106.


 [[ Print Edition Page No. 272 ]] 

Assarach (Assaracus), son of Ebrauc 2.99; 2.106-107.

Assaracus, noble youth 1.92; 1.102.

Assaracus: see Assarach.

Asschillus: see Achillus.

Athelbrictus: see Edelbrictus.

Auguselus (Anguselus, Augelus) 9.199; 9.201; 9.329; 9.501-502; 10.257; 11.22; 11.24; 9.152; 9.154; 9.280; 9.394; 10.214; 11.17; 11.26.

Augustinus 11.186; 11.190; 11.199; 11.206; 11.208; 11.117-118; 11.120; 11.126; 11.133; 11.147; 11.150.

Augustus: see Caesar Augustus.

Augustus (month) 9.429; 9.532; 10.12; 9.344.

Aurelius: see Aurelius Ambrosius.

Aurelius Ambrosius 4.426; 5.513; 5.516; 8.14; 8.17; 8.24; 8.32-33; 8.55; 8.71; 8.79; 8.85; 8.86; 8.88; 8.102; 8.109; 8.113; 8.115; 8.117; 8.119; 8.123-124; 8.127; 8.149; 8.162; 8.164; 8.172; 8.212; 8.227; 8.267; 8.272; 8.285-286; 8.297; 8.301; 8.307; 8.324; 8.345; 8.381; 8.585; 9.203; 11.284; 8.24; 8.29; 8.38; 8.57; 8.73; 8.81; 8.83; 8.85; 8.107; 8.119; 8.129; 8.187; 8.227; 8.244; 8.251; 8.257; 8.260; 8.282; 8.311; 8.479; 9.156.

Aurelius Conanus 7.110; 7.114; 11.105; 11.108-109; 11.65; 11.67.

Avigarus (Arvigarus, Arviragus, Aviragus) 4.269; 4.295; 4.300; 4.304; 4.305; 4.312; 4.314; 4.318; 4.321; 4.328; 4.332; 4.336; 4.338; 4.342; 4.346; 4.348; 4.358; 4.363.

Aviragus: see Avigarus.

Bado Ridogensis: see Doso Ridochensis.

Baldericus: see Beldericus.

Balduc (Bladud, Blandiud) 2.98.

Baldulfus (Baldulphus) 9.24; 9.128-129; 9.14; 9.17; 9.22; 9.84.

Baldulphus: see Baldulfus.

Bangan: see Kyngar map Bangan.

Barbedruc (Bartruc, Barthruc, Bartruch): see Gurguint.

Bassianus (Basianus) 5.28; 5.28-29; 5.30; 5.32; 5.47; 5.50.

Beda 1.3; 11.526.

Beduerus (Bedverus, Bedwerus, Peduerus) 9.301; 9.350; 9.384; 10.40; 10.46; 10.94; 10.198; 10.215; 10.264; 10.353; 10.354; 10.362; 10.363; 10.367; 10.470; 9.252; 9.291; 10.40; 10.44; 10.51; 10.80; 10.162; 10.174; 10.220; 10.271; 10.273; 10.274; 10.276; 10.283; 10.349.

Bedverus: see Beduerus.

Bedwerus: see Beduerus.

Beldericus (Baldericus, Beldricus, Bledricus) 11.225; 11.229; 11.166; 11.169.

Beli (Belin) 11.389.

Belinus (Bellinus) 3.1; 3.3; 3.10; 3.34; 3.37; 3.43; 3.50; 3.55; 3.62; 3.77; 3.79; 3.85; 3.104; 3.126; 3.133; 3.151; 3.156; 3.159; 3.161; 3.171; 3.185; 3.187; 9.470; 9.496; 9.379.

Belinus (Cassibelaunus’ lieutenant) 4.37.

Bladud 2.123.

Blangan: see Rugan.

Bledgabred 3.317.

Bledricus: see Beldericus.

Bledudo (Bledud) 3.316.

Bloctonius (Bloccovius) 10.395.

Boccus (Bocus, Bocca), 10.5; 10.329; 10.354; 10.8; 10.275.

Bodlaon (Bodloan) 2.98.

Boreas 7.133.

Borellus (Botellus, Burellus) Cenomanensis 9.351; 10.198; 10.216; 10.225; 9.291-292; 10.162; 10.172; 10.192.

Boso (Bado, Baso, Doso) de Vado Boum 9.340; 10.117; 10.136; 10.168; 10.177; 10.179; 10.259; 10.346; 9.286; 10.101; 10.117; 10.139; 10.150; 10.216.

Boso de Richeden: see Boso de Vado Boum.

Boso de Rydychen: see Boso de Vado Boum.

Brennius 3.1; 3.5; 3.9; 3.21; 3.28; 3.30; 3.36; 3.39; 3.45; 3.52; 3.86; 3.100; 3.124; 3.134; 3.152; 3.153; 3.155; 3.165; 3.171; 3.186; 9.471; 9.380.

Brianus 11.266; 11.268; 11.325; 11.395; 11.406; 11.413; 11.423; 11.430; 11.190; 11.223; 11.235; 11.236; 11.244.

Brithael (Brithathel, Britoel) 4.41.

Bricael 8.478.

Brochinail: see Brochvail.

Brochvail (Brochinail, Brochmail) 11.214; 11.218; 11.153.

Bruningus: see Burningus.

Brutus 1.10; 1.73; 1.76; 1.80; 1.98; 1.101; 1.105; 1.119; 1.124; 1.132; 1.136; 1.145; 1.146; 1.169; 1.174; 1.180; 1.193; 1.198; 1.201; 1.224; 1.241; 1.244; 1.246; 1.257; 1.273; 1.315; 1.325; 1.339; 1.348; 1.372; 1.375; 1.377; 1.388; 1.397; 1.402; 1.404; 1.419; 2.1; 2.9; 2.11; 2.13; 2.87; 4.10; 7.112; 7.113; 1.36.

Brutus Viride Scutum 2.97; 2.108-109.

Budicius (Buducius, Gudicius, Hudicius) 5.618; 9.52; 9.40.

Buducius: see Budicius.

Buel 2.99.

Burningus (Bruningus, Bruniugus) 11.79; 11.42.

Cadanus (Cadaus, Eadanus) 11.450; 11.276.

Cadchelcus (Cathleus) map Cadell 9.345.

Cadell: see Cadchelcus.

Cador (Kador) 9.29; 9.131; 9.208; 9.332; 9.436; 10.197; 10.215; 10.257; 11.86; 9.20; 9.86-87; 9.161; 9.281; 9.353; 10.161; 10.172; 10.214; 11.50.

Cador Llumenic (Limenie, Lymenic) 11.81; 11.45.

Cadvanus 11.226; 11.232; 11.236; 11.238; 11.244; 11.246; 11.247; 11.249; 11.390; 11.167; 11.171; 11.174; 11.176; 11.179.


 [[ Print Edition Page No. 273 ]] 

Cadwaladrus (Cadualadrus, Cadualdrus, Kaduualadrus) 1.10-11; 7.110; 11.525; 11.531; 11.541; 11.570; 11.593; 11.611; 11.612; 11.617; 1.36; 11.350; 11.354; 11.367; 11.392; 11.416; 11.436; 11.437; 11.441.

Cadwallo (Caduualo, Caduallo, Cadvallo, Cadwalo, Cadwallanus, Cadwalo) 1.11; 11.249; 11.261; 11.265-266; 11.290; 11.295; 11.296; 11.300; 11.304-305; 11.310; 11.312; 11.322; 11.357; 11.397; 11.405; 11.425; 11.427; 11.431; 11.436; 11.438; 11.444; 11.453; 11.465; 11.470; 11.475; 11.479; 11.483; 11.503; 11.513; 11.515; 11.517; 11.530; 1.37; 11.180; 11.185; 11.190; 11.196; 11.197; 11.202; 11.206; 11.212; 11.223; 11.235; 11.248; 11.250; 11.253; 11.259; 11.260; 11.270; 11.279; 11.293; 11.294; 11.297; 11.299; 11.302; 11.306; 11.316; 11.339; 11.341; 11.343; 11.350; 11.352-353.

Cadwalo: see Cadwallo.

Cadwallo Lauith: see Kaswallaon Llauhir.

Caesar Augustus 4.264; 5.335.

Caesar=Claudius 4.317: see Claudius.

Caesar, Gaius Iulius 4.1; 4.4; 4.19; 4.20; 4.24; 4.30; 4.33; 4.37; 4.45; 4.52; 4.53; 4.55; 4.58; 4.59; 4.70; 4.73; 4.76; 4.81; 4.101; 4.114; 4.155; 4.157; 4.158; 4.183; 4.187; 4.191; 4.198; 4.205; 4.212; 4.216; 4.218; 4.222; 4.233; 4.236; 4.237; 4.242; 4.243; 4.244; 4.251; 4.253; 4.255; 4.261; 9.423; 9.458; 9.466-467; 9.336; 9.373.

Caleburnus: see Caliburnus.

Caliburnus (Caleburnus, Kaliburnus) 9.109; 9.123; 9.127; 9.288; 10.424; 10.435; 9.75; 9.239; 10.318.

Camenae 7.23.

Cancer 7.296.

Cangu 2.99.

Canut (Kanut): see Canuti nemoris urbs.

Capa (Eappa) 8.306; 8.311; 8.317; 8.256.

Capoir (Caipoir, Kapoir) 3.321.

Capp 3.316.

Caradocus: see Karadocus.

Carausius: see Caurausius.

Carecius (Careticus, Careucius, Kareticus) 11.124; 11.131; 11.138; 11.287; 11.79; 11.85; 11.92.

Careticus: see Carecius.

Careucius: see Carecius.

Caritius: see Carucius.

Carucius: see Quintus.

Carutius: see Quintus.

Cassibelaunus (Cassibellanus, Cassibellaunus, Kassibellaunus) 3.323-324; 3.339; 4.17; 4.19; 4.35; 4.104; 4.123; 4.142; 4.160; 4.190; 4.200; 4.217; 4.223; 4.237; 4.238; 4.244; 4.248; 4.253; 4.259.

Cassibelaunus (Cassibellaunus), follower of Arthur 11.82; 11.45.

Catellus (Catullus), son of Genentius 3.312.

Catellus: see Lucius Catellus, Vulteius Catellus.

Catholica Ecclesia: see Ecclesia Catholica.

Catigernus: see Karigern.

Catulus: see Quintus Milius.

Caurausius (Carausius, Karausius) 5.33; 5.49; 5.50; 5.51; 5.52; 5.55; 5.59; 5.60.

Cedelstanus (Adestanus, Adelstanus) 11.585; 11.635; 11.408.

Celdricus: see Cheldricus.

Charybdis (Caribdis) 4.100.

Cheldricus (Celdricus, Cheldericus, Chelricus, Childericus, Cledricus) 9.26; 9.44; 9.129; 9.144-145; 11.11; 11.78; 9.18; 9.31-32; 9.85; 9.91; 9.95; 11.6; 11.41.

Chem (Cheim, Chein, Kein) 2.102.

Cherdich: see Kardich.

Cheulfus (Cheulphus) 3.12.

Christiana 6.113.

Christiani 5.86; 6.139; 6.141; 6.143; 8.109; 8.175; 11.20; 8.76; 8.79; 8.133; 8.340; 10.288; 11.14; 11.119.

Christianitas 4.391; 4.393; 6.120; 8.47; 11.135; 11.188; 11.189; 11.124.

Christianus 1.43; 6.141; 6.241; 8.313; 9.95; 8.78; 11.91.

Christus (Christus Ihesus) 1.4; 4.267; 4.392; 4.394; 4.425; 5.98; 5.103; 5.425; 5.508; 5.510; 6.171; 6.172; 6.182; 8.363; 9.92; 9.100; 11.207; 8.347.

Claficus (Elafus, Elasius) 11.75; 11.42.

Claudius 4.272; 4.273; 4.274; 4.276; 4.280; 4.294; 4.296; 4.302; 4.308; 4.312; 4.317; 4.325; 4.328; 4.329; 4.332; 4.361.

Claut (Daut): see Reigyn map Claut.

Cledaucus 3.315.

Cleduit (Cledauc): see Eddelein map Cleduit.

Clieduala (Cliedualda) 11.526.

Cloton (Cloten) 2.282.

Cluid (Eliud, Heliud) 3.315.

Cocta (Cotta): see Gaius Metellus.

Cocta: see Petreius.

Coel (Choel, Cohel, Koel) 5.106; 5.113; 5.115; 5.118; 5.119; 5.121; 5.271.

Coel (Coil): see Keneus map Coel.

Coillus (Koillus), successor of Catellus 3.312.

Coillus (Koillus), son of Marius 4.379.

Colgrinus 9.5; 9.19; 9.22; 9.128; 9.8; 9.12; 9.14; 9.84.

Conanus: see Aurelius Conanus.

Conanus: see Conanus Meriadocus.

Conanus Meriadocus (Konanus Meridocus, Meriaducus, Meriodacus) 5.180; 5.191; 5.220; 5.221; 5.234; 5.237; 5.239; 5.249; 5.250; 5.260; 5.274-275; 5.280; 5.294; 5.306; 5.330; 5.340; 5.350; 5.351; 5.467; 11.349.

Conanus: see Urbs Conani, Conani Urbs.

Concordia 2.309.


 [[ Print Edition Page No. 274 ]] 

Constans (Constantius) 5.513; 5.514; 5.526; 5.538; 5.547; 5.553; 5.561; 5.564; 5.571; 5.589; 5.591; 5.606; 5.625; 8.40.

Constantinus, brother of Aldroenus 5.494; 5.505-506; 5.517; 5.521; 8.6; 8.38-39.

Constantinus, son of Cador 11.85; 11.100; 11.111; 11.49; 11.53; 11.54; 11.64.

Constantinus, son of Constantius 5.125; 5.126; 5.134; 5.136; 5.142; 5.148; 5.149; 5.186; 5.212; 5.270; 5.480; 9.473; 9.496; 9.382.

Constantius (Constantinus) 5.110-11; 5.115; 5.116; 5.118; 5.124; 5.126.

Conwenna (Tonuuenna, Tonwenna) 3.106.

Cordeilla (Chordeilla) 2.138; 2.139; 2.149-150; 2.166; 2.173; 2.203; 2.227; 2.231; 2.237.

Corineus 1.295; 1.304; 1.307; 1.310; 1.320; 1.329; 1.332; 1.333; 1.370; 1.376; 1.378; 1.382; 1.405; 1.407; 1.410; 1.411; 1.421; 2.36; 2.45; 2.47; 2.54; 2.56; 7.86.

Cosa (Eosa) 8.148; 8.180; 8.380; 8.418; 8.426; 8.514; 8.539; 8.559; 8.106; 8.310; 8.347; 8.354; 8.443; 8.459; 9.9.

Creusa 1.58.

Cridionus (Cridious, Eridion) 4.41.

