The publication of this book was made possible by grants of funds to the
Academy from the Carnegie Corporation of New York and the
American Council of Learned Societies.
Copyright
by
THE MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA
1938
Printed in U.S.A.
george banta publishing company, menasha, wisconsin
TO MAYNARD
IDESIRE to extend my profound gratitude to the Mediaeval Academy of America and to the American Council of Learned Societies, whose generosity has made the publication of this work possible. I am indebted to the Rotograph Commission of the Modern Language Association of America for photostats of MSS. B.N. Lat. 16606 and 16390. I have been deeply obliged by Professor B. L. Ullman of the University of Chicago, who, from a rich store of ancient and mediaeval lore, gave unstinted advice on editorial technique and identification of quoted material. I am happy to express my heart-felt appreciation to Mr G. W. Cottrell, Jr, Executive Secretary of the Mediaeval Academy, who with untiring effort and skill revised and corrected the manuscript and gave invaluable suggestions as to its final form. I wish to thank Professor J. J. Reilly, Librarian of Hunter College of the City of New York, Professor A. H. Gilbert of Duke University, Professor M. R. P. McGuire of the Catholic University of America, Dr E. D. Goldschmidt, formerly of the Preussische Staatsbibliothek in Berlin, and Dr Zoltan Haraszti of the Boston Public Library for kind interest, assistance, and encouragement.
Arpad Steiner
New York, N.Y.
October, 1937
VINCENT OF BEAUVAIS’S treatise, cited at least by title in many a history of civilization or pedagogy, has shared the fate of more than one notable production of literature. Few writers have had direct knowledge of this most extensive precursor of the Humanist tracts on education, a topic which was to become an ever-recurrent theme in the literature of the Quattrocento.1 The manuscripts of De Eruditione in existence are far outnumbered by copies of the larger and more widely known works of Vincent, and it has not been reprinted since the end of the fifteenth century. It has been translated twice into German, but both translations are hardly less inaccessible than the original, and it will appear upon closer examination that the very work2 which has served as chief source of information for most students of mediaeval education was probably based on an inaccurate and unreliable translation rather than on the original text. By the lack of editions, A. Hentsch3 was prevented from including Vincent in her thorough study of mediaeval writers on the education of women; a recent investigation4 was admittedly made from Friedrich’s synopsis of De Eruditione; and false conclusions in an otherwise instructive disquisition into the educational ideals of the thirteenth century5 have arisen from the author’s using the above-mentioned translation in lieu of the original text. This scarcity of editions has recently been deplored by F. H. Colson6 and L. K. Born.7
Opinions have been divided as to the intrinsic value of the treatise. F. C. Schlosser, the noted historian, found it worthy of translation into German;8 F. von Raumer called it ‘a remarkable and intelligent book’;9 K. Schmidt assigned it considerable space in his voluminous history of
[[ Print Edition Page No. xii ]]
education;1 W. Münch asserted that Vincent’s work was considered highly authoritative in its day.2 On the other hand, B. Hauréau, in a very hasty sketch, judged it a mere jumble of citations,3 and Bientinesi4 found it merely an echo of Hugo of St Victor, Richard of St Victor, and Alfarabi. Whereas R. Limmer was more or less noncommittal in his views,5 R. Friedrich’s verdict is most laudatory: he declared it, with some exaggeration, the first comprehensive educational treatise in Christian literature.6
Except for the arrangement of the material, Vincent cannot and would not claim any originality, since he himself stated his intention of compiling an anthology of appropriate passages from sacred and profane writers for the edification of children and their tutors. Nonetheless, we must endorse Münch’s assertion, for Vincent’s treatise was borrowed almost entirely by William Perrault,7 and, as will be shown later, was drawn upon by Aegidius Romanus8 in his famed De Regimine Principum. There can be little doubt that Vincent’s chapters on the moral training of women were known to Christine de Pisan,9 and were echoed by the many similar moralists of the fourteenth century. If we give credence to A. F. Leach,10 whose assertion is unfortunately not supported by objective evidence, Vincent’s work exerted a profound influence upon Vergerio, Enea Silvio Piccolomini, and other Humanist theorists of education. No doubt, there are striking parallels to be drawn between Mafeo Vegio’s De Educatione Liberorum11 and Vincent’s De Eruditione, and especially notable is the same effort to coördinate classical and Christian ethical and pedagogical ideals. Still, the Christian, nay ascetic, tendencies are so predominant in Vincent that he could have furnished to his Humanist successors scarcely more than the framework on which to build their more or less original systems of education, even if Pastor’s,12 Toffanin’s,13 and Walser’s14 labors have convinced us that Humanism in its
[[ Print Edition Page No. xiii ]]
beginnings was no less fervent in its faith than the century of Vincent.1
Indeed, the atmosphere which pervades Vincent’s De Eruditione is that of the remarkable religious revival of the thirteenth century which the orders of friars helped to bring about.2 In this renascent monasticism, ‘the principle of mediaeval Catholicism celebrated its highest triumph’.3 Without recalling the character of the ruler4 for whose children the treatise was compiled, one would be likely to believe that its chapters on moral training were just a collection of pious homilies, devoid of any practical value whatever. The kingly ideal of Vincent, dominated by the Dominican stress laid on mortification of the flesh,5 had, however, its living incarnation in St Louis. Every single attribute of the monastic king portrayed by De Eruditione was embodied in the royal ascetic who wore a hair-shirt, and who deemed leprosy a lesser evil than mortal sin. Joinville’s graphic portrait of St Louis opens the question as to whether Vincent modeled his ideal on his king, or whether the latter became so deeply imbued with the teachings of his mendicant friend that Vincent’s very words flow from his lips in the raptured story told by the Seneschal.6 This question is not lacking in interest: in political literature, related to the genre of De Eruditione, recent writers7 are prone to see in early Humanists a ‘new’ realism which culminated in Machiavelli at the apogee of the Renaissance. Joinville’s illustration of Vincent’s ideal prince is proof that our friar was just as ‘realistic’ as his successors — but his realism, to be sure, had a very different trend. Thirty years later, Aegidius Romanus readily dismissed the ascetic and monastic ideals;8 the Zeitgeist had evidently changed.