Crocea Mors 4.75.

Cuelinus (Evelinus) 4.138; 4.140; 4.144.

Cunedagius (Cimedagius, Conedagius) 2.239; 2.240; 2.248; 2.252; 2.253; 2.255; 2.258; 2.264.

Cupido 7.123.

Cursalem de Caicestria: see Kursalem ex Kaicestria.

Daedalus 2.130.

Daniel 11.91; 11.58.

Danius 3.235.

Dardan 2.99.

Dardanus 1.106.

Daunus (Dairus, Clavius) 1.53.

David, King of Israel 2.93; 8.366.

David, archbishop 9.407; 11.94; 9.321; 10.59.

December 11.518; 11.344.

Diana 1.254.

Dinabutius 6.284.

Dinoet (Dinoot) 11.198; 11.211; 11.129; 11.150.

Dinoot: see Dinoet.

Diocletianus (Dioclitianus) 5.86.

Dionotus (Dyonotus) 5.345; 5.347; 5.351.

Doldamus: see Dodlanius.

Dodlanius (Dolauius, Doldamus, Doldanius, Doldauius) 9.219; 9.347; 9.172; 9.289.

Doldanius, Doldauius: see Dodlanius.

Donaut map Pabo (Donavit mappapo) 9.341-342.

Doso Ridochensis (Bado Ridogensis) 9.340; 9.286; see Boso de Vado Boum.

Dotennus (Cloteus, Clotenus) 3.315.

Drinchail (Drinchaeil, Drincheil) 6.107; 6.111.

Dubricius 8.278; 9.2; 9.7; 9.93; 9.334; 9.360-361; 9.406; 8.236-237; 9.2; 9.319.

Duivanus: see Duvianus.

Dumwallo Molinticius (Dunuuallo, Dunuuallus, Dunvallo, Dunwallo) 2.281; 2.286; 2.287; 2.289; 2.295; 3.1; 3.65; 3.77.

Duvianus (Dumanus, Dimianus) 4.399.

Duvianus (Duivanus), bishop of Winchester 9.412; 9.324.

Eadanus: see Cadanus.

Eappa: see Capa.

Eba: see Ebba.

Ebba (Eba) 11.514; 11.340.

Ebissa (Hebissa) 6.127; 6.134.

Ebraucus (Ebrauchus Eubraucus), 2.81; 2.85; 2.91.

Ebreon (Ebrem) 2.102.

Ebrictus (Egbrictus) 11.78; 11.42.

Ecclesia Catholica 6.179.

Echion 10.7; 10.10.

Edbertus 11.514; 11.340.

Eddelein map Cleduit 9.343.

Edelbrictus (Athelbrictus, Edelbertus) 11.206; 11.116; 11.121; 11.23; 11.146.

Edelfridus (Elfridus, Ethelfridus) 11.209; 11.217; 11.220; 11.233; 11.235; 11.238; 11.241-242; 11.245; 11.148; 11.156; 11.160; 11.167; 11.172; 11.172-173; 11.176; 11.181.

Edelfridus: see Alfridus.

Edol (Eldol) 3.319.

Edra 2.103.

Edwinus (Eduuinus) 11.250; 11.261; 11.291; 11.294; 11.302; 11.306; 11.310; 11.396; 11.400; 11.404; 11.421; 11.439; 11.442; 11.448; 11.181; 11.185; 11.192; 11.195; 11.204; 11.208; 11.230; 11.234; 11.252; 11.263; 11.265; 11.275.

Egbrictus: see Ebrictus.

Egron (Edron) 2.103.

Elasius: see Claficus.

Eldad 2.99.

Eldadus (Eldaldus) 6.241; 8.153; 8.173; 8.179; 8.196; 8.111; 8.131; 8.154.

Eldaldus: see Eldadus.

Eldaldus (Eldanus), son of Kerin 3.313.

Eldol (Eydol) 6.252; 8.33; 8.94; 8.102; 8.110; 8.128; 8.135; 8.136; 8.138; 8.154; 8.161; 8.30; 8.63; 8.70; 8.92; 8.98; 8.112; 8.118.

Eledemius: see Eledenius.

Eledenius (Eledemius) 9.413; 9.325.

Eleutherius 4.392; 11.189.

Elfingius: see Elfragus.

Elfragus (Elfingius) 3.15.

Elidurus Pius 3.267; 3.272; 3.275; 3.281; 3.287; 3.292; 3.300; 3.304; 3.311.

Eligueillus (Cligueillus) 3.321.

Enianus (Ennianus) 11.389.

Enuianus (Emmannus, Enmaunus) 3.307; 3.310.


 [[ Print Edition Page No. 275 ]] 

Enwinus: see Henuius.

Eosa: see Cosa.

Epistrophus 10.3; 10.6.

Epitus: see Silvius Epitus.

Er (Her) 10.228; 10.195.

Eridut (Eridur): see Keneus map Eridut.

Eristenus (Ericteus, Eristeus) 2.84.

Eruli (Echub, Ecub) 2.102.

Estrildis (Estrilda) 2.32; 2.48; 2.52; 2.57; 2.62.

Ethelfridus: see Edelfridus.

Euander 10.7; 10.204; 10.225; 10.234; 10.10; 10.166; 10.180; 10.189.

Eydol: see Eldol.

Faganus 4.399.

Ferreus 2.269; 2.274.

Frea 6.33.

Fridei (Fridai, Friday) 6.34.

Frollo (Flollo) 9.251-252; 9.258; 9.263; 9.268; 9.275; 9.277; 9.283; 9.284; 9.289; 9.290; 9.206; 9.213; 9.217; 9.227; 9.228; 9.229; 9.235; 9.236; 9.240; 9.241.

Fulgenius (Fulgentius), son of Kerin 3.313.

Fulgenius (Sulgenius) 5.15; 5.19; 5.22; 5.25; 5.48.

Gabius 3.140; 3.175; 3.178; 3.183.

Gad 2.94.

Gad, daughter of Ebrauc 2.102.

Gaius Iulius: see Caesar, Gaius Iulius.

Gaius Metellus Cocta (Cotta, Quotta) 10.9; 10.330; 10.12.

Gaius Quintilianus 10.126-127; 10.139-140; 10.142; 10.108; 10.120; 10.122-123.

Galaes (Galahes), daughter of Ebrauc 2.103.

Galaes, queen 11.632; 11.454.

Galfridus (Gaufridus) Monemutensis 1.18-19; 7.21; 11.1; 11.460.

Galfridus Arturus (Arthurus, Arturius) Monemuthensis 11.460; see Galfridus Monemutensis.

Galluc Roffensis (Gualauc Salesberiensis, Galluc Silcestriae) 9.339; 9.285.

Gallus: see Livius Gallus.

Gaufridus: see Galfridus.

Gaul, daughter of Ebrauc 2.99.

Gemini 7.293.

Genetius (Gerontius) 3.311.

Genuissa 4.320; 4.345.

Geomagog (Goemagog) 1.401; 1.404; 1.409.

Gerinus Carnotensis 9.352; 9.528, 10.118; 10.133; 10.259; 10.346; 9.293; 10.102; 10.115; 10.216.

Gerion 1.257.

Germanus Antisiodorensis 6.171; 6.175.

Geta (Ieta) 5.28; 5.29; 5.31.

Gildas (Gildad, Gyldas) 1.3; 3.82; 4.426; 6.180; 11.366.

Gillamonius: see Gillomanius.

Gillamor: see Gillamori.

Gillamori (Gillamor) 11.79; 11.43.

Gillamurius (Gillamwrius) 9.159; 9.212; 9.215; 9.347; 9.111; 9.163; 9.167; 9.288.

Gillamwrius: see Gillamurius.

Gillarnum: see Gillarun.

Gillarun (Gillarnum, Gillaruum) 11.79; 11.43.

Gillasel 11.79; 11.43.

Gillepatric (Gillapatric, Gillepatrich) 11.79; 11.43.

Gillomanius (Gillamonius, Gillomanus) 8.243; 8.254; 8.294-295; 8.296; 8.303; 8.355; 8.360; 8.204; 8.214; 8.246; 8.247; 8.295.

Gillomanus: see Gillomanius.

Gladus (Gladius), daughter of Ebrauc 2.102.

Glodius (Gloius) 4.327.

Glofaut (Clofaut) 9.344.

Gloigin 2.100.

Godbaldus: see Godboldus.

Godboldus (Godbaldus) 11.443; 11.269.

Godmundus (Gormundus, Gwidmundus) 11.126; 11.139; 11.287-288; 11.81; 11.84; 11.94.

Gofferanus (Gofarius, Goffarius, Goforius) 1.301; 1.312; 1.318; 1.342; 1.343; 1.355; 1.362.

Goit: see Gorbonian map Goit (masgoit).

Gorangonus (Goranganus) 6.118.

Gorbodiago (Gorbodugo) 2.268-269.

Gorbodianus (Gorbonianus, Gordianus) 3.254; 3.293; 3.304.

Gorbonian map Goit 9.344.

Gorbonianus: see Gorbodianus.

Gorenilla (Gonorilla, Gorgonilla, Goronilla) 2.138; 2.143; 2.181.

Gorgon 2.101.

Gorgonilla: see Gorenilla.

Gorlois (Gorolis) 8.137; 8.397; 8.434; 8.443; 8.447; 8.454; 8.471; 8.477; 8.481; 8.493; 8.506; 8.507; 8.96; 8.325; 8.341; 8.364; 8.374; 8.380; 8.384; 8.386; 8.408; 8.409; 8.413; 8.425; 8.434.

Gormundus: see Godmundus.

Gratianus 5.173; 5.198; 5.202; 5.239; 5.333; 5.337; 5.361-362; 5.379.

Gratianus municeps 5.375; 5.381-382.

Gregorius 11.186; 11.118.

Grufut (Grifud) map Negoid 9.342.

Gualauc: see Galluc.

Guaurdid (Guanardid, Guardit) 2.100.

Gudlacus (Guthlacus) 3.24-25; 3.35; 3.37.

Guendolet (Guenlodee) 2.101.

Guitardus (Gwidardus, Gwitardus) 9.294; 9.296; 9.351; 10.220; 10.265; 9.244; 9.247; 9.292; 10.184; 10.221.

Guitelinus: see Guithelinus.

Guithelinus (Guitelinus, Guizelinus, Gwitelinus, Gwintelinus) 5.406; 5.464; 5.468; 5.499; 5.507; 5.512; 5.516; 5.542.

Gumpertus (Gumperius, Guperius) 5.161.


 [[ Print Edition Page No. 276 ]] 

Gunuasius (Gunvasus) 9.220; 9.348; 9.173; 9.289.

Gunvasus: see Gunuasius.

Gurgucius 3.316.

Gurguint Barbedruc 3.203; 3.223-224.

Gurgustius (Gurgucius, Gurgustus, Gurguthius) 2.267; 2.268.

Gurthaet (Guernaet, Guerthaec, Guherthaet) 4.41.

Gwalo: see Walo.

Gwaluanus (Gualguainus, Walgainus, Walganius, Walguanus, Walguainus, Walguanius, Walwanus) 9.204; 9.240-241; 10.118; 10.122; 10.129; 10.140; 10.262; 10.387; 10.397-398; 10.401; 10.404; 10.411; 10.416; 10.421; 11.23; 9.156; 9.195; 10.102; 10.110; 10.112; 10.119; 10.121; 10.122; 10.218; 10.295; 10.300; 10.307; 10.311; 10.316; 11.17.

Gwanius (Guanius, Guannius) 5.360; 5.361; 5.372; 5.435.

Gwendolena (Guendoloena) 2.47; 2.53; 2.57; 2.57-58; 2.61; 2.66.

Gwenheinara (Ganhumara, Ganumara, Gannumara, Guenuuara, Guenneuuara, Gwenhonara, Gwenhuuara, Gwennewara, Gwenhwyrara) 9.207; 10.15; 10.487; 11.34; 9.159-160; 10.19; 10.365; 11.28.

Gwenhonara: see Gwenheinara.

Gwenhuuara: see Gwenheinara.

Gwenhwyrara: see Gwenheinara.

Gwenlliant (Guenlian) 2.100.

Gwennewara: see Gwenheinara.

Gwidardus: see Guitardus.

Gwider (Guider, Guiderius, Gwiderius) 4.269; 4.271; 4.277; 4.290-291.

Gwiderius: see Gwider.

Gwidmundus: see Godmundus.

Gwintelinus: see Guithelinus.

Gwitardus: see Guitardus.

Gwntelinus (Guizelinus) 3.226; 3.231.

Habren 2.53; 2.66.

Hamo: see Lelius Hamo.

Hector, Trojan 2.7.

Hector, son of Ebrauc 2.99.

Helena (Elena), daughter of Coel 5.119; 5.145; 5.150; 5.271; 9.473; 9.382.

Helena, niece of Hoelus 10.34; 10.36.

Helenus 1.76; 1.79.

Heli (Beli, Bely), son of Eligueillus 3.332.

Hely, priest, 2.8.

Hengistus (Hengestus) 6.2; 6.9; 6.24; 6.28; 6.53; 6.55; 6.81; 6.82; 6.87; 6.94; 6.95; 6.98; 6.101; 6.114; 6.118; 6.123; 6.136; 6.147; 6.198; 6.201; 6.207; 6.224; 6.227; 6.228; 6.236; 8.16-17; 8.54; 8.77; 8.96; 8.104; 8.109; 8.111; 8.115; 8.130; 8.135; 8.136; 8.139; 8.143; 8.147; 8.153; 8.155; 8.165; 8.198; 8.380; 11.15; 8.42; 8.54; 8.65; 8.71; 8.74; 8.79; 8.82; 8.92; 8.93; 8.94; 8.98; 8.102; 8.105; 8.111; 8.113; 8.119; 8.121; 8.156; 8.310; 11.9.

Henricus 1.20; 1.23.

Henricus Huntedonensis 11.642-643.

Henuius (Enwinus, Hemmius [?], Henninus, Henuinus) 2.184; 2.240.

Hercules 4.8; see also Columnae Herculis.

Herculius: see Maximianus Herculius.

Hiberius, Hyberius: see Lucius Hiberus.

Hider: see Hyder.

Hiderius, filius Nuth: see Hyderus, f.N.

Himbaltus: see Humbaltus.

Hireglas (Hirelglas, Hyrelglas), nephew of Cassibelaunus 4.138; 4.140.

Hireglas de Perirut (Hirelgas, Hirelglas de Perirum) 10.227; 10.194.

Hirelgas (Hirelglas), nephew of Bedwer 10.367; 10.276.

Hirelglas; see Hirelgas.

Hirelglas de Perirum: see Hireglas de Perirut.

Hirtacius (Hirtacus, Hyrtacus) 10.4; 10.328; 10.7.

Hirtacus: see Hirtacius.