After K. Schmidt’s and R. Friedrich’s synopses, it is unnecessary to summarize the treatise again.9 Is it because of Aristotelian influence that Vincent divides the task of education into three periods, according to the age of the pupil? At any rate, he does not refer to the authority of the Philosopher in this respect. Generally speaking, the influence of Aristotle is more conspicuous in trifling details than in the basic conceptions
[[ Print Edition Page No. xiv ]]
of De Eruditione. Quintilian must have had a determining influence on the first few, especially the first and second, chapters. In the chapters dealing with the technique of learning, Vincent was chiefly inspired by Hugo of St Victor’s Didascalicon, from which whole chapters were borrowed literally. Gerard Ithier’s De Institutione Novitiorum was the mainstay of the sections dealing with manners, a book of monastic etiquette being thus set up as the code of manners for royalty. No less important are St Augustine and St Bernard of Clairvaux in the chapters bearing on moral training. The last nine chapters, devoted to the education of girls, are based almost entirely on St Jerome’s letters to Laeta, Eustochium, Demetrias, and Salvinia, interspersed with long passages from St Cyprian’s De Habitu Virginum. Hieronymic influences, however widely practice may have varied from the ideal,1 had been so preponderant since the early Middle Ages2 that Vincent could not help being least eclectic and least original on this point.
The spirit of the treatise is best characterized by the frontispiece of MS. 16606 of the Bibliothèque Nationale, representing a corpse in the grave, with a legend reminiscent of the eternal memento mori of the Middle Ages. However widely conversant Vincent may have been with ancient letters,3 we must not forget the manner in which Johannes Trithemius4 eulogized him: ‘Vir in diuinis scripturis studiosus et exercitatus; ac veterum lectione diues.’ His attitude was distinctly not the detached aestheticism of the Humanist. Referring to St Jerome, Bede, Gratian, and Hugo of St Victor, he sought in the ancients arguments to confirm the doctrines of the Church, for ‘no testimony is stronger than the one proffered by an enemy’ (Cap. xvi). Thus the characterization of Vincent as a classicist5 is not to be taken literally. His principles in this respect were exactly the same as those of Notker Balbulus6 or of Hrabanus Maurus.7 They fully agreed with the position of the Church,8 initiated by St Augustine and St Jerome and codified by the Decretum of Gratian. At the same time, however, it must be pointed out that Vincent’s
[[ Print Edition Page No. xv ]]
practice greatly differed from his principles. Following the precepts of Isidore of Seville,1 he severely condemned ‘the corruption of the minds and tongues of children by poetical fables and immoral fictions (luxuriosa figmenta),’ and found them valuable only for learning the rules of metrics; in their place, he recommended the reading of Prudentius, Sedulius, Peter Riga, and ‘many others’ (Cap. v). The tabulation of Vincent’s citations will show that he very rarely availed himself of these ‘wholesome, religious and moral’ compositions, and that he preferred by far to quote Ovid, Horace, and other pagans.
The reason why the treatise has come down to us in so few manuscripts is that, as was noticed by J.-B. Bourgeat2 and Friedrich,3 at least part of its contents reappeared in the Speculum Doctrinale, Books ii, v, vi, and viii of which contain large portions of the treatise, minus the scriptural and numerous other citations. Likewise, a large proportion of the citations from classical authors appear in various books of the Speculum Historiale. Under such circumstances, it was evidently considered unnecessary to copy or to reprint the treatise. Whether Friedrich was right or wrong in his contention that in the treatise Vincent wished to compile a popular and easily comprehensible work in contrast to the concise and ‘scholarly’ chapters of the Speculum Doctrinale, the chief value of a modern edition of De Eruditione lies in the fact that the treatise contains in a fairly unified and manageable system the whole of Vincent’s pedagogy, otherwise widely scattered in the immense forest of the Speculum Maius.
K. Schmidt, without stating his evidence, dated the treatise as of 1245-1249.4 R. Friedrich pointed out that Queen Marguerite, to whom the treatise was dedicated, had left in 1249 with her husband for a crusade from which she did not return until 1254.5 At this latter date, the royal children would no longer have been of ‘too tender an age,’ as the dedication has it, to read the treatise themselves. From these facts, Friedrich, following Schlosser’s line of reasoning,6 concluded that the terminus ante quem of De Eruditione was 1249. The dedication names Philippe, the second son of Louis and Marguerite, and mentions also the child’s tutor. Philippe was born on 30 April 1245. Thus, Schlosser’s and Schmidt’s terminus a quo seems plausible enough, although the date 1246, or even 1247, may appear more probable since it is not likely that
[[ Print Edition Page No. xvi ]]
the infant was given a tutor immediately. Unfortunately, this tutor, Simon ‘clericus,’ has never been identified.1 The royal couple had at this time, besides Philippe, one daughter, Isabelle (1242-71), and one son, Louis (1244-60),2 for whose edification Vincent intended his work. Although this dedication unquestionably proves that Vincent himself was not the teacher of the royal children, it is still occasionally asserted that Vincent educated the children of St Louis.3 On the other hand, Friedrich went too far when contending that Vincent was no teacher at all. B. L. Ullman correctly defined Vincent’s status at Royaumont as that of a professor of theology at the convent.4
The dedication of De Eruditione is significant from one more aspect: Vincent speaks in it of an ‘opus quoddam universale’ which he is composing at this same time, and from which he extracts the chapters dealing with education in order to oblige the Queen and Simon the Clerk. Bourgeat could not decide whether this larger work was the Speculum Doctrinale,5 and his contradictory conclusions were severely taken to task by Friedrich.6 The latter categorically declared that Vincent could not possibly have worked simultaneously on two books of the magnitude of the Doctrinale, yet he must have been preparing the Doctrinale at this period; the ‘opus universale’ and the Doctrinale were therefore in his view identical.7
Had Friedrich based his study on the original instead of on Schlosser’s translation, he would have assuredly noticed the striking fact which has escaped the attention of everybody interested in De Eruditione: the text of the treatise actually refers to various portions of the ‘opus universale’ no less than ten times. A list of these references follows:
P. 8, 91, refers to cap. De tractatu Correptionis; p. 8, 6, ‘iam alias diximus’; p. 9, 21, to cap. De Excellentia Principis in Sapientia; p. 31, 15, to ‘ubi actum est de regimine auditus’; p. 103, 10, to Book iii, ‘de moribus et bona conversatione actuum’; p. 122, 165-168, in general to various books and chapters dealing with decency and good manners; p. 134, 67-68, to Book ii ‘ubi actum est de reverentia dei’; p. 150, 108-109, to Book ii ‘ubi actum est de sacramento matrimonii’; p. 185, 118-119, to Book iii, cap. De Honestate Cultus; p. 192, 48, to Book iii concerning the taciturnity of girls.
One glance at the table of contents of the Doctrinale will reveal the
[[ Print Edition Page No. xvii ]]
fact that these references do not concern that work at all. But the list likewise refutes Daunou, who asserted that the treatise was ‘the first part of a general work on the duties of princes.’1 It is equally certain that the references do not concern the twenty-eight chapters of De Eruditione Morali Principum,2 which, according to Daunou, was composed about 1260, but in any case not prior to 1254.3 Thus, A. Millauer, who presumed the ‘opus universale’ to be identical with De Eruditione Morali Principum,4 was also mistaken. Lacking any knowledge of the Speculum vel Imago Mundi, we might conjecture that this work was alluded to in the references; it is, however, stated authoritatively that this work ‘must have been written a number of years before 1244.’5 At any rate, the references allow the inference that De Eruditione was originally the fourth book of a larger treatise; they show the haste with which Vincent endeavored to satisfy Queen Marguerite’s wishes. This haste also explains the number of repetitions which occur in the citations.