Hoelus, King of Armorica 9.51; 9.52; 9.86; 9.132; 9.174; 9.293; 9.296; 9.353; 9.410; 9.479; 9.502; 10.34; 10.108; 10.261; 10.387; 10.397; 10.401; 10.407; 10.421; 11.7; 11.392; 9.40; 9.69; 9.89; 9.99; 9.126; 9.243; 9.246; 9.293; 9.323; 9.416-417; 10.36; 10.55; 10.91; 10.208; 10.295; 10.302; 10.315; 11.2.

Hoelus, son of Hoelus 11.392.

Hoelus, father of Salomon 11.393.

Holdinus 9.349; 10.264; 10.383; 10.477; 9.290; 10.221; 10.291; 10.356.

Homerus 1.353; 2.70.

Horsus 6.2; 6.24; 6.114; 6.155; 11.15; 11.9.

Hostiensis: see Lelius Hostiensis.

Huivenius (Iwenus, Lugenus) 11.24; 11.25.

Humbaltus (Himbaltus, Inbalthus) 5.289; 5.292.

Humber, King of the Huns 2.21-22; 2.31.

Hyder (Hider), father of Er 10.228; 10.195.

Hyderus (Hiderus, Hiderius), son of Nut 10.159-160; 10.136.

Iago, son of Beli 11.390.

Iago (Yago, Lago), King of Britain 2.268.

Iaguinnus (Iacuinus) de Bodloano 10.395.

Ianus 2.233; 7.298.

Idus 10.4.

Idwallo (Ituuallo) 3.309.

Iesus (Ihesus) see Christus.

Iesus Christus 4.267; 11.125.

Ieu (Abbacuc, Leu) 2.121.

Igerna: see Ingerna.

Imbertus (Ymbertus, Mibertus or Nubertus) 1.309; 1.311; 1.312; 1.315.

Ingenius (Iugenius) 3.294; 3.297; 3.299; 3.309.


 [[ Print Edition Page No. 277 ]] 

Ingerna (Igerna, Ygerna) 8.434; 8.455; 8.457; 8.468; 8.474; 8.482; 8.497; 8.508; 8.509; 8.365; 8.388; 8.391; 8.401; 8.413; 8.415; 8.424; 8.433; 8.436; 8.437; 8.439.

Innogen (Inogen), daughter of Pandrasus 1.218; 1.234; 1.243; 2.11.

Inogin (Innogen, Innogin), daughter of Ebrauc 2.100.

Ioel (Iohel) 2.121.

Ionathal Dorocestrensis 9.340; 10.266; 9.286; 10.222.

Iordanus de Tintagel 8.473; 8.477-478; 8.409.

Ipolitus: see Ypolitus.

Isaias (Ysayas) 2.259.

Isembartus: see Ysembardus.

Iugem ex Leicestria (Iugenius, Lugein, Lugem, Lugenis) 9.338; 10.265; 9.283; 10.222.

Iugenius de Leicestria: see Iugem ex Leicestria.

Iulius: see Caesar.

Iulius, martyr 5.99; 9.319; 11.35; 9.272; 11.30.

Iulius, month 10.4; 10.15.

Iulius: see Silvius Iulius.

Iuor (Luor) 2.99.

Iuppiter 6.28; 7.290.

Iuvenalis 4.354.

Ivor: see Yvor.

Iwenus: see Huivenius.

Kaius (Caius, Gaius, Keius, Kevis) 9.302; 9.351; 9.382; 10.40; 10.263; 10.354; 10.356; 10.364; 9.253; 9.292; 10.40; 10.220; 10.271; 10.274; 10.352.

Kalendae 2.261; 6.225; 6.233; 9.532; 10.12; 11.518; 11.621; 10.15; 11.344; 11.444.

Kamber 2.12; 2.17; 2.25; 2.29.

Kambreda 2.102.

Karadocus (Caradocus) 5.183; 5.194; 5.249; 5.254; 5.273; 5.346.

Karadocus Llangarvanensis 11.641.

Kardich (Cherdic, Cherdich) 6.134.

Karigern (Catigernus, Kartigern, Kartigernus, Katigernus) 6.123; 6.155.

Kaswallaon Llauhir (Cadwallo Lauith) 9.330; 9.280-281.

Kederkius (Rederchius) 3.320.

Keius: see Kaius.

Keneus (Cheneus) map Coel 9.342.

Kerin, son of Ebrauc 2.99.

Kerin (Cherin) successor of Porrex 3.313.

Keudo (Kaius) 10.473.

Kevis: see Kaius.

Kimarocus (Kimarcus, Kimmarcus, Kinmarcus) 2.268.

Kimbelinus (Kembelinus, Kimbellinus, Kymbelinus) 4.263; 4.269.

Kimmare: see Kynnarch.

Kimnarchus (Kinmarcocus) 10.393.

Kinllith (Kinlith) map Neton 9.345.

Kinocus (Kinnorus, Kynnorus) 11.99; 11.62.

Kinnorus: see Kinocus.

Kursalem (Cursalem, Cursale) ex Kaicestria (Kaicestrensis) 9.338-339; 10.266; 10.384; 9.284-285; 10.222; 10.292.

Kyngar (Kincar, Kinear), son of Ebrauc 2.98.

Kyngar (Kincar) map Bangan 9.343.

Kynnarch (Kimmare, Kinmare) 9.343-344; 9.285.

Kynowarus (Kineuarus, Kinuuarus) 2.234.

Kynvarch (Kinmare) 9.339.

Kynvelin (Kinbelin) map Truenat 9.344-345.

Labienus, 4.62.

Lagon, 2.98.

Latinus, King 1.52; 1.55.

Latinus: see Silvius.

Lavinia 1.55; 1.60; 1.64; 1.66.

Leil, son of Brutus Viride Scutum 2.111; 2.113.

Leil de Lodonesia 8.448; see Loth.

Leir, son of Bladud: see Lleir.

Lelius Hamo 4.274; 4.281; 4.294; 4.296; 4.298.

Lelius Hostiensis 10.336.

Leo 9.252; 10.242; 11.7; 9.207; 10.201.

Leodegarius Bolonensis (consul Holondiae) 9.350; 10.383; 9.290-291; 10.291.

Lepidus: see Marius.

Libra 7.294.

Livius Gallus 5.66; 5.76; 5.78.

Llauhir (Lauith): see Kaswallaon.

Lleir (Leir) 2.134; 2.175.

Llud (Hlud, Lhud, Lud) 3.323; 3.324; 3.329; 3.335.

Llumenic: see Cador Llumenic.

Locrinus 2.12; 2.15; 2.23; 2.24; 2.28; 2.35; 2.37; 2.39; 2.45; 2.47; 2.56; 2.59; 2.60; 2.61; 2.64; 2.67.

Lodovicus: see Lodowicus.

Lodowicus (Lodewicus, Lodovicus) 11.133; 11.87.

Loelinus (Iohelinus, Leolinus) 5.145; 5.186.

Loth (Leil) de Lendeseia (Lodonesia) 8.519-520; 9.199; 9.203; 9.236; 9.237; 9.241; 9.249; 9.348; 10.261; 8.448 (Leil); 9.151; 9.156; 9.190; 9.192; 9.196; 9.203; 9.289; 10.218.

Lucanus 4.212.

Lucius, King of Britain 4.387; 5.1.

Lucius: see Lucius Hiberus.

Lucius Catellus 10.9; 10.328; 10.343; 10.11.

Lucius (Licius) Hiberus (Hiberius, Hibertus, Hyberius) 9.416-417; 9.417; 9.454; 10.1; 10.119; 10.124; 10.239; 10.245; 10.296; 10.399; 10.405; 10.413; 10.442; 10.446; 10.456; 10.480; 9.330; 9.331; 9.371; 10.1; 10.199; 10.206; 10.243; 10.301; 10.308; 10.309; 10.341; 10.359.

Lud: see Llud.

Ludon (Inden, Indon, Ydon) 2.275.


 [[ Print Edition Page No. 278 ]] 

Lugem de Leicestria: see Iugem ex Leicestria.

Lugenis de Legecestra: see Iugem ex Leicestria.

Luna 7.297.

Lupus Trecacensis 6.176.

Madam (Madan, Maddan) 2.54; 2.68; 2.72.

Madan: see Madam.

Magaunius: see Maugannius.

Maglaunus (Maglaunius, Mangalius, Mauglaunius) 2.178; 2.184; 2.240.

Maius (Kalendae Maii) 2.261; 6.225; 6.234; 11.621; 11.444-445.

Malgo, King of the Venedoti 11.97.

Malgo, successor of Vortiporius 11.118; 11.272; 11.387; 11.73; 11.79.

Mali (Mausius) 2.73; 2.75.

Maluasius (Masuasius) 9.347; 9.288.

Mangalius: see Maglaunus.

Marcellus (Marcellius) Mucius (Mutuus) 10.139; 10.118-119.

Marcellius: see Marcellus.

Marchenelaga (Merchenelaga, Merthenelaga) 3.230.

Marcia 3.227.

Marciana lex 3.229.

Margadud (Marcadud, Margad), son of Ebrauc 2.97-98.

Margadud, King of the Demeti: see Morgadud.

Marganus: see Morganus.

Maria 9.108; 9.124; 9.74.

Marius, son of Avigarus 4.363; 4.366; 4.376.

Marius, uncle of Helena 5.145.

Marius (Marcus, Maurius) Lepidus 10.9; 10.329; 10.382; 10.11-12; 10.290.

Mars 7.288; 9.444.

Martinus 11.523; 11.348.

Mauganius: see Maugannius.

Maugannius (Magaunius, Mauganius) 9.412; 9.324.

Maugantius (Magantius) 6.305.

Mauricius Cadorcanensis: see Mauricus Cadorcanensis.

Mauricius (Mautreius) Silvanus 10.337.

Mauricius (Maricus), son of Karadoc 5.195; 5.196; 5.200; 5.215; 5.226; 5.227; 5.241-242; 5.254.

Mauricus (Mauricius) Cadorcanensis 10.228; 10.194.

Mauron Wigorniensis: see Maurud Wigornensis.

Maurud (Mauron) Wigornensis 9.337; 9.283.

Maxentius 5.131; 5.135; 5.138.

Maximianus Herculius 5.87.

Maximianus, King of Britain 5.184; 5.196; 5.197-198; 5.199; 5.201; 5.202-203; 5.214; 5.222; 5.238; 5.252; 5.274; 5.276; 5.278; 5.281; 5.286; 5.292; 5.314; 5.318; 5.338; 5.348; 5.348-349; 5.370; 5.374; 5.379; 5.410; 5.446; 5.470; 5.481; 9.473; 11.349; 9.383.

Maylur (Mailure, Melure) 2.101-102.

Mecipsa: see Micipha.

Medlan (Methlan) 2.101.

Melga 5.360; 5.361; 5.372; 5.435.

Membricius (Menbricius), a Trojan 1.206.

Mempritius (Menbricius, Menpricius, Mepritius), son of Madam 2.73; 2.75; 2.85.

Mercurius 6.26; 6.27; 6.28; 6.29-30; 7.287; 7.289.

Meriadocus: see Conanus.

Merianus (Meriann̄) 3.316.

Merlinus Ambrosius (Ambrosius Merlinus, Merlinus) 6.283; 6.284-285; 6.288; 6.292; 6.294; 6.307; 6.314; 6.319; 6.321; 6.326; 6.329; 6.330; 6.333; 6.336; 7.1-2; 7.9; 7.31-32; 8.1; 8.6; 8.21; 8.208; 8.217; 8.222; 8.230; 8.241; 8.256; 8.262; 8.280; 8.340; 8.353; 8.373; 8.379; 8.464; 8.466; 8.467; 8.476; 8.478; 8.500; 11.598; 11.611; 8.166; 8.174; 8.180; 8.190; 8.201; 8.215; 8.216; 8.217; 8.221; 8.239; 8.279; 8.284; 8.305; 8.309; 8.396; 8.397; 8.411; 8.475; 11.422; 11.434.

Metellus: see Gaius Metellus.

Methael (Methabel) 2.101.

Micipha (Mecipsa, Micipsa, Miscipsa) 10.6; 10.381; 10.9; 10.289-290.

Micipsa: see Micipha.

Milius, Milvius: see Quintus.

Minerva 1.19; 2.126; 7.18.

Modredus (Moddredus, Modrenus) 9.204; 10.14; 10.485; 11.10-11; 11.27; 11.48; 11.71-72; 11.78; 11.88; 11.100; 11.286; 9.157; 10.19; 10.363; 11.1; 11.6; 11.19; 11.34; 11.41; 11.52.

Moddredus: see Modredus.

Molinticius (Molmitius, Molmutius): see Dumwallo.

Molmontinae leges: see Molmuntinae leges.

Molmuntinae (Molmitinae, Molmontinae) leges 2.300; 3.81.

Monemutensis (Momnimitensis, Monemuthensis, Monumutensis) 1.19; 7.21; 11.1; 11.460; see Galfridus.

Monemuthensis: see Monemutensis.

Morgadud (Margadud) 11.225; 11.492; 11.166; 11.318.

Morganus (Marganus, Margannus, Margaunus, Morgaunus) 2.239; 2.240; 2.247; 2.249; 2.253; 2.255.

Morganus (Marganus), son of Archgallo 3.305.

Moriud, consul of Gloucester: see Morut, consul of Gloucester.

Moruid, son of Ebrauc 2.98.

Morut (Moriud, Moruid, Morvid, Morwid, Murvid), consul of Gloucester 9.336; 10.247; 10.452; 9.282; 10.334.


 [[ Print Edition Page No. 279 ]] 

Morvid, consul of Gloucester: see Morut, consul of G.

Morwid, consul of Gloucester: see Morut, consul of G.

Morwinus: see Morwynus.

Morwynus (Morpidus, Morwinus) 3.235; 3.241.

Mucius (Mutius); see Marcellus Mucius.

Murvid: see Morut.

Mustensar: see Mutensar.

Mutensar (Mustensa, Mustensar) 10.4; 10.7.

Nathan 2.94.

Negoid (Nogoid): see Grufut map Negoid.

Nennius 3.324; 4.50; 4.53; 4.59; 4.62; 4.69.

Nero 4.355.

Nest 2.102.

Neton (Ueton): see Run map Neton.

Neton: see Kinllith map Neton.

Nut (Nud, Nuth) 10.160; 10.136; see Hyderus.

Octa (Otta) 6.126; 6.134; 8.147; 8.164; 8.165; 8.180; 8.380; 8.418; 8.426; 8.513; 8.539; 8.559; 8.105; 8.121; 8.310; 8.347; 8.354; 8.443; 8.459; 9.8.

Octavius 5.147; 5.151; 5.153; 5.158; 5.159-160; 5.163; 5.166; 5.169; 5.170; 5.175; 5.185; 5.204; 5.231; 5.238; 5.273; 8.426.