With the lack of positive evidence, two hypotheses may solve the problem of identifying the ‘opus universale’: (1) it is not impossible that the references point to an earlier version of the Speculum Doctrinale, which was changed later, in its final revision; (2) the prologue of De Eruditione Morali Principum proves that Vincent, during his stay at Royaumont, busied himself with composing a mirror for princes, ministers, and courtiers, of which no more than the first book was ever completed. The references may allude to this incomplete work.
In view of these considerations, P. Mandonnet’s conjecture which ascribed the pseudo-Thomistic Opusculum XXXVII, De Eruditione Principum, now commonly attributed to William Perrault, entirely to Vincent,6 must be rejected. To be sure, MS. Cod. Reg. Lat. 1037 of the Vatican Library bears the note that the treatise was written by Vincent, but its tone is completely out of keeping with Vincent’s style and mannerisms. Add to this that its author calls himself in the preface ‘praedicatorum minimus,’ and speaks of ‘quidam princeps’ by whom he was urged to compose his work, expressions which Vincent never used in any identified work.
Hugo of St Victor has been named by R. Friedrich as Vincent’s chief source; Richard of St Victor and Alfarabi have been added by G. Bientinesi as equally important inspirations. Although it was known that the treatise is a patchwork of a large number of citations,1 it was impossible to point out all the sources used by Vincent until the text itself had been scrutinized.
Naturally, the nearly nine hundred non-scriptural citations in the text are not of equal importance. Many serve a merely rhetorical purpose; they either embellish the text, or are only parallel passages that add nothing new to an idea already propounded. More than the Speculum Doctrinale, De Eruditione appears to be an anthology of pedagogical flosculi from varied sources, and Vincent himself endorses the Augustinian idea that the same value or authority must not be attributed to all books. Thus, the Index to the present edition, which attempts to tabulate and locate all of Vincent’s citations, is misleading if taken for an accurate gauge of Vincent’s educational concepts. Many an Aristotelian or Ciceronian passage only re-illustrates a point at issue. As a matter of course, the principle of parallelism holds good for the poetical citations to an even greater extent.
The charge that Vincent’s citations are very inaccurate2 will be answered in the critical apparatus, which attempts to list all the more important changes made by Vincent in his excerpts. It will be found that Lieser went too far when making a sweeping condemnation of Vincent’s method of citing. No doubt, in some passages Vincent rather freely modified the texts quoted in order to suit them to his purposes. Such changes appear in prose and poetry alike. On the other hand, no objection can be raised to mere omissions or to slight alterations. The present edition, which completes short omissions in the apparatus and marks long omissions by dots, tends to show that Vincent’s way was not too distant from our modern method of quoting. Often, the divergences of Vincent’s text from modern, critical editions are found in good variants of these texts; sometimes, especially in the Augustinian and Senecan texts, these variants will be found worthy of attention.
No doubt, as has been pointed out frequently, Vincent often did not cite at first hand but drew freely upon florilegia and upon other authors.3
[[ Print Edition Page No. xix ]]
In the treatise, e.g., he uses Gratian’s Decretum more than once for its citation material. Passages from Bede, Jerome, and Augustine are manifestly borrowed from the Decretum.1 Still, Lieser may exaggerate when he asserts that the larger part of the citations from ancient authors are derived from secondary sources. Often, brief citations are found in a more complete form somewhere in the Speculum Maius. Moreover, those particular passages of the Naturale, dealing with psychology, which Lieser examined are evidently less concerned with the ancients than most parts of the Doctrinale and all of the De Eruditione. The latter presents a totally different picture in this respect. It is an especially significant fact that Lieser found St Jerome frequently quoted from secondary sources: one glance at De Eruditione will convince us that, even if some Hieronymic passages are quoted at second hand, Vincent must have been conversant with this author, whom he quotes no less than 150 times, very often at considerable length. No matter how greatly Vincent was influenced by Johannes de Rupella and Albertus Magnus in his system of psychology, Lieser’s results must certainly not be generalized either for the whole of the Speculum Maius or for De Eruditione.
The Index to the present edition tabulates authors and passages verified; a mere statistical table of the authors, and of the frequency with which they appear in the treatise, is given here.
| I. Ancient Authors | |
|---|---|
| Apuleius | 2 |
| (Pseudo-)Apuleius | 1 |
| Aristotle | 19 |
| Boethius | 4 |
| Catonis Disticha | 19 |
| Cicero | 39 |
| Claudian | 4 |
| Epicurus | 1 |
| Fulgentius | 1 |
| Horace | 16 |
| Julius Caesar | 1 |
| Juvenal | 2 |
| Lucan | 2 |
| Macrobius | 2 |
| Martial | 2 |
| Maximian | 2 |
| Ovid | 60 |
| Palladius | 1 |
| Persius | 2 |
| Petronius | 1 |
| Plato | 2 |
| (Pseudo-)Plautus (Querolus) | 3 |
| Pliny the Elder | 1 |
| Pliny the Younger | 3 |
| Quintilian | 17 |
| (Pseudo-)Quintilian | 4 |
| Sallust | 3 |
| Secundus Philosophus | 4 [[ Print Edition Page No. xx ]] |
| Seneca, Annaeus | 5 |
| Seneca, L. Annaeus | 57 |
| Sextus Pythagoricus | 1 |
| Sidonius, Apollinaris | 3 |
| Statius | 2 |
| Suetonius | 2 |
| Terence | 7 |
| Theophrastus | 4 |
| Tibullus | 5 |
| Valerius Maximus | 9 |
| (Pseudo-)Varro | 17 |
| Vegetius | 2 |
| Virgil | 2 |
| (Pseudo-)Virgil (Poet. Lat. Min.) | 1 |
| 335 | |
| II. Christian-Latin Poets | |
|---|---|
| Arator | 1 |
| Prosper | 5 |
| Prudentius | 1 |
| Sedulius | 2 |
| 9 | |
| III. Patristic Literature | |
|---|---|
| a. Latin Fathers | |
| Ambrose | 43 |
| Augustine | 75 |
| Bede | 4 |
| Caesarius of Arles | 2 |
| Cassianus | 2 |
| Cassiodorus | 1 |
| Cyprian | 18 |
| Ennodius | 5 |
| Gregory the Great | 15 |
| Hilary of Poitiers | 4 |
| Isidore of Seville | 5 |
| Jerome | 148 |
| (Pseudo-)Jerome | 8 |
| Julianus Pomerius | 6 |
| Lactantius | 5 |
| Symmachus | 6 |
| 347 | |
| b. Greek Fathers | |
| Basil | 1 |
| Chrysostom | 4 |
| (Pseudo-)Chrysostom | 3 |
| (Pseudo-)Clement of Rome | 10 |
| Dionysius Areopagita | 1 |
| Gregory Nazianzen | 2 |
| Origen | 2 |
| (Pseudo-)Origen | 1 |
| 24 | |
| IV. Arabic Authors | |
|---|---|
| Alfarabi | 3 |
| Avicenna | 2 |
| Rhasis | 1 |
| 6 | |
| V. Scholastic Literature | |
|---|---|
| Anselm of Canterbury | 3 |
| Bernard of Clairvaux | 45 |
| Fulgentius of Ruspe | 1 |
| Gratian | 6 |
| Hugo of St Victor1 | 46 |
| (Pseudo-)Hugo | 1 |
| Hugo of Folieto | 1 |
| Petrus Cantor | 2 |
| Richard of St Victor | 2 |
| 107 | |
| VI. Miscellaneous Mediaeval Literature | |
|---|---|
| (Pseudo-)Alanus | 1 |
| (Pseudo-)Boethius | 23 |
| Geoffrey of Vinsauf | 2 |
| Hildebert of Lavardin | 1 |
| John of Salisbury | 1 |
| Matthew of Vendôme | 1 |
| Petrus Alfonsi | 1 |
| Philosophus | 4 |
| (Pseudo-)Plutarch | 1 |
| Proverbia Sapientum | 5 |
| Proverbs and Sentences | 6 |
| (Pseudo-)Seneca | 12 |
| Walahfrid Strabo | 1 |
| Walter of Châtillon | 4 |
| 63 | |
Since the number of citations alone has been considered here, these tables disregard repetitions, which are listed in the Index.