Odberictus 11.81; 11.44-45.

Odfridus (Osfridus) 11.443; 11.269.

Oeneus 3.316.

Oidwaldus (Oiwald, Oidwald, Oswaldus) 11.473; 11.487; 11.300; 11.313.

Oidwald: see Oidwaldus.

Oiwald: see Oidwaldus.

Orion (Orizon) 7.290.

Osee (Iosue) 2.259.

Osfridus: see Odfridus.

Osricus 11.448; 11.274.

Oswaldus 11.452; 11.457; 11.466; 11.468; 11.485; 11.278; 11.284; 11.293; 11.294; 11.296; 11.312.

Oswi (Oswy, Oswius, Oswinus, Oswynus) 11.469; 11.474; 11.477; 11.480; 11.482; 11.501; 11.503; 11.506; 11.514; 11.297; 11.300; 11.302; 11.303; 11.304; 11.307; 11.308; 11.326; 11.330; 11.332; 11.334; 11.336; 11.340.

Oswius: see Oswi.

Oswy: see Oswi.

Otidas 2.100.

Ourar (Durar) 2.101.

Pabo: see Donaut map Pabo.

Pandrasus (Pandrasius), King of the Greeks 1.77; 1.105; 1.116; 1.125; 1.134; 1.199; 1.202; 1.210; 1.222.

Pandrasus, King of Egypt 10.6; 10.333; 10.9.

Papias 2.262.

Partholomi (Parcholoun, Partholoita) 3.212.

Pascentius: see Paschent.

Pascha 8.858; 9.250.

Paschent (Pascentius, Paskent) 6.123; 8.284; 8.293; 8.302-303; 8.306; 8.307; 8.316; 8.355; 8.360; 8.383; 8.241; 8.245; 8.252; 8.256; 8.258; 8.295; 8.312.

Patricius 11.95; 11.61.

Peanda: see Penda.

Pelagiana haeresis 6.174.

Pellitus (Pelitus) 11.308; 11.416; 11.421; 11.210; 11.222.

Penates 1.61.

Penda (Peanda) 11.429; 11.435; 11.455; 11.457; 11.462; 11.467; 11.473; 11.475; 11.481; 11.500; 11.503; 11.511; 11.512; 11.529; 11.251; 11.255; 11.257; 11.283; 11.286; 11.292; 11.295; 11.301; 11.302; 11.308; 11.310; 11.316; 11.323; 11.329; 11.333; 11.335; 11.337; 11.338; 11.352.

Pentecostes 8.272; 9.306; 11.479; 8.231; 9.258; 11.306.

Penuchel 3.321.

Peredur map Eridut 9.342.

Peredurus (Paredurus) 3.294; 3.298; 3.299; 3.311.

Petreius Cocta (Coita) 10.155; 10.166; 10.174; 10.176; 10.185; 10.192; 10.134; 10.146; 10.149; 10.153; 10.155; 10.157.

Petrus 4.330; 6.291.

Phoebus 7.290.

Pictus rex: see Gofferanus.

Pinner (Pynner) 2.284.

Pir (Peir) 3.321.

Piramus (Pyramus) 9.195; 9.147.

Pirrus 1.78.

Pius: see Elidurus.

Pleiades (Pliades, Plyades) 7.298.

Politetes 10.6; 10.334; 10.437; 10.9.

Pompeius 4.257.

Porrex 2.269; 2.270.

Porrex, successor of Coillus 3.312.

Porsenna 3.140; 3.175; 3.178; 3.183.

Postumus: see Silvius.

Priamus 1.59; 1.77; 1.228; 4.16.

Pridwen: see Prydwen.

Prydwen (Priduuen, Pridwen) 9.107; 9.73.

Quintilianus (Quintillianus): see Gaius.

Quintus Carucius (Caritius, Carutius, Catucius) 10.10; 10.204; 10.335; 10.12; 10.166.

Quintus Milius (Milvius, Milluus) Catulus 10.9-10; 10.331; 10.382; 10.12; 10.290.

Ragau (Ragan), daughter of Ebrauc 2.102.

Ragau (Regau), daughter of Lleir 2.138; 2.146.

Regin (Reghin), son of Ebrauc 2.98.

<Regin>, son of Gorbonian 3.304.

Reidion (Redion) 3.320.


 [[ Print Edition Page No. 280 ]] 

Reigyn (Regiu) map Claut 9.343.

Remus 2.260.

Richerus: see Richerius.

Richerius (Richerus, Richerinus, Richerrinus) 10.198; 10.215; 10.162; 10.174.

Richomarcus (Ricomarcus) 10.394-395.

Riculfus 9.239; 9.243; 9.246; 9.194; 9.200; 9.202.

Ritho 10.97; 10.82.

Rivallo (Kadwallo, Riuuallo, Riwallo) 2.264; 2.267.

Robertus 1.17.

Rodric 4.364; 4.369.

Roffensis: see Galluc Roffensis.

Romuleus: see Romulea domus.

Romulus 2.260.

Ron 9.111; 9.76.

Ronwen (Ronuuen) 6.95; 6.184.

Rud 2.99.

Rudaricus (Rudaucus) 2.285; 2.292.

Rudaucus: see Rudaricus.

Rudhudibras: see Ruhudibrias.

Rugan (Blangan) 2.103.

Ruhudibrias (Rudhudibras) 2.115; 2.123.

Run (Runo, Runus), son of Maglo 11.389; 11.390.

Run map Neton 9.344.

Runo 3.311.

Sagittarius 7.296.

Salamon (Salomon), King of Israel 2.120.

Salomon, King of Armorica 11.251; 11.313; 11.338; 11.395; 11.428; 11.432; 11.572; 11.213; 11.216; 11.254; 11.393.

Salustius 2.263.

Samson: see Sampson.

Sampson (Samson), archbishop of Dôle 9.409; 9.321.

Sampson (Samson, Sanson), archbishop of York 8.277; 9.192-193; 8.235.

Samuel (Samuil) Penissel 3.320.

Samuel, prophet 2.69; 8.157; 8.114.

Sathanas (Satanas) 6.112; 11.371; 8.367.

Saturnus 6.28; 7.291.

Saul 2.84; 8.115.

Scenua (Cena, Scena, Sceua) 4.186.

Scorpio 7.295.

Segetius (Seginus, Siginus, Sigunius) 3.89; 3.99.

Sergius 11.599; 11.618; 11.422; 11.442.

Serses: see Xerses.

Sertorius (Certorius) 10.5; 10.205; 10.330; 10.437; 10.8; 10.167; 10.180.

Severus 5.10; 5.15; 5.22; 5.23; 5.25; 5.26; 11.454; 11.280.

Sexses: see Xerses.

Sibylla (Sibilla) 9.493; 11.610; 11.434.

Sichelinus (Sicholinus) 9.237; 9.191.

Sicholinus: see Sichelinus.

Sigillius (Sisillius) 2.98.

Sigunius 3.99; see Segetius.

Silvanus: see Mauricius.

Silvius, son of Ascanius 1.65.

Silvius Aeneas 2.9; 2.70; 4.11.

Silvius Alba (Alba Silvius) 2.104; 2.107; 2.122.

Silvius Epitus (Egipti) 2.122.

Silvius Iulius 1.57-58.

Silvius Latinus 2.94; 2.105.

Silvius Postumus (Posthumus) 1.64.

Sirenes (Serenes) 1.291.

Sisillius, successor of Gurgustius 2.267-268; 2.268.

Sisillius, son of Gwntelinus 3.232; 3.234.

Sisillius (Sissilius), successor of Oeneus 3.316-317.

Socrates (sacratis) 6.309.

Sol 7.287; 7.296.

Spaden 2.98.

Stadralis (Stahalt) 2.103.

Stadud (Statud) 2.102.

Stared (Stather) 9.331; 9.281.

Staterius 2.285; 2.293.

Stather: see Stared.

Stilbon (Stylbon) 7.288.

Subulcus (Subulus): see Supplicius.

Suhardus (Suardus) 1.332.

Sulpicius, Pope 9.241; 9.196.

Sulpicius: see Supplicius.

Supplicius (Sulpicius) Subulcus (Subulus) 10.336.

Sywardus (Suhardus) 2.273.

Tadioceus (Cadioceus) 11.171.

Tagustla 3.236.

Tanguistil (Tangustel) 2.101.

Teliaus: see Theliaus.

Tenuancius 3.338; 3.345; 4.40; 4.260.

Teucer: see Teucher.

Teucher (Teucer, Teverus, Theuter) 10.7; 10.334; 10.10.

Theodosius 5.337; 5.338.

Theliaus (Teliaus, Thebaus) 9.409; 9.322.

Theonus 11.92; 11.170.

Titan 8.554.

Tonans 7.58; 7.104.

Trahaern (Traharn, Trahern) 5.145; 5.150; 5.155; 5.159; 5.162; 5.166.

Tremorinus (Tremorius) 8.207; 8.165.

Truenat (Trunat): see Kynvelin map Truenat.

Tullianus (Iulianus) 9.484.

Turnus, son of Daunus 1.53.

Turnus, nephew of Brutus 1.377; 1.382; 1.383.

Ulfin (Ulphin, Ulphyn) de Ridcaradoch (Ridkaradoc) 8.455-456; 8.459; 8.473; 8.477; 8.390; 8.395; 8.409.


 [[ Print Edition Page No. 281 ]] 

Ulphin: see Ulfin.

Urbgenius de Badone: see Urbgennius ex Badone.

Urbgennius (Urbgenius, Urbgensis) ex Badone 9.339-340; 10.226-267; 10.385; 9.285; 10.223; 10.293.

Urianus, son of Andragius: see Virianus.

Urianus, King of the Murefenses 9.199; 9.202; 9.330; 11.25; 9.152; 9.155; 9.280; 11.26.

Ursula 5.351.

Uther: see Uthyrpendragun.

Uthyrpendragun (Uther, Utherpendragon) 5.513-514; 5.516; 8.14; 8.18; 8.239; 8.252; 8.297; 8.300; 8.337; 8.346; 8.352; 8.360; 8.371; 8.377; 8.387; 8.395; 8.442; 8.506; 8.543; 8.569; 9.1; 11.106; 8.199; 8.212; 8.252; 8.278; 8.283; 8.292; 8.295; 8.302; 8.308; 8.316; 8.388; 8.427; 8.453; 8.460.

Utherpendragon: see Uthyrpendragun.

Valentinianus (Valentianus, Valentinus) 5.174; 5.198-199; 5.239; 5.333; 5.337.

Venus 1.66; 2.50; 7.122; 7.288; 7.291; 8.483.

Vespasianus (Vaspasianus) 4.336; 4.339; 4.346; 4.347.

Virianus (Urianus), son of Andragius 3.315.

Virgo 7.296.

Vortigernus (Wortigernus) 5.525; 5.540; 5.545; 5.547; 5.549; 5.555; 5.573; 5.579; 5.586; 5.588; 5.590; 5.594; 5.603; 5.606; 5.613; 5.620; 6.3; 6.35; 6.48; 6.56; 6.69; 6.79; 6.107; 6.117; 6.132; 6.146-147; 6.155; 6.163; 6.166; 6.197; 6.203; 6.220; 6.221; 6.265; 6.274; 6.287; 6.304; 7.25; 8.2; 8.26; 8.30; 8.35; 8.53; 8.209; 8.284; 11.15; 11.280-281; 8.25; 8.28; 8.34; 8.241; 11.9.

Vortinerius (Vortimer, Vortimerus) 6.123; 6.150-151; 6.164; 6.169; 6.184; 6.187; 6.201; 6.205; 6.213.

Vortiporius (Wortiporius) 11.113-114; 11.69.

Vulteius (Uulteus, Wlteus, Wlteius) Catellus 10.204; 10.234; 10.165; 10.189.

Walo (Gualo, Gwalo, Gwallo) 11.631; 11.453.

Walterus 1.8; 11.2; 11.644.

Walwanus: see Gwaluanus.

Washail (Wesheil) 6.102; 6.611.

Willelmus Malmesberiensis 11.642.

Wlfredus (Wlfridus) 11.512; 11.338.

Wlfridus: see Wlfredus.

Wlteius: see Vulteius.

Wlteus: see Vulteius.

Woden 6.30.

Wodenesdei (Wodenesdai, Wodnesday, Wodnesdei) 6.32.

Wortiporius: see Vortiporius.

Xerses (Serses, Sexses) 10.5; 10.332; 10.8.

Ymbertus: see Imbertus.

Yni 11.615; 11.623.

Ypolitus (Ipolitus) 10.7; 10.10.

Ysayas: see Isaias.

Ysembardus (Isembartus, Isenbartus, Ysembertus) 11.133; 11.87; 11.104.

Yvor (Ivor) 11.615; 11.623; 11.627; 11.439; 11.447; 11.450.

Zacarias (Azarias, Zacharias) 2.121.

Zephyrus (Zephirus) 7.68.

Zodiacus 7.297.

B. Topographical Names

Acquitannia: see Aquitania.

Aegyptus (Egiptus, Egyptus) 10.6; 10.333; 10.9.

Affrica 1.285; 8.232; 8.193.

Affricani (Africani, Affrici) 7.117; 10.4; 11.126; 11.128; 11.148; 11.166; 11.288; 10.7; 11.81; 11.83; 11.100.

Affricanus 7.45.

Affrici: see Affricani.

Agned 2.92.

Alba: see Alba Longa.

Alba Longa (Alba) 1.60; 1.61; 1.62.

Alba (Albus), river 10.113; 10.97.

Albani 3.12-13; 5.72; 5.157; 7.207; 11.26.

Albania (Albanica) 2.20; 2.22; 2.92; 2.164; 2.178; 2.285; 3.40; 3.70; 3.298; 4.41; 4.365; 4.370; 4.417; 5.18; 5.53; 5.156; 5.158; 5.275; 5.368; 5.392; 5.393; 5.395-396; 5.437; 6.46; 6.158; 7.91; 7.110; 7.263; 7.277; 8.386; 8.518; 9.44; 9.131; 9.329; 9.364; 9.502; 10.257; 11.23; 11.301; 11.582; 8.314; 8.447; 9.32; 9.88; 9.100; 9.103; 9.153; 9.280; 9.394; 10.214; 11.17; 11.26; 11.203; 11.403.

Albion (Albyon) 1.24; 1.395; 1.24.

Alclud (Aldclud, Aldud, Alelud, Alehlud) 2.91; 3.275; 8.148; 8.420; 9.87; 9.133; 9.146; 9.413; 8.350; 9.69; 9.89; 9.98; 9.326.

Aldclud: see Alclud.

Allobroges (Allobres, Allobrumges) 3.90; 3.95; 3.121; 3.135; 3.150; 3.154; 9.426; 9.471; 9.533; 10.483; 9.339; 10.362; 11.4.

Alpes 3.156; 5.88; 7.145; 7.176; 8.290; 9.346; 10.96; 10.363.