An instructive parallel may be drawn between Vincent’s pedagogical sources in De Eruditione and his psychological authorities, tabulated by Lieser,2 in five books of the Speculum Naturale. We note that, whereas in Lieser’s tables the ratio between patristic and classical citations is nearly two to one, in our tables the balance is almost even, although the latter are slightly outnumbered by the former, particularly if the Greek Fathers, too, are included. This apparent balance would be upset even more if length and importance of the citations were taken into consideration. With the exception of Seneca, and a few anecdotes taken from Valerius Maximus, the citations from the ancients are rather brief, while those excerpted from Jerome, Augustine, Origen, Cyprian, Bernard of Clairvaux, and Hugo of St Victor are quite extensive.
As to individual authors, the Aristotelian citations are, with one exception, curt, and often irrelevant; once, an Aristotelian passage is linked with a spurious Plato citation (Cap. xxiv, ll. 11-14). The few genuine Boethian passages are far outnumbered by those taken from the pseudo-Boethian Disciplina Scholarium. Cicero’s prominence among the classical prose writers fully tallies with his vogue in the twelfth century;3 he is second only to Seneca, whom he rivals especially as a moralist; his orations
[[ Print Edition Page No. xxii ]]
appear only twice, while his letters are not quoted at all.1 The frequent recurrence of the Disticha Catonis is well in keeping with their prevalence in the elementary text-books of the period.2 Apuleius is not named in the two Asclepian citations. Julius Caesar is disguised under the name of Julius Celsus. Ovid is, as is well known, Vincent’s favorite poet, whom he cites with untiring enthusiasm worthy of the ‘aetas Ovidiana.’3 Among the prose writers, Seneca vies with Ovid,4 with the odds against the poet, since Vincent does not discriminate between Seneca the Elder and Seneca the Younger. If citations from the various pseudo-Senecan writings be allowed to swell the number of the genuine Senecan passages, we cannot help concluding that Seneca’s popularity easily matches that of the best loved and most revered Fathers of the Church.5 No distinction is made between the two Plinies either, while all three citations marked ‘Plautus’ are taken from the pseudo-Plautine Querolus.
Quintilian deserves special attention. Only four citations are drawn from the pseudo-Quintilianian Declamationes, whereas the Institutio Oratoria (Books i, ii, v, viii, and xii) is quoted seventeen times. Thus, even though D. Bassi’s statement6 is exaggerated, Quintilian was actually no negligible quantity in the genesis of De Eruditione. Evidently, the rediscovery of Quintilian, revolutionizing Humanist education,7 did not mean a complete break with the traditions of the Middle Ages.8 Moreover, in order to gauge the influence of Quintilian, it must be borne in mind that his trend of thought is apparent even when he is not named; as was pointed out, the first two chapters of De Eruditione manifestly bear the earmarks of the great Roman educator, and to this should be added an indirect influence which makes itself felt through the pedagogical letters of St Jerome.
The citations from Virgil, Persius, and Tibullus9 are insignificant compared with the Horatian passages; while Horace is less neglected by Vincent
[[ Print Edition Page No. xxiii ]]
than one might believe from E. Stemplinger’s report on the thirteenth century,1 Virgil is ignored so much that one passage ascribed to him is really found in the Poetae Latini Minores. The rest of the classical citations, excepting one passage from Maximian and several from Valerius Maximus, are brief, and may well have been taken from florilegia, or borrowed at second hand. Sextus Pythagoricus and Theophrastus, as stated by Vincent himself, are naturally cited from St Jerome’s Commentaria in Ezechielem and Adversus Jovinianum.
As already mentioned, Vincent’s citations from Christian Latin poets are amazingly few and far between despite his fervent admonitions as to the value of pious and wholesome readings. Besides those enumerated in the table, Martianus Capella, whom Vincent quotes indirectly, through Hugo’s Didascalicon, is included in the Index.
According to the table of patristic literature, the mainstays of Vincent’s system were Ambrose, Jerome, and Augustine; 22 works of Ambrose, 19 works and 32 letters of Jerome, and 45 works of Augustine, most frequently the Confessions, De Doctrina Christiana, and the Civitas Dei, are named. Over one sixth of all citations are drawn from Jerome, on whose ideas the education of girls is entirely based. The first place among the Greek Fathers is occupied by Chrysostom, whose genuine works are quoted along with the pseudo-Chrysostomian collection of homilies on Matthew’s Gospel, although their genuineness is doubted in the Historiale. Second to Chrysostom are the pseudo-Clementine Recognitiones — Itinerarium Petri — quoted from the translation of Rufinus of Aquileia. With the exception of a lengthy citation from Origen and a prose paraphrase from Gregory Nazianzen, the rest of the passages from the Greek Fathers are unimportant.
Scholastic literature is numerically much weaker in the treatise than patristic literature, the numerical preponderance of which is, however, somewhat offset by Vincent’s well-known, extensive borrowings from Hugo’s Didascalicon, and from Gerard Ithier’s De Institutione Novitiorum, quoted also under Hugo’s name.2 G. Bientinesi’s mention of Richard of St Victor as one of Vincent’s chief inspirations appears to be exaggerated, but the influence of Bernard of Clairvaux is less known. Copious passages are extracted from both the genuine and the supposititious works of the latter, and the concurrence of Bernard the Mystic with Hugo the orthodox scholar is a significant characteristic of De Eruditione. Vincent’s conception of moral training is permeated with the ecstatic transcendentalism
[[ Print Edition Page No. xxiv ]]
of the Saint of Clairvaux, an influence which left its deep marks also on the secular letters of the period.1
Arabic writers receive very scanty consideration in the treatise, in striking contrast to their share in the psychological chapters of the Naturale. The Arabic citations are inconsequential, with the exception of the Alfarabi passages.
As to miscellaneous mediaeval literature, the pseudo-Boethian De Disciplina Scholarium is quoted no less than 25 times. It is amazing that a recent forgery2 was so wholeheartedly endorsed by Vincent unless his liking for this pamphlet on conditions at the University of Paris3 be explained by the strife between University and Friars, which, after long smouldering, came to an open breach in 1250.4 The long excerpts bear witness to the fact that Vincent considered the work pedagogically valuable; its popularity among the Dominicans is attested by the commentary wrongly attributed to St Thomas Aquinas.5 Since there has recently been a renewed interest in this curious work, it may not be amiss to remark that Vincent’s text proves the necessity of a new edition of De Disciplina Scholarium (cf. p. 30, ll. 77-79), because of the lacunae in Migne.6
Liber de Articulis Fidei, ascribed by Vincent to Boethius, which Lieser was unable to identify,7 has turned out to be the pseudo-Alanian De Trinitate (p. 56). The pseudo-Plutarchian Institutio Traiani8 was taken over from Helinandus’s De Bono Regimine Principis (Migne, PL, 212, 735 ff.). The well known pseudo-Senecan sets of maxims (cf. Index) are well represented. While one of the Plato citations is evidently spurious and probably mediaeval, but could not be located, the other was found among the sentences of Caecilius Balbus.9 The Proverbia Sapientum was found to be one of the numerous mediaeval collections of aphorisms from Seneca, Publilius Syrus, etc.10 The ‘Philosophus’ passages, one of
[[ Print Edition Page No. xxv ]]
which could not be identified, are related to the Proverbia Sapientum: they draw chiefly on Publilius Syrus and the Proverbia Senecae, while one is borrowed from Petrus Cantor’s Verbum Abbreviatum, where it appears under the same label, and one from Petrus Alfonsi’s Disciplina Clericalis. Notable are the few citations from two nearly contemporary poets, Geoffrey of Vinsauf and Walter of Châtillon.
Thus, the lack of contemporary authorities, used abundantly in the Naturale, is conspicuous in De Eruditione. Similarly striking is Vincent’s indiscriminate marking with ‘Philosophus’ passages which are not taken either from Aristotle or any scholastic author. Indeed, in this respect, he goes so far as to mark by this label a common proverbial phrase, rara avis, which is taken in this case from Jerome’s Adversus Jovinianum (p. 147, ll. 18-19). Unlike the Speculum Maius, De Eruditione does not mark a single passage with ‘auctor.’ Apparently, in the treatise, Vincent strove to be more accurate than in the maze of his larger work. Several times, he names the author of a passage in De Eruditione whereas the same passage appears under ‘auctor’ in the Doctrinale or Naturale: Doctrinale, v, 171, is ascribed in De Eruditione to Ambrose, as is Doctrinale, vi, 100 (the same in Naturale, xxxii, 84); Naturale, xxxi, 65, ‘auctor,’ is assigned in De Eruditione to Boethius.
The majority of the citations seem to reproduce the sources literally. Words, sentences, or even long passages are, of course, frequently omitted. Such omissions are often indicated by the insertion of ‘vero’ or ‘quidem.’ At times, the changes endeavor to simplify the text; familiar terms are occasionally substituted for rare ones.
As has been said, Vincent’s treatise must have had considerable influence upon the educational thought of his day. Besides William Perrault’s De Eruditione Principum, even though to a lesser extent, this influence is tangible in Aegidius Romanus’s important treatise De Regimine Principum.1
Aegidius Colonna (1243 or 1247-1316),2 the ‘Doctor Fundatissimus,’ wrote his work at the request of Philip the Fair, grandson of Louis IX.
[[ Print Edition Page No. xxvi ]]
De Regimine Principum, eulogized as the finest and most erudite book ever composed by an Italian,1 well known to Dante,2 and translated into seven languages, was one of the most widely read political tracts in the Middle Ages.3 It was written scarcely a generation after Vincent’s De Eruditione,4 and there can be no doubt that Aegidius, who, as a pupil of Aquinas, had spent his youth in Paris, was conversant with Vincent’s work.
Aegidius’s De Regimine is, as is well known, an Aristotelian elaboration of the political doctrines of St Thomas Aquinas, ‘a subtle merging of the principles of Aristotle with those of Christianity.’5 Minutely analyzing the duties of a prince, the treatise devotes twenty chapters in the second half of its second book to the education of royal children. Aegidius’s tone is laconic; he is much less prolix than Vincent, partly because his chief authority is Aristotle, whom he untiringly quotes as ‘the Philosopher’ without adducing parallel flosculi, and partly because he expounds some of the contents of De Eruditione in other books of De Regimine. In addition, he, like Perrault, entirely omits Vincent’s chapters dealing with the technical points of learning.