Altera Britannia: see Britannia Altera.

Alzalon (Achaloy, Akalon) 1.122.

Amalec (Amalech) 8.158; 8.115.

Amalech: see Amalec.

Ambrius.
1. Ambrii coenobium 6.234; 6.243; 8.365; 8.584; 11.106-107; 8.66-67; 8.300; 8.478; 11.66.
2.Ambrii monasterium 8.154.
 [[ Print Edition Page No. 282 ]] 

3. Ambrii mons 8.199; 8.268; 8.230.
4. Ambrii pagus 6.226.

Amne (Ampne, Anne) 7.123.

Amphibali ecclesia 5.514; 11.102; 11.56.

Andegavenses 9.302; 9.351; 9.527; 10.364; 10.476-477; 9.422; 10.355.

Andegavensis 9.292; see Kaius.

Andegavensis provincia 9.254.

Angli (angeli) 1.20; 2.301; 11.187; 11.200; 11.205; 11.343; 11.440; 11.445; 11.446; 11.480; 11.493; 11.585; 11.625; 11.105; 11.107; 11.118; 11.122; 11.124; 11.136; 11.141; 11.155; 11.266; 11.307; 11.319; 11.408; 11.415; 11.421.

Angli Saxones: see Saxones Angli.

Anglia 11.105; 11.118; 11.455.

Anglicus 3.83.

Antiochia 4.330.

Antisiodorensis (Altisiodorensis, Autisiodorensis, Autusiodorensis) 6.171; see Germanus.

Apollinis templum 2.132.

Apulia (Apulea, Appulia) 3.176.

Aquileia 5.339.

Aquitani (Aquitanni, Aquitanei) 1.320; 5.340.

Aquitania (Acquitannia, Aquitannia, Equitania) 1.299; 1.301; 1.347; 1.352; 9.296; 9.244-245; 9.246.

Arabes 7.117.

Arae Philistinorum 1.286.

Aravius mons 7.85; 10.97; 10.83.

Archadia 7.288.

Armaricani Britones: see Armoricani Britones.

Armorica (Armoria) 5.340; 5.380; 5.465; 9.51; 9.520; 11.315; 11.542; 11.367.

Armoricana Britannia 8.61; 11.176; see Britannia Altera, Britannia Minor.

Armoricani (Armonicani, Armorici, Moriani) 5.355; 8.90; 10.420; 11.8; 8.59; 8.89; 9.38; 9.40; 9.40-41; 9.323; 9.417; 10.36-37; 10.50; 10.315; 11.3; 11.213.

Armoricani (Armaricani, Armorici) Britones 8.80; 8.123; 9.52-53; 9.353; 9.410-411; 9.479-480; 10.261-262; 10.386-387; 11.251-252; 11.313-314; 9.294; 10.295.

Armoricanum (Armoricum) litus 8.7; 11.571; 11.393.

Armoricanus (Armoricus) tractus 6.63; 1.34; 9.38.

Armorici: see Armoricani.

Armorici montes 7.112.

Armoricum litus: see Armoricanum litus.

Armoricum regnum 5.287; 5.324; 7.47; 11.215.

Armoricus sinus 7.93.

Armoricus tractus: see Armoricanus tractus.

Augustidunum: see Augustudunum.

Augustudunum (Augustidunum) 10.111-112; 10.241; 10.281; 10.98; 10.202.

Avallonis insula 9.110; 11.85; 9.75; 11.49.

Azarae montes 1.286-287.

Babylonia (Babilonia) 10.6; 10.9.

Babyloniensis (Babilonicensis, Babiloniensis) 10.381; 10.290; see Mecipsa, Micipha.

Baculi Vadum (Vallum) 7.124; see Vadum Baculi.

Bado (Bada, Baddo, Bathonia) 2.124; 7.142-143; 9.340; 10.267; 10.385; 9.285; 10.223; 10.293.

Badonia civitas 11.306.

Badonis pagus 9.82; 9.65.

Baiocae 10.470; 10.349.

Bangor 11.194; 11.211; 11.216; 11.129; 11.150; 11.159.

Bangoriensis (Bangornensis) 11.91; 11.58; see Daniel.

Bangornenses (Bangornences) 11.223-224; 11.164.

Bangornensis: see Bangoriensis.

Barba Fluvii 9.532-533; 10.30-31; 10.33.

Ba<s>clenses 3.217.

Belinesgade (Belnesgata, Belnesgate) 3.194.

Bethlehem (Betleem, Bethleem) 4.267.

Bethsabee (Bersabee) 8.366.

Bithynia (Bitinia, Bitinnia) 10.6-7; 10.334; 10.437; 10.9.

Bodloanum 10.395; see Iaguinnus.

Bocotia (Boetia) 10.7; 10.10.

Bolonensis (Boloniensis, Holonensis) 10.384; 10.292; see Leodegarius.

Bolonia 9.291; see Holondia.

Boloniensis: see Bolonensis.

Boum Vadum: see Vadum Boum.

Britanni (Brittanni) 1.46; 4.213; 5.30; 6.47; 7.10; 11.636.

Britannia (Brittania, Britanniae) 1.2; 1.22; 1.24; 1.419; 1.423; 2.13; 2.14; 2.86; 2.89; 2.112; 2.130; 2.228; 2.237; 2.242; 2.283; 2.298; 3.23; 3.33; 3.42; 3.62; 3.76; 3.96; 3.102; 3.103; 3.185; 3.188; 3.214; 3.218; 3.257; 4.2; 4.6; 4.84; 4.94; 4.181; 4.185; 4.244; 4.252; 4.255; 4.270; 4.272; 4.275; 4.313; 4.319; 4.332; 4.336; 4.348; 4.375; 4.399; 4.407; 4.424; 5.33; 5.36; 5.38; 5.48; 5.56; 5.58; 5.78; 5.89; 5.110; 5.113; 5.134; 5.139; 5.148-149; 5.150; 5.162; 5.170; 5.173; 5.191; 5.204; 5.210; 5.215; 5.229; 5.270; 5.273-274; 5.300; 5.327; 5.344; 5.348; 5.366; 5.373; 5.376; 5.382; 5.386; 5.390; 5.449; 5.461; 5.482; 5.484; 5.509; 5.590; 5.595; 6.110; 6.158; 6.175; 6.180; 6.182-183; 6.199; 6.202-203; 6.219; 7.19; 7.36; 7.165; 8.8; 8.177; 8.229; 8.249; 8.265; 8.287; 8.344; 8.348; 8.351-352; 8.435; 8.464; 8.519; 9.51; 9.79; 9.222; 9.305; 9.322; 9.334; 9.389; 9.418; 9.423; 9.432; 9.457; 9.467; 9.474; 9.520; 10.3; 10.12; 10.15; 10.273; 10.384; 10.481; 10.485; 11.5; 11.9-10; 11.86; 11.118; 11.128; 11.186; 11.238-239; 11.259;
 [[ Print Edition Page No. 283 ]] 
11.297; 11.345; 11.374; 11.387-388; 11.395; 11.447; 11.454; 11.470; 11.476; 11.479; 11.493; 11.567; 11.573; 11.597; 11.603; 11.613; 11.645; 1.24; 1.34-35; 8.38-39; 8.134; 8.189; 8.209; 8.226-227; 8.243; 8.282; 8.286; 8.291; 8.304; 8.312; 8.365; 8.445; 9.61; 9.177; 9.188; 9.257; 9.266; 9.271; 9.332; 9.383; 9.423; 10.15; 10.20; 10.228; 10.292; 10.360; 10.364; 11.5; 11.8; 11.50; 11.73; 11.76; 11.83; 11.93; 11.102; 11.107; 11.176; 11.199; 11.223; 11.225-226; 11.281; 11.299; 11.320; 11.389; 11.395; 11.416; 11.420; 11.424; 11.426; 11.440.

Britannia = Armoricum regnum 5.287; 11.344; 11.645; see Armorica, Armoricana Britannia.

Britannia Altera 5.302; 5.381; see Armoricana Britannia.

Britannia Minor 5.465; 5.616-617; see Armoricana Britannia.

Britannicus (Brittannicus, Brittanus) 1.9; 1.421; 2.19; 3.82; 4.282; 4.285; 5.29; 5.324; 7.9; 8.311; 8.377-378; 9.493-494; 10.256; 11.2; 11.461; 11.644; 10.213; 11.289; 11.455-456.

Britannus 4.357; 5.185; 8.313.

Britones (Brittones, Britanni) 1.10; 1.47; 1.420; 2.167; 2.230; 2.300; 3.49; 3.135; 3.149; 3.151; 3.154; 3.229; 3.242; 4.4; 4.19; 4.36; 4.63; 4.64; 4.68; 4.79; 4.91; 4.96; 4.109; 4.111; 4.194; 4.195; 4.201; 4.206; 4.209; 4.278; 4.284; 4.286; 4.290; 4.292; 4.309; 4.372; 4.392; 4.404; 4.425; 5.8; 5.12; 5.22; 5.23; 5.45; 5.53; 5.60; 5.72; 5.94; 5.234; 5.268; 5.290; 5.291; 5.309; 5.379-380; 5.399; 5.454; 5.457; 5.504; 6.51; 6.137; 6.148; 6.159; 6.160; 6.165; 6.169; 6.200; 6.234; 6.249; 8.22; 8.81; 8.87; 8.108; 8.112; 8.126; 8.143; 8.237-238; 8.244; 8.247; 8.253; 8.345; 8.388-389; 8.393; 8.414; 8.417; 8.539; 8.549; 8.552; 8.556; 8.557; 8.559; 9.2; 9.66; 9.67; 9.113; 9.119; 9.127; 9.245; 9.279; 9.379; 9.438; 9.470; 9.492; 10.127; 10.143; 10.149; 10.156; 10.158; 10.163; 10.179; 10.183-184; 10.208; 10.217-218; 10.222; 10.233; 10.341; 10.353; 10.383; 10.393; 10.439; 10.443; 10.445; 10.450; 10.457; 10.460; 11.82; 11.125; 11.168; 11.180; 11.185; 11.189; 11.199; 11.207; 11.213; 11.215; 11.225; 11.229; 11.231; 11.234; 11.271; 11.303; 11.355; 11.361; 11.405; 11.424; 11.426; 11.441; 11.481; 11.517; 11.518; 11.528; 11.533; 11.575; 11.583; 11.585; 11.590; 11.597; 11.600; 11.602; 11.615; 11.624; 11.628; 11.631; 11.634; 11.643; 1.32; 8.22; 8.39-40; 8.55; 8.73; 8.104-105; 8.198; 8.205; 8.207; 8.208; 8.213; 8.248; 8.256; 8.297; 8.316-317; 8.322; 8.345; 8.450; 8.458; 8.459; 9.9; 9.12; 9.50; 9.52; 9.93; 9.166; 9.202; 9.231; 9.337; 9.355; 9.380; 9.386; 9.428; 10.16; 10.109; 10.123; 10.128; 10.135; 10.137; 10.152; 10.153; 10.169; 10.170; 10.177; 10.179; 10.181; 10.186; 10.188; 10.191; 10.266; 10.285-286; 10.291; 10.332 10.342; 11.46; 11.54; 11.80; 11.85; 11.106; 11.107; 11.108; 11.119; 11.125; 11.126; 11.147; 11.152; 11.159; 11.165; 11.169; 11.170; 11.205; 11.206; 11.234; 11.247; 11.307; 11.344; 11.351; 11.356; 11.396; 11.405; 11.407; 11.413; 11.420; 11.424; 11.426; 11.439; 11.448; 11.450; 11.452; 11.453; 11.455; 11.460.

Britones = Armoricani 9.38; 9.40; see Armoricani Britones.

Burgundia 10.97.

Burne 11.467; 11.295.

Cadorcanensis 10.228; 10.194; see Mauricius.

Caelestis Campus 11.458; 11.285; see Hevenfled.

Caercolun (Kaercolim, Kaercolin) 5.106.

Caicestria: see Kaicestria.

Calaterium (Calaterinum, Cholaterium) nemus 3.46; 3.273; 7.180.

Calidonis nemus: see Colidonis nemus.

Cambula (Cabula, Cambla, Candulas, Kambri flumen) 11.47; 11.84; 11.35; 11.47.

Camus (Kamus) 10.474; 10.352.

Candulas, flumen: see Cambula.

Cancia (Cantia) 3.344; 6.2; 6.116; 6.118; 6.157; 11.15; 11.9; 11.116; 11.120; 11.124.

Cantia: see Cancia.

Cantii (Cantici) 11.206; 11.146.

Cantuaria (Kantuaria) 2.116-117; 6.3-4.

Cantuarii 4.52.

Canuti (Kanuti) nemoris urbs 7.156.

Carnotensis (Karnotensis) 9.352; 9.528; 10.118; 10.133; 10.136; 10.259; 9.293; 10.102; 10.115; 10.216; see Gerinus.

Castellum Puellarum 2.92-93.

Castellum Dimilioc: see Dimilioc castellum.

Castra Veneris: see Veneris castra.

Castrum Corrigiae 6.92.

Castrum Venerium: see Venerium castrum.

Catenesia (Catanesia, Catinesia, Katanesia, Katenesia) 3.6; 4.371.

Cathenesium (Catinesium, Katanesium, Katinensium) litus 3.70.

Cathenesium mare 9.7.

Cenomanensis (Cenomannensis) 9.351; 9.291-292; 10.192; see Borellus.

Cenomani: see Cenomanni.

Cenomannensis: see Cenomanensis.

Cenomanni (Cenomani) 9.526; 10.225; 9.422.

Cestonia: see Sceptonia.

Chochem 8.391.

Chorea: see Chorea Gigantum.

Chorea Gigantum (Chorea) 8.223; 8.251; 8.259; 8.297; 8.366; 8.584-585; 8.181; 8.212; 8.239; 8.248; 8.300; 8.479.

Cicestria (Cirecestria, Cycestria) 11.132; 11.86.

Cilcestria (Silcestria) 5.505; 9.2; 9.412; 9.2; 9.285; 9.324.

Cisalpina terra 9.413.


 [[ Print Edition Page No. 284 ]] 

Civitas Badonia: see Badonia civitas.

Civitas Ebrauci 2.91.

Civitas Tervana: see Tervana civitas.

Civitas Treveris: see Treveris civitas.

Civitas Turonorum: see Turonorum civitas.

Civitas Turonis: see Turonis civitas.

Claudii urbs 7.267.

Claudiocestria (Claudiocestra, Glauuernia) 1.17; 4.326-327; 4.361; 5.6; 6.252; 7.221; 7.236-237; 8.33-34; 8.94; 9.337; 10.248; 10.452; 8.30; 8.63; 9.282; 10.335.

Claudiocestrensis (cestrensis claudio) 8.153-154; 8.111.

Cloartius (Claortius) mons 8.32; 8.28.