Still, Aegidius was no plagiarist. Although his attitude concerning religious duties was just as orthodox as Vincent’s, his views were much less ascetic than Vincent’s. Whereas the paramount ideal of De Eruditione was virginity, Aegidius, despite his misogynist stand, declared that matrimony was the natural condition of man. Vincent totally disregarded the importance of physical education, whereas Aegidius, as an early precursor of the Humanist educators, realized its value, although he did not deem it proper for princes. Otherwise, however, even if the discussion is bolstered by Aristotelian references, in De Regimine we are confronted with the same line of reasoning as in De Eruditione. ‘The soul is nobler than the body’; the early training of children is necessary because of the turbulence of youth; children of princes must learn grammar, dialectic, music, arithmetic, geometry, and astronomy; theology is the highest branch of learning, but royal children must study ethics, economics, and especially politics, etc. Literal agreements appear in Aegidius’s chapter on the qualities of the teacher (Cap. ix):
Quaerendus est magister, qui possit iuuenes . . . ad optima inducere. Optimum autem & bonum . . . est duplex: scientia scilicet et mores. Ad bonos autem
[[ Print Edition Page No. xxvii ]]
mores inducitur dupliciter quis, exemplo per bonitatem vitae, & verbo per monitiones debitas . . . Magister . . . debet esse sciens in speculabilibus. Prudens in agibilibus. Et bonus in vita. Adhoc autem quod sit sciens in speculabilibus, requiruntur tria. Quod sit inuentiuus ex se . . . quia qui nullo modo scit aliqua inuenire, sed solum nouit aliorum dicta referre, magis est recitator quam doctor . . . Debet esse memor, recolendo praeterita. Secundo decet ipsum esse prouidum futurorum . . . Verum quia ad bonum quis inducitur non solum monitionibus vel correctionibus, sed etiam operibus & exemplis; requiritur quod huiusmodi doctor sit in vita bonus et honestus. Nam quia aetas iuuenilis valde est prona ad intemperantiam & lasciuiam; quantumcunque puerorum doctor eis verba proponeret, si tamen opere contraria faceret, iuuenes illi exemplo inducti de facili ad illicita declinarent. Patet igitur talem quaerendum esse doctorem, qui quantum ad scientiam speculabilium sit inuentiuus ex se, intellectiuus aliorum, & iudicatiuus tam inuentorum quam intellectorum.1
But to do justice to Aegidius it must be pointed out that even in this chapter, manifestly inspired by Cap. ii of De Eruditione, he adds an important feature to Vincent’s pedagogic ideal: Aegidius’s teacher must be experienced enough to observe individual differences in his pupils. Like Vincent, Aegidius discusses the importance of discipline as to tongue, eyes, and ears (Cap. x), table manners (Cap. xi), drinking and matrimony (Cap. xii), play, gestures, and clothing (Cap. xiii), and friendship and companionship (Cap. xiv). After devoting three chapters to the three distinct periods in the education of boys, which he defines under the influence of Aristotle much more clearly than Vincent, he takes up in one chapter physical training without going much beyond Vincent, since he does not judge it important in the education of princes. Finally, the last three chapters discuss the upbringing of girls, who must remain, as in De Eruditione, confined to the privacy of the home, and must be prevented from gadding about as well as from idling. Taciturnity is extolled as the chief virtue of womanhood — surely a bathos from Vincent’s final paean on virginity.
To sum up, the ‘first philosophical pedagogy,’ as the educational portions of Aegidius’s treatise have been styled, is manifestly dependent upon Vincent’s De Eruditione. Although Aegidius is able to add everywhere a new, and occasionally, an original touch, he reproduces not only the fundamental ideas but frequently also the words of his predecessor.
Daunou enumerates seven manuscripts of De Eruditione in the Histoire Littéraire,2 one of which,3 when examined by the present editor,
[[ Print Edition Page No. xxviii ]]
turned out to be William Perrault’s De Eruditione Principum. Three of these manuscripts, the existence of which seemed doubtful to Daunou, have been preserved in England. Dating from the fourteenth and fifteenth centuries, they would not have contributed any material improvement on the text, and so they have not been considered by the editor. The present edition is based on three manuscripts and the edition of 1481.
Two of these manuscripts are found in the Bibliothèque Nationale in Paris, the third in the Staatsbibliothek in Munich. The basic manuscript is B.N. Lat. 16390, the oldest, and evidently the most correct manuscript; it is marked P in the apparatus. The initials of the chapters are missing; from Cap. viii, the chapter titles are either completely omitted, or inserted at the bottom of the folio by a different hand. The manuscript was in many instances corrected by a later hand; such corrections were not always taken over by the other manuscripts or the incunabulum. P dates from the thirteenth century, and its content was described by the ‘Inventaire des manuscrits latins de la Sorbonne conservés à la Bibliothèque Impériale,’ Bibliothèque de l’École des Chartes, xxxi (1870), 141. Much younger is B.N. Lat. 16606, assigned by the same catalogue to the fifteenth century. This manuscript, marked R in the apparatus, and most beautifully and legibly written is strangely incorrect. Due to gross ignorance, the copyist committed numerous errors, carelessly omitting words, nay whole paragraphs, and misspelling names and titles, but R is not to be rejected altogether, because it occasionally offers better readings than P.
The third manuscript used is Cod. Monac. Lat. 469. This manuscript seems to have remained unknown, and thus a fuller description of it follows:
Binding: leather on wooden covers; size: 20,7×13,2 cm.; front center stamped with 10 rows, each containing 5 stamps, the Lamb of God alternating with the double-headed eagle. Inside the cover, coat-of-arms of the Ducal Library of Bavaria, 10 blank sheets, 174 numbered pages followed by 3 blank pages. The initial on fol. 1r is miniated. A document dated 1 September 1443 is found on the inside of the back cover.1 In the two Parisian manuscripts the table of contents follows the dedicatory epistle, but in the Munich manuscript it follows the last chapter, which the copyist evidently finished with a sigh of relief, saying ‘Deo Gracias.’ The last folio, after the table of contents, has the following note: ‘Liber fratris Jacobi Blaa Ordinis fratrum predicatorum, prouincie
[[ Print Edition Page No. xxix ]]
Dacie, conuentus holbaccensis, quem emit Colonie anno domini 1443. Anima eius per misericordiam dei requiescat in pace.’ Thus, the one-time owner of the codex, Friar Blaa, was a member of the Dominican convent at Holbaek, Denmark, founded in 1270 in the Scandinavian province of the order.1 The manuscript seems to have been copied in the fourteenth century. It is marked M in the apparatus.
The filiation of the manuscripts is clear. M is a copy of P, all corrections of which, however, it has not taken over; it is in no relation with R. M is nearly as correct as P, though towards the end the copyist seems to have lost patience and shortened a few citations. R was copied from an uncorrected version of P.
The treatise is commonly known as De Eruditione Puerorum Regalium; it was printed with this title among the Opuscula of Vincent in 1481 by Johannes von Amerbach in Basel. The title De Eruditione Filiorum Nobilium has been adopted for the present edition as more appropriate, since it appears not only in R but also in Gilles Mallet’s catalogue in the description of the fourteenth-century French translation by Jean Daudin.2 The edition of 1481 is described by Brunet,3 who lists one more printed edition of the treatise, that of Rostock, 1477.4 Readings of the 1481 edition, which has about two hundred confusing misprints and errors, have been marked I in the apparatus. I agrees in general with P, but occasionally reproduces errors of M. The copy used by the editor belongs to the Boston Public Library.5
The three manuscripts preserved in England are as follows:
1. Corpus Christi College, Cambridge, MS. 325, 1; cf. M. R. James, A Descriptive Catalogue of Manuscripts in the Library of Corpus Christi College, Cambridge (Cambridge: 1912), ii, 142.
2. Merton College MS. cx; cf. ‘Catalogus Codicum Manuscriptorum Collegii Mertonensis,’ Catalogus Codicum MSS. Qui in Collegiis Aulisque Oxoniensibus Hodie Adservantur (Oxford: 1852), i, 52.