Colidon (Calidon, Kalidon, Kolidon).
1. Colidonis nemus 7.158-159; 9.64.
2. Colidonis silva 9.50.

Columnae Herculis 1.291.

Conani urbs 8.150.

Concordiae templum 2.309.

Conumgeburc: see Cunegeburc.

Conumgesburc: see Cunegeburc.

Corenea (Corineia, Cornea) 1.422.

Corenenses 1.385.

Corinei domus 7.86.

Cornubia 1.424; 2.58; 2.69; 2.164; 2.184; 2.282; 3.4; 3.345; 4.40; 4.260; 4.419; 5.61; 5.183; 5.193; 5.250; 5.254; 5.346; 7.39; 7.113; 7.167; 7.278-279; 8.20; 8.137; 8.398; 8.434; 8.446; 9.29; 9.131; 9.135; 9.144; 9.208; 9.332; 9.365; 9.436; 10.215; 10.257; 10.344; 11.45; 11.86; 11.169; 11.225; 11.229; 11.582; 8.97; 8.325; 8.364; 8.373; 8.380; 9.21; 9.87; 9.90-91; 9.97; 9.161; 9.281; 9.353; 10.172; 10.214; 11.25; 11.34; 11.50; 11.110; 11.166; 11.247; 11.403; 11.407.

Cornubicum (Cornubiense) mare 3.69.

Corrigiae Castrum: see Castrum Corrigiae.

Creta 10.8; 10.10.

Cunegeburc (Conumgeburc, Conumgesburc, Kunungeburg, Kunungesburg) 8.113; 8.80; 8.107-108.

Daci (Dachi, Dacus) 3.25; 3.32; 3.56; 3.60; 3.205; 3.207; 5.385; 5.437; 5.566; 5.580; 8.67; 9.349; 10.261; 10.285; 10.349; 9.290; 10.218; 10.236.

Dacia 3.57; 3.61; 3.207; 9.249; 9.524; 11.81; 11.123; 9.204; 9.420; 11.45; 11.78.

Damen mons 8.390; 8.319.

Danai 1.210.

Danerium (Daneium, Daverium) nemus 7.165.

Danscet 9.525.

Deira (Deiria) 4.417; 5.16; 5.17; 5.393; 6.129.

Deiri (Deeri, Deirici) 5.72.

Demetae (Demeti) 5.71; 8.91; 9.331; 11.226; 11.492; 8.61; 9.281; 11.166; 11.318.

Demeti: see Demetae.

Demetia (Demetica) 3.191; 4.42; 4.322; 6.279; 6.290; 9.365.

Demeticum mare 3.72.

Demeticus ducatus 4.329.

Derta (Derca) 1.393.

Derwend (Deruuent) 6.154.

Dimilioc castellum 8.452.

Dolensis (Dalensis) 9.409; 9.322; see Sampson.

Dolorosus Mons: see Mons Dolorosus.

Dorecestrensis: Dorocestrensis.

Dorobernia (Dorobernium, Dorobernum) 4.36; 4.189; 4.192; 6.3; 7.47; 9.339; 10.285.

Dorocestrensis (Dorecestrensis, Dorocestris) 9.340; 10.266; 9.286; 10.222; see Ionathal.

Dufglas: see Duglas.

Duglas (Dufglas, Dulgis) 9.20; 11.264; 9.11; 9.188.

Dwanccastre (Twangcastre) 6.91; see Thagcestre.

Eboracensis 4.417; 7.47; 7.256; 9.333; 11.171; 8.143; 8.234.

Eboracum (Eburacum, urbs Eboraica, Eborica) 3.56; 3.285; 4.260; 4.413; 5.22; 5.26; 5.126; 6.262; 8.148; 8.164; 8.184; 8.276; 8.277; 8.386; 9.18; 9.23; 9.190; 11.34; 11.400; 8.106; 8.121; 8.140; 8.314; 8.315; 9.8; 9.13; 9.15; 9.143; 11.29; 11.229.

Ebrauci civitas: see Civitas Ebrauci.

Ecclesia Amphibali: see Amphibali ecclesia.

Ecclesia Petri: see Petri ecclesia.

Ecclesia Lampaternensis: see Lampaternensis ecclesia.

Egiptus: see Aegyptus.

Episford (Epiford, Episfrod) 6.154.

Eryr (Erer, Erir) 6.270.

Europa 4.353; 9.235; 9.185.

Exonia (Oxonia) 4.341; 7.241; 11.424; 11.430; 11.246; 11.252; 11.255.

Flandriae (Flandreae) 10.477; 10.356.

Franci 2.165-166; 2.273; 3.132; 3.134; 3.135; 5.215-216; 5.288; 5.290; 5.296; 11.133-134; 10.95; 11.88; 11.89.

Francia 11.134; 11.88; 11.90.

Gabaonitae 8.174; 8.132.

Galabes, fons 7.217; 8.215; 8.171.

Galabes (Galaes, Galahes, Galathes), vallis 7.185.

Gallebroc (Galabroc, Galasbroc, Galesbroc) 5.82.

Galli (Gallici) 1.365-366; 1.367; 1.369; 1.374; 1.375; 1.384; 1.386; 4.77; 5.340; 5.498; 9.281; 10.285; 9.233; 10.236; 11.3.

Gallia (Gallya, Galliae) 1.25; 1.36; 1.344; 2.87; 2.212; 2.227; 3.102; 3.138; 4.2; 4.347;
 [[ Print Edition Page No. 285 ]] 
5.286; 5.295; 5.298; 5.299; 5.322-323; 5.331; 7.177; 7.180; 9.251; 9.299; 9.425-426; 9.476; 10.120; 10.121; 10.124; 11.136; 11.394; 1.25; 9.205; 9.208; 9.245; 9.249; 9.339; 9.388; 10.103.

Galliae 1.343; 1.356; 2.195; 2.272; 3.86; 3.131; 4.68; 4.76; 4.117; 4.256; 5.88; 5.314; 8.56; 9.250; 9.327; 9.352; 9.525; 11.8; 9.205; 9.293; 9.421; 11.104.

Gallicanus 3.53; 7.41; 7.79; 7.115; 8.334; 8.349; 9.257; 8.276; 8.288; 9.212.

Gallicus 1.273.

Garnareia (Gargareia) 11.321.

Gautir 9.524.

Gautlandia: see Gothlandia.

Genoreu: see Genorium.

Genorium (Genoreu) 8.30; 8.26.

Geomagog Saltus 1.417.

Genuuisei: see Gewissei.

Germani 3.148; 3.151; 3.154; 9.507; 9.18; 9.412.

Germania (Germaniae) 2.31; 2.107; 3.145; 5.332; 5.362; 6.12; 6.87; 6.93; 6.99; 6.127; 6.168; 6.192; 6.198; 6.217; 7.63; 8.284; 8.294; 8.384; 8.515; 8.516; 9.5; 9.26; 9.43; 9.73; 11.11; 11.115; 11.484; 11.578; 8.241; 8.245; 8.313; 8.444; 9.57; 11.6; 11.69-70; 11.311; 11.399.

Germanicus 7.44; 7.64; 7.70.

Geuissei, Geuuissei: see Gewissei.

Gewissei (Geuissei, Geuuissei, Genuuisei, Gewissi) 5.147; 5.525; 7.219; 8.214; 11.530; 8.171; 11.352.

Gladmorgantia: see Glamorgantia.

Glamorgantia (Clamorgantia, Gladmorgantia, Glamarganna) 4.414; 9.312.

Glamorgantium territorium 9.268.

Gloucestrensis 11.92; see Theonus.

Godlandia: see Gothlandia.

Gothlandia (Gautlandia, Godlandia) 9.219; 9.347-348; 9.523-524; 11.122; 9.172-173; 9.289; 9.419; 11.77.

Graeci 1.77; 1.87; 1.89; 1.96; 1.98; 1.105; 1.121; 1.154; 1.166; 1.171; 1.177; 1.231; 1.237; 10.3; 10.6.

Graecia 1.76; 1.92; 1.210; 1.239.

Graecus 1.97.

Guaia: see Gwaia.

Gualia: see Wallia.

Gualiae, Gwaliae: see Walliae.

Gualliae: see Walliae.

Guasconia: see Gvasconia.

Guintonia: see Gwintonia, Wintonia.

Gvasconia (Gasconia, Guasconia) 9.296; 9.247-248.

Gwaia (Guaia) 8.32; 8.27.

Gwalenses: see Walenses.

Gwalia: see Wallia.

Gwallenses: see Walenses.

Gwallia: see Wallia.

Gwalliae: see Walliae.

Gwintonia: see Wintonia.

Gwintoniensis: see Wintoniensis.

Hamonica 4.301.

Hamonis (Haumonis) Portus 3.73; 4.301; 5.217; 5.222; 9.55; 10.16; 11.397; 9.43; 10.20; 11.24-25; 11.226.

Hedfeld: see Helafled.

Helafled (Hedfeld) 11.441; 11.266.

Helenae Tumba: see Tumba Helenae.

Herculis Columnae: see Columnae Herculis.

Hergigni oppidum (Herging natio) 8.31; 8.27.

Herging: see Hergigni oppidum.

Hevenfeld: see Hevenfled.

Hevenfled (Hedfeld, Hevenfeld) 11.458; 11.285; see Caelestis Campus.

Hiberius, Hiberus: see Lucius.

Hibernia (Hybernia, Ybernia) 1.25; 3.218; 4.374; 5.378; 5.384; 5.436; 7.49; 7.99; 8.223; 8.233; 8.238; 8.242; 8.243; 8.244; 8.249; 8.281; 8.282; 8.295; 8.449; 9.160; 9.211; 9.217; 9.347; 9.523; 11.122; 11.126; 11.301; 1.25; 8.182; 8.193; 8.200; 8.202; 8.204; 8.209; 8.240; 8.246; 8.249; 8.386; 9.111; 9.114; 9.162; 9.169; 9.170; 9.288; 9.419; 11.77; 11.82; 11.203.

Hibernicum (Hybernicum) mare 3.248; 8.335; 8.252; 8.276.

Hibernienses (Hybernienses, Ybernienses) 8.253; 9.162; 11.18; 11.79; 8.214; 8.252; 9.113; 11.12; 11.43.

Hislandia: see Islandia.

Hispania (Hyspania, Yspania) 1.293; 3.216-217; 5.111; 7.118; 9.356; 10.4; 10.328; 10.343; 10.381; 11.308; 9.296; 10.7; 10.289; 10.309; 11.208.

Hispaniae (Hyspaniae) 3.213; 10.34; 10.36.

Holondia (Balonia, Bolonia, Holonia) 9.350; 9.291; see Leodegarius.

Hostiensis 10.336; see Lelius.

Humber 1.37; 2.26; 2.90; 2.246-247; 3.6; 3.297; 3.298; 4.418; 5.14; 5.277; 6.49; 6.131; 8.63; 9.7; 11.14; 11.233; 11.234; 11.238; 11.263; 11.299; 11.474; 11.504; 8.36; 9.153; 11.8; 11.172; 11.176; 11.187; 11.201; 11.330.

Hunni (Huni) 2.22; 2.26; 2.27; 5.361.

Huntedonensis 11.642-643; see Henricus.

Hyberius: see Lucius.

Ierusalem (Hierusalem) 2.121; 5.105.

Islandia (Hislandia) 9.217; 9.347; 9.523; 11.122; 9.170; 9.289; 9.419; 11.77.

Islandicar 9.523.

Israel 2.94; 8.175; 8.132.

Itali (Ytali) 3.159; 3.162.

Italia (Ytalia) 1.52; 1.55; 1.59; 2.9; 2.94; 2.104; 2.122; 3.139; 3.144; 3.153; 3.176; 3.186.

Iturei (Mirci) 10.5; 10.332-333; 10.8.

Iudaea 2.8; 2.70; 2.84; 2.94.

Iudaei 8.176; 8.133.

Iulii templum 11.35; 11.30.


 [[ Print Edition Page No. 286 ]] 

Kaerbadum (Kaerbaelum) 2.124.

Kaercaradoc: see Karadouc.

Kaercargueirensis: see Kaerguiensis.

Kaerconan (Kaerkonan) 8.113; 8.80.

Kaerdubal 7.241-242.

Kaerebrauc (Kaer ebrauch) 2.90.

Kaerglov (Kayrglou) 4.326.

Kaerguiensis (Cargueirensis, Kaercargueirensis, Kaergueirensis) 9.338; 9.283; see Archal.

Kaerkeint (Kaerkein, Kaerkem) 2.116.

Kaerleil (Kairleil) 2.112.

Kaerleir: see Kaerllir.

Kaerliudcoit: see Kaerlwydcoed.

Kaerllir (Kaerleir) 2.136; 2.291.

Kaerllud (Kaerlud) 3.331.

Kaerloudein (Kaerlondem, Kaerlunden) 3.332.

Kaerlwydcoed (Kaerliudcoit) 9.57; 9.44.

Kaermirdin (Kaermerdin) 6.280.

Kaeroysk (Kaeruch, Kaerusch) 3.191.

Kaerpenhuelgoit (Kaerpenhelgoit, Kaerpenhuelgdit) 4.341.

Kaerperis 4.303; 5.152.

Kaerweint (Kaerguent, Kaergueint) 2.117.

Kaerygarrei (Kaercarrei, Kaercorrei) 6.91-92.

Kaicestra: see Kaicestria

Kaicestria (Caicestria, Kaicestra) 9.339; 10.266; 9.284-285; 10.223.

Kaicestrensis (Caicestrensis) 10.384; 10.292; see Kursalem.

Kambri flumen: see Cambula.

Kambria (Cambria) 2.18; 2.256; 2.285; 3.3; 4.420; 6.265; 7.112; 7.166; 7.207; 8.29; 8.301; 8.338; 11.624; 8.26; 8.253; 11.447.

Karadouc (Kaercaradoc, Kaerkaradoc) 6.242; 8.196-197; 8.154-155.

Karicia (Karina, Karnia) 2.212.

Karnotensis: see Carnotensis.

Katanesium mare: see Cathenesium mare.

Katenesia: see Catenesia.

Kembre (Cambra, Kambra, Kambro) 2.19.

Kidaleta 11.337; 11.216.

Killaraus (Killarius, Kyllarius) mons 8.223; 8.255; 8.282; 8.182; 8.215; 8.216; 8.217; 8.221.

Killarius: see Killaraus.

Kyllarius: see Killaraus.

Lacedaemonia (Lacedemona) 2.84.

Lampaternensis ecclesia 11.99; 11.63; see Kinocus.

Landavia 9.410; 9.322.

Latinae 2.106.

Latini 2.9.

Latinus 1.14; 3.82; 3.83; 6.92; 7.9; 11.646.

Lavinium (Latium) 1.56; 1.61; 1.62.

Legecestra: see Leicestre.

Legecestria: see Leicestre.