3. Trinity College MS. 374,8; cf. M. R. James, The Western MSS. in the Library of Trinity College (Cambridge: 1900), i, 473-475.
De Eruditione is entitled in the first two codices De Puerorum Nobilium Eruditione; it appears in the Trinity College manuscript as the second book of De Instructione Puerorum Nobilium, the first book of which is Vincent’s De Institutione Morali Principis.
Stephan Hofer1 mentions two inedited fourteenth-century French translations of De Eruditione, one by Jean Daudin (1380), canon at the Sainte-Chapelle, and another by the Carmelite Jean Golein (1320-1403). The first edition of Gröber’s Grundriss mentions only Golein’s translation,2 which is not mentioned either by V. Le Clerc,3 or by L. Delisle.4 At any rate, only one copy of the French translation is in existence, in a fifteenth-century manuscript, B.N. français 9683, which Delisle, without further evidence, declared to be the one made by Jean Daudin.5
The French version was followed more than four centuries later by a German translation from the pen of one of the founders of modern historiography in the nineteenth century, Friedrich Christian Schlosser (1776-1861).6 Schlosser’s translation7 is important not on account of the fame of the professor at Heidelberg, but because, as we saw, it has been used as a substitute for the inaccessible original. And yet, the reputation of Schlosser’s work was not deserved at all, although the introduction still contains interesting material. Young Schlosser’s easy irony8 appears in the condescension with which he treats Vincent, ‘den guten Alten,’ and his contempt for philological learning9 results in numerous inaccuracies that mar his work. He freely shortens and omits citations, makes no attempt whatsoever at their identification, and leaves out even the references given by Vincent. Occasionally, he frankly admits that he is not interested in a citation, and obligingly advises the reader to look up the text, e.g., in St Jerome, if he cares to do so. The outcome of this cavalier treatment is disastrous, not only because of the mistranslations, but because the unwary reader is absolutely unable to judge from Schlosser’s translation what is original and what is borrowed material.
The same shortcomings, although to a somewhat smaller extent, lessen the value of the other German translation, by A. Millauer,10 which has
[[ Print Edition Page No. xxxi ]]
apparently remained unknown to practically all writers on the treatise.1 The translation was printed posthumously, and it bears all the earmarks of an unfinished work. Millauer, as is evidenced by his introduction as well as by his notes on the authors cited in Vincent’s text, lacked the proper scholarly equipment. He makes faint attempts to identify a few citations here and there; on the other hand, he marks most of the scriptural quotations. His work is marred by mistranslations just as much as Schlosser’s. Underestimating the extent of Vincent’s citations, he freely omits and misplaces quotations marks and references, a practice which closely resembles that followed by Schlosser.
Thus, the conclusion is justified that the text and the spirit of De Eruditione are hopelessly lost in the available translations. And yet, as has been pointed out, one of these defective versions has served as intermediary between Vincent’s pedagogical thought and historians of education. It is manifest that Vincent’s pedagogy must be reconsidered in the light of a new and accurate text, and to facilitate this task is one aim of the present edition.
The present edition reproduces the text of B.N. Lat. 16390 (P). A few obvious errors of P have been corrected when all three of the other versions agree, but in such cases the reading of P appears in the apparatus. The text follows the spelling, capitalization, etc., of P, including, so far as possible, inconsistencies in the use of u and v and t and c, but the punctuation has been brought into conformity with modern usage. (In the citations, the punctuation is that of the various modern editions utilized.) Short omissions in the citations are completed in the apparatus; longer omissions are indicated in the text by dots.
The apparatus consists of three sections, as follows:
1. Testimonia: titles of the works cited, with exact location of the citations. Bibliographical details relating to this section will be found in the Index. For practical reasons, the text of Migne has been preferred (with a few exceptions), even if a work in question has already been published in the Viennese Corpus. In general, early editions have not been used, except when the editor was unable to locate a citation in a modern edition. At times, however, recourse to early editions proved necessary, even when a given citation could be located in a modern edition. In this connection, an instructive example is furnished by a citation from Caesarius of Arles, quoted in the text as taken from Caesarius’s
[[ Print Edition Page No. xxxii ]]
first homily. In Migne, it is found among the innumerable pseudo-Augustinian sermons, but it actually appears in the Omelia Prima in the 1508 Venice edition of Caesarius’s homilies.
The editor has made no attempt to verify the scriptural citations or those marked ‘glossa’; the latter are apparently borrowed from Walahfrid Strabo’s Glossa Ordinaria. Checking these citations would have been an undertaking too remote from the editor’s field.
2. Alterations made by Vincent in his citations, with the exception of changes in word order, a listing of which has not been attempted.
3. Variants of R, M, and I, with the occasional rejected readings of P. The spelling reproduced in this section of the apparatus is always that of the manuscript named first.
[1] G. Voigt, Die Wiederbelebung des classischen Alterthums (2nd ed., Berlin: Reimer, 1881), ii, 461 ff.; W. H. Woodward, Vittorino da Feltre and Other Humanist Educators (Cambridge: University Press, 1897).
[2] R. Friedrich, Vincentius von Beauvais als Pädagog nach seiner Schrift ‘De Eruditione Filiorum Regalium’ (Leipzig: Peters, 1883).
[3] De la Littérature didactique du moyen âge, s’adressant spécialement aux femmes (Cahors: Couestant, 1903).
[4] G. Bientinesi, ‘Vincenzio di Beauvais e Pietro Dubois considerati come pedagogisti,’ Atti della R. Accademia di Torino, li (1915-1916), 1411 ff.; lii (1916), 191 ff.
[5] R. Limmer, Bildungszustände und Bildungsideen des 13. Jahrhunderts (Munich-Berlin: Oldenbourg, 1928).
[6] M. F. Quintiliani Institutionis Oratoriae, Liber I (Cambridge: University Press, 1924), p. lii.
[7] ‘The Perfect Prince: a Study in Thirteenth- and Fourteenth-Century Ideals, Speculum, iii (1928), 471.
[8] Cf. Cap. vi.
[9] Geschichte der Hohenstaufen und ihrer Zeit (4th ed., Leipzig: Brockhaus, 1872), vi, 333.
[1] Geschichte der Pädagogik (4th ed., Cöthen: Schettler, 1878), ii, 340-348.
[2] Gedanken über Fürstenerziehung (Munich: Beck, 1909), p. 38.
[3] Notes et extraits de quelques manuscrits de la Bibliothèque Nationale (Paris: Klincksieck, 1892), v, 110-115.
[4] Op. cit. (1916), 203.
[5] Op. cit., p. 16.
[6] Op. cit., p. 41.
[7] A. Steiner, ‘Guillaume Perrault and Vincent of Beauvais,’ Speculum, viii (1933), 51-58.
[8] Cf. Cap. iv.
[9] M. Laigle, Le Livre des Trois Vertus de Christine de Pisan (Paris: Champion, 1912).