Legionum Urbs: see Urbs Legionum.

Legrecestra: see Leicestre.

Legrecestria: see Leicestre.

Leicestre (Legecestra, Legecestria, Legrecestra, Legrecestria, Leicestria, Leircestra, Leircestria) 2.136; 2.233; 9.338; 10.265; 11.214; 11.231-232; 9.284; 10.222; 11.153; 11.170.

Leicestria: see Leicestre.

Lendeseia (Lodonesia, Londonesia, Lundonesia) 8.520; 9.204-205; 8.448; 9.157.

Lengriae (Lengria) 10.243; 10.322; 10.203.

Leudegade (Ludesgata, Ludesgate) 3.337.

Libya (Libia) 10.5; 10.205; 10.330; 10.360; 10.437; 10.8; 10.167.

Liger 1.299.

Lilingua: see Llynlligan.

Lincolia (Lincolinum, Lindicolinia, Lindicolinum, Lindicolium, Lindicolnia, Lindocolina) 6.262; 9.59; 9.49.

Lincoliensis: see Linconensis.

Linconensis (Lincoliensis, Lincolnensis) 7.3; 7.8; see Alexander.

Lindeseiensis 9.58.

Lindeseius (Lindiseius, Lindisseus) 6.54.

Lindicolinia: see Lincolia.

Lindicolinum: see Lincolia.

Lindicolinus (Lindocolinus) 7.242.

Linligwan: see Llynlligan.

Litavia (Licania, Letania) 5.465.

Llangarvanensis (Loncarbanensis) 11.641; see Karadocus.

Llumonoy (Lumonoi, Lumonoy) 9.150; 9.101.

Llynlligan (Lilingua, Linligwan) 9.182; 9.134.

Lodonesia: see Lendeseia.

Loegecia (Leogecia, Loegia) 1.250.

Loegria (Leogria) 2.16; 2.284; 3.3; 4.322; 4.418; 4.419; 11.167; 11.177-178; 11.634; 11.637; 11.101; 11.105; 11.116; 11.125; 11.456.

Londonia (Lundonia) 5.353; 5.405; 5.608-609; 6.150; 7.46; 7.56; 7.143; 7.159; 7.174; 7.205; 8.188; 8.426; 8.145; 8.354; 9.36; 11.52-53; 11.347.

Londoniae (Lundoniae, Londonia) 4.413; 5.62-63; 5.166; 5.252; 5.541; 7.126; 7.131; 9.48; 11.90; 11.92-93; 11.103; 11.480; 11.522; 11.56-57.

Londoniensis (Lundoniensis) 4.419; 5.406-407; 5.464; 9.333; 11.170-171.

Ludesgata: see Leudegade.

Lumonoi: see Llumonoy.

Lundene 3.333.

Lundres 3.333.

Maesbeli 8.85.

Malmesberiensis (Maluiesburiensis) 11.642; see Henricus.

Malva (Malna) 1.289.

Malvernia 7.222.

Mauritania 1.289.


 [[ Print Edition Page No. 287 ]] 

Maysuriam (Maisuram) 5.154.

Medi 10.5; 10.330; 10.355; 10.357; 10.359; 10.370; 10.8; 10.275; 10.280.

Menevia 3.72; 7.48; 8.299; 8.354; 11.94; 8.250; 11.60.

Mercii 11.429; 11.455; 11.473; 11.514; 11.251; 11.283; 11.339.

Michaelis mons 10.35; 10.38.

Minor Britannia: see Britannia Minor.

Mirci (Myrci) 10.8; see Iturei.

Mirefenses (Mireifenses): see Murefenses.

Mireif: see Murefeia.

Monemutensis (Momnimitensis, Monemuthensis, Monumutensis) 1.19; 7.21; 11.1; 11.460; see Galfridus.

Monemuthensis: see Monemutensis.

Mons Aravius: see Aravius mons.

Mons Cloartius: see Cloartius mons.

Mons Damen: see Damen mons.

Mons Dolorosus 2.93.

Mons Killaraus: see Killaraus mons.

Mons Michaelis: see Michaelis mons.

Mons Paladur: see Paladur mons.

Montes Azarae: see Azarae montes.

Montes Pachai: see Pachai montes.

Monumutensis: see Monemutensis.

Morganwc 2.258.

Moriani 3.12; 3.240.

Municipii oppidum: see Oppidum municipii.

Murefeia (Mireif, Murielf) 9.149; 9.99.

Murefenses (Mirefenses, Mireifenses) 9.202; 9.330; 9.155; 9.280.

Nant Gallim (Nantgallin, Nentgallin, Venegalli) 5.81.

Neustrenses: see Neustrienses.

Neustria (Estrusia, Nestria) 3.103; 7.71; 7.106; 7.189-190; 9.302; 9.253; 9.291; 10.26; 10.32; 10.349.

Neustrienses (Estrusienses, Extrusienses, Neustrenses) 9.526; 10.362; 10.471; 9.422; 10.349.

Nordamhumbri: see Northamhumbri.

Nordamhumbria: see Nordanhumbria.

Nordanhumbria (Nordamhimbria, Nordamhumbria, Nordanhymbria, Northamhimbria, Northamhumbria, Northumbria) 3.6; 3.20; 3.241; 11.178; 11.294; 11.438-439; 11.581; 11.195-196; 11.262-263; 11.402.

Norener 9.524.

Norguegense litus: see Norwegense litus.

Norguegenses: see Norweigenses.

Norguegia: see Norwegia.

Normanni 1.46.

Normannia 9.302; 9.350; 9.253.

Northamhumbri (Nordamhumbri, Northamhimbri) 11.209; 11.218; 11.243; 11.263; 11.452-453; 11.469; 11.148-149; 11.186-187; 11.279.

Northamhumbria: see Nordanhumbria.

Northumbria: see Nordanhumbria.

Norveigenses: see Norweigenses.

Norwalenses 9.931.

Norwegiences: see Norweigenses.

Norwegense (Norguegense, Norguigense) litus 9.243; 9.198.

Norwegenses: see Norweigenses.

Norwegia (Norguegia, Noruuegia, Norweia) 3.18; 5.161; 9.235; 9.248; 9.250; 9.348; 9.524; 11.81; 11.123; 9.190; 9.191; 9.203; 9.290; 9.419-420; 11.45; 11.77-78.

Norwegienses: see Norweigenses.

Norweia: see Norwegia.

Norweienses: see Norweigenses.

Norweigenses (Norguegenses, Norguegentes, Norguegienses, Norguenses, Norveigenses, Norwegenses, Norwegiences, Norwegienses, Norweienses) 3.16; 3.22; 3.45; 3.49; 3.117; 5.385; 5.436; 5.566; 5.580; 8.67-68; 9.237; 9.238; 10.261; 10.285; 9.193; 10.218; 10.236.

Nova Troia 2.4.

Occidens 1.421; 3.73; 3.298; 10.21; 10.25.

Oceanum mare 5.217.

Oceanus (Doceanus, Occeanus, Occianus) 1.274; 1.275; 4.12; 7.41; 9.327; 9.426; 11.122; 9.340.

Oceanus occidentalis 1.24-25; 1.24-25.

Odena (Odnea, Ydonea) 4.120.

Oppidum municipii 5.165.

Orcades (Orchades) 3.210; 4.319; 9.220; 9.348; 9.524; 11.123; 11.443; 9.173; 9.289; 9.419; 11.77; 11.269.

Oriens 3.73; 5.337-338; 7.257; 10.2.

Osca (Huscha; Oscha; Uscha) 3.190; 4.414; 7.141; 9.312; 9.268.

Oscha: see Osca.

Oxenefordia (Orenefordia, Oxeneford, Oxinefordia, Oxoneforde) 9.340; 10.260; 9.286; 10.217.

Oxinefordia: see Oxenefordia.

Oxinefordensis (Oxenefordensis, Oxonefordensis) 1.8; 11.2; 11.644; see Walterus.

Oxoneforde: see Oxenefordia.

Oxonefordensis: see Oxinefordensis.

Pachai montes 7.224.

Paladur mons 2.118.

Parisius 9.259; 9.300; 10.196; 10.236; 9.213; 9.250; 10.160; 10.197.

Parthi (Parti) 10.5; 10.329; 10.348; 10.8.

Perironis (Peryronis) fluvius 7.108-109.

Perirum: see Perirut.

Perirut (Perirum, Perirun) 10.227; 10.194; see Hireglas.

Petri ecclesia 6.290-291.

Philistei 2.8.


 [[ Print Edition Page No. 288 ]] 

Philistinorum Arae: see Arae Philistinorum.

Phrygia (Frigia, Phrigia) 10.7; 10.334; 10.10.

Pictavenses: see Pictaventes.

Pictavensis 9.352; 9.292; 10.184; 10.221; see Guitardus.

Pictaventes (Pictavenses) 1.314; 1.342; 9.294; 9.527; 10.221; 10.265; 10.244; 9.422.

Picti 1.46; 1.48; 4.364; 4.375; 5.16; 5.20; 5.48; 5.53; 5.361; 5.437; 5.579; 5.581; 5.585; 5.594; 5.598; 5.611; 5.613; 5.622; 6.46; 6.129; 8:39; 8.67; 9.20; 9.85; 9.132; 9.148; 9.164; 11.18; 11.80; 11.546; 11.566; 1.32; 9.10; 9.66; 9.88; 9.101; 9.115; 11.12; 11.44; 11.388.

Pictus quidam 5.517.

Pictus rex 1.301; see Gofferanus.

Porcestria 4.275; 4.303.

Portenenses: see Portinenses.

Porthllud (Porhlud, Portlud) 3.336.

Portinenses (Portenenses) 9.526; 9.421.

Portus Barbae Fluvii: see Barba Fluvii.

Portus Hamonis: see Hamonis Portus.

Portus Rutubi: see Rutubi portus.

Portus Totonesius: see Totonesius portus.

Puellarum Castellum: see Castellum Puellarum.

Redonum (Rodonum) 5.307.

Ridcaradoch (Ridkaradoc) 8.455-456; 8.390; see Ulfin.

Richeden: see Rydychen.

Ridochensis (Ridogensis) 9.340; 9.286; see Doso.

Ridogensis: see Ridochensis.

Roffensis: see Galluc.

Roma: 2.260; 3.139; 3.140; 3.152; 3.155; 3.166; 3.167; 3.185; 4.256; 4.261; 4.264; 4.285; 4.317; 4.329; 4.347; 4.354; 4.380; 4.391; 4.421; 5.10; 5.35; 5.55; 5.108; 5.141; 5.143; 5.195; 5.196; 5.197; 5.211; 5.334; 5.335; 5.374; 5.379; 5.387; 5.398; 5.454-455; 9.251; 9.318; 9.419; 9.430; 9.465; 9.468; 9.486; 9.536; 10.291; 10.483; 11.599; 11.602; 11.618; 9.205; 9.267; 9.333; 9.344; 9.348; 9.378; 9.381; 9.427; 10.4; 10.5; 10.359; 10.362; 11.422; 11.426; 11.442.

Romanae Historiae 3.187; 4.1.

Romani (Romaniani) 3.144; 3.146-147; 3.147; 3.153; 3.163; 3.165; 3.168; 3.172; 3.173; 3.178; 3.191; 3.192; 4.4; 4.9; 4.14; 4.20; 4.23; 4.62; 4.63; 4.66; 4.68; 4.77; 4.80; 4.99; 4.107; 4.108; 4.123; 4.159; 4.160; 4.192-193; 4.194; 4.196; 4.258; 4.265; 4.271; 4.278; 4.280; 4.284; 4.293; 4.316; 4.331; 4.343; 4.350; 4.353; 4.377; 4.380; 5.23; 5.26; 5.29; 5.46; 5.67; 5.69-70; 5.75; 5.76; 5.111; 5.171; 5.179; 5.268; 5.398; 5.406; 5.418; 5.427; 5.431-432; 5.434; 5.460; 5.477; 5.487; 5.511; 9.207; 9.445; 9.472; 9.476; 9.490; 9.507; 9.533; 10.123; 10.131; 10.146; 10.152; 10.162; 10.165; 10.173-174; 10.178; 10.184; 10.200; 10.201; 10.210; 10.216; 10.231; 10.277; 10.341; 10.380; 10.400; 10.419; 10.428; 10.439; 10.442; 10.446; 10.451; 10.455; 10.458; 11.7; 11.346; 11.347; 11.546; 11.566; 9.160; 9.327; 9.330; 9.361; 9.368; 9.374; 9.377; 9.380; 9.384; 9.398; 9.410; 9.411; 9.415; 9.426; 10.14; 10.96; 10.104; 10.106; 10.113; 10.124; 10.130; 10.132; 10.138; 10.141; 10.146; 10.151; 10.153; 10.155; 10.158-159; 10.163; 10.164; 10.169; 10.174; 10.176; 10.179; 10.184; 10.199; 10.230; 10.234; 10.266; 10.271; 10.272; 10.289; 10.299; 10.302; 10.314; 10.333; 10.338; 10.343; 10.345; 11.2; 11.376; 11.388.

Romanus (Romonus) 4.13; 4.227; 4.239-240; 4.245; 4.253; 4.313; 4.319; 4.335; 4.349; 4.423; 5.11; 5.13; 5.28; 5.57; 5.109; 5.131; 5.147-148; 5.184; 5.187; 5.243; 5.266; 5.400; 5.415; 5.455; 6.176; 9.417; 9.424; 9.427; 9.467; 9.475; 9.494; 9.496; 10.324; 9.335; 9.337; 9.340; 9.342; 9.343; 9.345; 9.347; 9.384; 9.391; 10.1; 10.3; 10.5; 10.16; 10.97; 10.101; 10.119; 10.246; 10.248; 10.253; 10.259; 10.307; 11.118.

Romulea domus 7.42.

Rusciada (Ruscicada, Rusciscada) 1.286.

Rutebi portus: see Rutubi portus.

Ruteni: see Rutheni.

Rutheni (Ruceni, Ruteni, Ruthini, Rutini) 4.6; 7.161; 9.349; 9.526; 10.265; 10.383; 10.477; 9.290; 9.421; 10.221; 10.291; 10.356.

Ruthini: see Rutheni.

Rutubi (Rutebi, Rutupi) portus 4.188; 4.338; 11.21; 11.15.

Rutupi: see Rutubi.

Rydychen (Richeden, Richiden, Ridechen) 10.259; 10.217; see Boso de Rydychen.

Sabinae 2.106.

Sabrina (Sabrinus fluvius) 1.37; 2.63; 2.65; 4.320; 4.420; 7.206; 7.281; 9.182; 11.138; 9.134; 11.93.

Sabrinum flumen 2.17.

Sabrinum mare 3.190; 7.140; 9.80; 9.313; 9.63; 9.268.

Salesberia: see Salesburia.

Salesberiensis (Saleberiensis, Salesbruensis) 9.337; 10.385; 9.283; 10.293; see Anaraud.

Salesbruensis: see Salesberiensis.

Salesburia (Salesberia) 6.242; 8.197; 11.107; 8.155.

Salinarum lacus 1.285.

Saltus Geomagog: see Geomagog Saltus.

Saxones 1.46; 1.49; 6.48; 6.52; 6.138; 6.152; 6.157; 6.166; 6.175; 6.193; 6.217; 6.224; 6.225; 6.234; 7.35; 8.10; 8.13; 8.16; 8.25; 8.44; 8.54; 8.62; 8.92; 8.108; 8.120; 8.122; 8.125; 8.146; 8.184; 8.246; 8.303; 8.306; 8.355; 8.383; 8.388; 8.418-419; 8.538; 8.545; 8.546; 8.551; 8.557; 8.560; 8.567; 9.4; 9.15; 9.19; 9.32; 9.60-61; 9.71; 9.89; 9.112; 9.118; 9.121; 9.135; 9.197-198; 9.200; 10.260; 11.11; 11.79;
 [[ Print Edition Page No. 289 ]] 
11.88; 11.101; 11.114; 11.125; 11.129; 11.131; 11.167; 11.183; 11.203; 11.210; 11.223; 11.235-236; 11.275; 11.391; 11.429; 11.437; 11.445; 11.482; 11.484; 11.498; 11.523; 11.547; 11.566; 11.575-576; 11.632; 11.638; 11.642; 8.36; 8.43; 8.73; 8.74; 8.78; 8.86; 8.88; 8.90; 8.97; 8.106; 8.141; 8.207; 8.256; 8.312; 8.316; 8.317; 8.318; 8.347; 8.455; 8.457; 8.459; 8.462; 8.466; 9.6; 9.9; 9.10; 9.20; 9.47; 9.67; 9.68; 9.70; 9.78; 9.85; 9.121; 9.149; 9.152; 11.6; 11.11; 11.42; 11.52; 11.55; 11.69; 11.80; 11.84; 11.104; 11.105; 11.113; 11.149; 11.173; 11.251-252; 11.260; 11.271; 11.311; 11.348; 11.388-389; 11.449; 11.451.

Saxones Angli (Angli Saxones) 3.194; 11.112; 11.115; 11.271; 11.397.

Saxonicus (Saxonicanus) 3.230; 6.12; 6.102; 6.108; 8.8; 11.108; 11.66; 11.221.

Sceptonia (Cestonia, Saxonia, Scehptonia, Scephtonia, Sephtonia, Sestonia) 2.118; 11.610; 11.434.

Scithia (Cichia, Scicia, Scitia, Sithia) 4.364; 5.20.

Scocia (Scotia, Scothia) 2.20; 5.14; 5.584; 6.129; 8.64; 8.182; 9.329; 10.344; 11.14; 11.454; 8.37; 8.137; 8.349-350; 11.8; 11.281.

Scoti (Scocti, Scothi, Scotti) 1.46; 5.385; 5.436; 8.67; 8.421; 9.19; 9.84; 9.132; 9.148; 9.163; 9.190; 9.202; 11.18; 11.80; 11.450; 11.546; 11.566; 1.32; 8.351; 9.10; 9.66; 9.68; 9.88; 9.101; 9.112; 9.115; 9.155; 11.12; 11.43; 11.276; 11.388.

Sequana (Secana) 9.222.

Sestonia: see Sceptonia.

Siesia: see Siessia.

Siessia (Siesia) 10.246; 10.206.

Silcestria: see Cilcestria.

Sodomiticus (Sodomaticus, Sodomitanus) 2.84; 11.120; 11.74.

Sora (Cora, Sura) 2.135; 2.232.

Sparantinum (Sparatinum) 1.119.

Stanheg (Stanheng) 11.108; 11.66.

Stanheng: see Stanheg.

Stura 2.60.

Sumersetensis (Sumercetensis) 9.87.

Suthwallenses 9.331-332.

Syria (Siria) 10.7; 10.205; 10.225; 10.234; 10.10; 10.167; 10.180; 10.190.

Tamesis (Tamensis, Thamasis, Thamense, Thamensis) 1.37; 2.2; 3.194; 4.34; 4.95; 5.354; 7.144; 7.175; 7.207; 7.215.

Tamensis: see Tamesis.

Tanet: see Thanet.

Tartara 1.331; 6.254; 8.162; 10.438; 10.331.

Templum Concordiae: see Concordiae templum.

Tervana civitas 10.478: 10.356.

Thagcestre vel Dwanccastre (Thancastre, Wangcastre) 6.91.

Thamensis: see Tamesis.

Thanet (Tanet, Tharneth) 6.160; 9.143.

Tiberis 1.60.

Tindagel: see Tintagol.

Tindageol: see Tintagol.

Tintagel: see Tintagol.

Tintageol: see Tintagol.

Tintagol (Tindagel, Tindageol, Tyndageol, Tintagel, Tintageol, Tyntagol) 8.450; 8.461; 8.473; 8.479; 8.509; 10.228; 8.383; 8.410; 8.412; 8.437; 10.195.

Totonensium (Totenesium) 1.394.

Totonesium litus 4.340; 9.79.

Totonesius (Tottonesius) aper 7.236.

Totonesius portus 5.501; 8.15-16; 9.61-62; 11.253.

Trecacensis (Treverensis) 6.176; see Lupus.

Treveris civitas 5.332-333.

Trigeria 10.393.

Trinovantum 2.5; 2.48; 2.132; 2.308-309; 3.129; 3.193; 3.201; 3.263; 3.296; 3.326; 3.344; 4.39; 4.51; 4.71; 4.96; 4.127; 4.157; 4.190; 6.197; 6.261.

Troes (Troies, Troiani) 1.126; 1.129; 1.185; 1.342; 1.364; 1.368; 1.378; 1.383; 1.387; 1.398; 1.403; 1.417.

Troia 1.58; 1.78; 1.105; 1.229; 1.278; 2.7; 2.262; 4.10; 9.379.

Troia Nova: see Nova Troia.

Troiani 1.86; 1.95; 1.101; 1.120; 1.159; 1.168; 1.171; 1.321; 1.357; 2.105-106; 2.263; 9.311.

Troianus 1.51; 1.92; 1.133; 1.294; 1.420-421; 3.4; 4.9; 4.23.

Tumba Helenae 10.110; 10.93.

Turonis civitas 1.381.

Turonorum civitas 1.353.

Tusci 1.53.

Tyrrheni (Terreni, Tirreni, Tyrreni) 1.330.

Tyrrhenum (Tirenum) mare 1.293-294.

Tyrrhenus (Tirrenus) 2.42-43.

Urbs Claudii: see Claudii urbs.

Urbs Conani: see Conani urbs.

Urbs Legionum 3.192; 3.224-225; 4.413-414; 4.420; 5.99; 7.48; 8.207; 8.276; 8.278; 9.2; 9.93; 9.311; 9.333-334; 11.35; 11.93; 8.165; 8.236; 9.2; 9.264; 9.299; 11.29; 11.59.

Uriani cacumen 7.211.

Vadum Baculi: see Baculi Vadum.

Vadum Boum 10.118; 10.136; 10.101; 10.117; see Boso.

Venedoti (Venedi, Venedoci, Venodoti, Wenedoti) 5.71; 5.80; 7.218; 8.91; 9.330; 11.98; 11.226; 8.61; 9.281; 11.167.

Venedotia 4.41; 7.86; 9.365.

Veneris castra 7.122.

Venerium (Venereium) castrum 7.118.


 [[ Print Edition Page No. 290 ]] 

Verolamium 8.537; 8.574; 8.454; 8.464; 8.468-469.

Verolamius (Verolanus) 5.99; see Albanus.

Walenses (Gualenses, Gwalenses, Gwallenses) 11.631; 11.637; 11.453.

Wallia (Gualia, Guuallia, Gwallia) 2.18; 4.420; 11.640.

Walliae (Galliae, Gualiae, Gualliae, Gwaliae, Gwalliae) 9.182; 11.139; 11.169; 11.173; 11.574; 11.584; 11.640; 9.133; 11.94; 11.110; 11.406; 11.458.

Warvic (Warwic) 9.338; 9.284.

Warwic: see Warvic.

Wenedoti: see Venedoti.

Westmaria (Westimaria, Westinaria) 4.368.

Westinerilandia (Westimarialanda, Westmarielanda) 5.159.

Wigornenses: see Wirgornienses.

Wigornensis (Guigornensis, Wigorniensis) 9.337; 9.283; see Maurud.

Wigornia (Wygornia, Wyrgornia) 7.230.

Wigornienses: see Wirgornienses.

Wigorniensis: see Wigornensis.

Wingates 8.390.

Winied: see Wuned.

Wintonia (Guentonia, Guintonia, Gwintonia, Uuintonia, Wentana, Wyntonia) 2.117; 4.304; 5.153; 5.154; 5.515; 5.530; 6.262-263; 7.147; 7.167; 8.194; 8.301; 8.319; 8.331; 8.363-364; 8.367; 8.376; 9.412; 11.33; 11.90; 11.102; 8.151-152; 8.251; 8.259; 8.262; 8.272; 8.302; 8.307; 9.324; 11.20; 11.53; 11.55.

Wintonienses (Wyntonienses) 11.22-23.

Wintoniensis (Guintoniensis, Gwintoniensis, Vintoniensis) 5.527.

Wirgornienses (Wigornenses, Wigornienses) 11.404; 11.234.

Wuned (Wed, Winied) 11.511; 11.336.

Wyntonia: see Wintonia.


 [[ Print Edition Page No. 291 ]] 

C. Varia
n. = note or notes.

Additional Prayers to Litaniae Sanctorum 205.

Adelstan 15.

Alan 14.

Alba Longa 9 and n. 14.

Albania 10.

Aldroenus 10.

Alexander, bishop of Lincoln 6; 7; 8; 19; 20.

Alfred of Beverley 3 and n. 3.

Androgeus 10.

Armorica 10; 14.

Arthur 11; 14; 17.

Ascanius 8.

Auguselus 10.

Aurelius Ambrosius 10.

Basclenses 9.

Bathsheba 10.

Bede 11; 12 and n. 46; 16; 17.

Bedwer 11.

Belinus 9.

Beverley: see Alfred.

Brennius 9.

Brian 11.

Britain 10; 12; 14.

Britain, description of 6; 7; 12; 16; 19; 20.

British Museum 7; 20.

Bruts: see Welsh Bruts.

Cadwallo 11.

Cadwallader 14.

Caesar 10; 12.

Camel River 14 and n. 50.

Caradoc 10.

Cardiff MS 8 and n. 10; 12-16; 17-19.

Cassibelaunus 10.

Chambers VII and n. 1.

Chochem River 16.

Choket River 16.

Conwenna 10.

Coquet River 16.

Cornwall 10; 13-14.

Damen Mt. 16.

Dares Phrygius 6.

David, King 10.

Davies 19, n. 7.

Dublin MS 6-7; 19-20.

Dumwallo 9.

Edeirnion 18.

Edeyrn 18.

Ekwall 16, n. 2.

Evans 5; 8.

Exeter MS 5 and n. 1; 6 and n. 2; 8, n. 13; 19-20.

Faral 3 and n. 4; 4, n. 7, 9; 5; 6, n. 3, 5; 8, n. 13; 9 and n. 16, 18, 19; 10, n. 31-34, 37-38; 11 and n. 40-41; 12, n. 43, 45; 13 and n. 49; 14, n. 53; 15; 16, n. 1; 17, n. 3; 147-148.

Feuerherd 9, n. 21.

Fletcher 3, n. 2; 16, n. 2; 19, n. 8.

Gabius 9.

Gaius Quintilianus 17.

Geoffrey of Monmouth VII; 3; 4 and n. 7-8; 5; 7; 8; 9; 10; 12; 16; 17; 18; 19; 20.

Gildas 12.

Gorlois 10.

Gray 16, n. 2.

Griscom 3 and n. 1, 4; 4, n. 7-9; 5 and n. 1; 6, n. 3, 5; 9, n. 16, 18-19; 10, n. 31-34, 37-38; 11, n. 39-41; 12, n. 43, 45; 13, n. 48-49; 14, n. 53; 15; 16, n. 1; 17, n. 3-4; 21 and n. 1.

Guithelinus 10.

Gurguint 9.

van Hamel 4 and n. 8.

Hammer 3, n. 1 and 5; 4, n. 6-7; 5, n. 1; 17, n. 5; 18, n. 6; 47.

Harley MS 4; 7; 19-20.

Hearne 3, n. 3.

Helen 11.

Historia: see Historia Regum Britanniae.

Historia Regum Britanniae VII; 3 and n. 1, 5; 5; 6; 8; 9; 17; 18; 21.

Hoel 11.

Hommages à Joseph Bidez et à Franz Cumont

Igerna 10.

Ireland 9.

Ireland, description of 9.

Jones, Canon 17, n. 4.

Jones, Thomas 5, n. 1.

Keeler 104.

Latomus 49; 69.

Laudes Regiae: see Keeler.

Lavinium 8.

Leland 16, n. 2.


 [[ Print Edition Page No. 292 ]] 

Lhuyd 19, n. 7.

Litaniae Sanctorum: see Additional Prayers.

Loomis 3, n. 3.

Lucius 17.

Madoc 18; 19 and n. 7.

Maurice 10.

Maximianus 10; 11.

Membricius 10.

Millar 8, n. 10.

Modred 13-14.

Mont St. Michel 11.

Morris 5 and n. 12; 8.

Morwinus 10.

Mt. Damen: see Damen Mt.

Nennius 12.

Northumberland 16.

Octavius 10.

Orosius 12.

Panton MS 4; 5; 8; 20.

Parry 3, n. 1; 4 and n. 11; 5 and n. 12-13; 8, n. 9; 9, n. 15; 19, n. 7.

Porsenna 9.

Prophetia: see Prophetia Merlini.

Prophetia Merlini 6; 17.

Quintilianus: see Gaius.

Robert, Earl of Gloucester 4, n. 7; 6; 8 and n. 13; 20.

Romans 9.

Rome 10.

Saxons 14; 16.

Scalacronica 16, n. 2.

Scriptures 18.

Silius Italicus 18.

Speculum 126.

St. Michel, Mont: see Mont St. Michel.

Terence 17.

Trèves 11.

Trinity College MS: see Dublin MS.

Uther, Utherpendragon 9, n. 18; 10; 16.

Variant Version vii; 4; 5; 7; 8; 9; 10; 11; 12; 13; 14; 15; 16; 17; 19; 20; 21.

Vergil 17; 18.

Wales, North 18.

Ward 4 and n. 10; 20, n. 9.

Welsh Bruts 4.

Welsh Versions 5; 9; 17; 19.

Williams 19, n. 7.

Windygates Hill 16.

York 17.