[10] The Schools of Mediaeval England (London: Methuen, 1915), p. 250.
[11] Maphei Vegii Laudensis De Educatione Liberorum et Eorum Claris Moribus Libri Sex, ed. Sister M. W. Fanning, The Catholic University of America, Studies in Mediaeval and Renaissance Latin, i (Washington, D. C., 1933). A critical text of Books i-iii.
[12] Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters (2nd ed., Freiburg i. Br.: Herder, 1891), i, 36-44.
[13] ‘Che cosa fu l’Umanesimo,’ Biblioteca Storica del Rinascimento, vii (Florence: Sansoni, 1928), 29 ff.
[14] Gesammelte Studien zur Geistesgeschichte der Renaissance (Basel: Schwabe, 1932).
[1] Cf. A. Janner, ‘Problemi del Rinascimento,’ Nuova Antologia, 1933, 458-463.
[2] I. C. Hanna, Christian Monasticism (New York: Macmillan, 1925), p. 157.
[3] R. Sohm, Outlines of Church History, transl. M. Sinclair (London: Macmillan, 1926), p. 121.
[4] Cf. C.-V. Langlois in E. Lavisse, Histoire de France (Paris: Hachette, 1911), iii, 2, 18 ff.
[5] R. Garrigou-Lagrange, ‘Character and Principles of Dominican Spirituality,’ in Dominican Spirituality, transl. A. M. Townsend, O. P. (Milwaukee: Bruce, 1934), p. 59.
[6] Cf. especially Les Enseignements de Saint Louis à son fils, Joinville, Histoire de Saint Louis, ed. Natalis de Wailly (Paris: Hachette, 1914), p. 307 ff. Similar agreements are found in Les Enseignements de Saint Louis à sa fille, Collection des Historiens de la France, xx, 82-86, 307.
[7] H. W. Eppelsheimer, Petrarca (Bonn: Cohen, 1926), p. 130.
[8] R. Scholz, ‘Die Publizistik zur Zeit Philipps des Schönen und Bonifaz viii,’ Kirchenrechtliche Abhandlungen 6/8 (Stuttgart: Enke, 1903), p. 68.
[9] A brief synopsis was given by R. Limmer, op. cit., pp. 205-206.
[1] H. Jacobius, ‘Die Erziehung des Edelfräuleins im alten Frankreich, nach Dichtungen des xii., xiii. und xiv. Jahrhunderts,’ Beihefte zur Zeitschrift für romanische Philologie, 16 (Halle a.S.: Niemeyer, 1908).
[2] C. Bernard, De l’Enseignement élémentaire en France aux XIe et XIIe Siècles (Paris: Retaux, 1894), p. 406.
[3] M. E. Boutaric, ‘Vincent de Beauvais et la science de l’antiquité classique au xiie siècle,’ Revue des Questions Historiques, xvii (1875), 1 ff.
[4] De Scriptoribus Ecclesiasticis (Paris, 1512), p. 100b.
[5] Cf. E. K. Rand’s controversy with L. J. Paetow’s conclusions in ‘The Classics in the Thirteenth Century,’ Speculum, iv (1929), 249-269.
[6] De Viris Illustribus, vii; Migne PL, 59, 753C.
[7] ‘De Institutione Clericorum, rec. A. Knöpfler,’ Veröffentlichungen aus dem Kirchenhistorischen Seminar München, 5 (Munich: Lentner, 1901), iii, 2, p. 191.
[8] E. Norden, Die antike Kunstprosa (2nd ed., Leipzig: Teubner, 1898), ii, 688 ff.; J. E. Sandys, A History of Classical Scholarship (3rd ed., Cambridge: University Press, 1921), ii, 617 ff.; for the Catholic point of view cf. L. Pastor, op. cit., i, 8 ff.
[1] Sententiae, iii, 13; Migne, PL, 83, 685A-688A.
[2] Etudes sur Vincent de Beauvais (Paris: Durand, 1856), pp. 19-20.
[3] Op. cit., p. 9.
[4] Op. cit., p. 340.
[5] Op. cit., p. 9.
[6] F. C. Schlosser, Vincent von Beauvais, Hand- und Lehrbuch für königliche Prinzen und ihre Lehrer (Frankfurt a.M., 1819), ii, 205-206.
[1] C.-V. Langlois, Le Règne de Philippe le Hardi (Paris: Hachette, 1887), p. 3.
[2] J. A. Félix Faure, Histoire de Saint Louis (Paris: Hachette, 1866), ii, 637.
[3] J. E. Sandys, A History of Classical Scholarship, i, 579.
[4] ‘A Project for a New Edition of Vincent of Beauvais,’ Speculum, viii (1933), 312.
[5] Etudes sur Vincent de Beauvais, pp. 19, 20, 28.
[6] Op. cit., p. 9.
[7] The same opinion had been held, unknown to Friedrich, by L. Figuier, Vie des savants illustres du moyen âge (Paris, 1867) p. 224.
[1] Histoire littéraire de la France (Paris, 1835), xviii, 467.
[2] I am deeply indebted to Professor Allan H. Gilbert and the Library of Duke University for loan of a photostat copy of the Merton MS.
[3] Humbert of Romans, named in the dedication ‘totius ordinis nostri rector atque magister,’ was elected general of the Dominicans on 31 May 1254; F. Heintke, ‘H.v.R.,’ Historische Studien, 222 (Berlin, 1933), p. 53.
[4] Vinzenz von Beauvais über die Erziehung (Ellwangen, 1887), p. 11.
[5] B. L. Ullman, op. cit., Speculum, viii (1933), 315.
[6] Des Ecrits authentiques de S. Thomas d’Aquin (2nd ed., Fribourg, Switzerland, 1910), p. 152, and Dictionnaire de théologie Catholique (Paris, 1920), vi, 905.
[1] A. Vogel’s figures (872 including the scriptural citations) are way below the mark—Literarhistorische Notizen über den mittelalterlichen Gelehrten Vincenz von Beauvais (Freiburg i. Br., 1843), p. 14.
[2] L. Lieser, ‘Vinzenz von Beauvais als Kompilator und Philosoph,’ Forschungen zur Geschichte der Philosophie und der Pädagogik, iii, 1 (Leipzig: Meiner, 1928), 10.
[3] The best study of Vincent’s method in using the florilegia is B. L. Ullman’s series of articles, ‘Classical Authors in Mediaeval “Florilegia,” ’ Classical Philology, xxiii-xxvii (1928-1932), particularly xxvii (1932), 40-41.
[1] A striking example will be found in Cap. xv, ll. 42-49, where a passage from Isidore and one from Jerome linked together are assigned to the latter on the basis of Gratian’s text.
[1] Including Gerard Ithier’s De Institutione Novitiorum.
[2] Op. cit., pp. 6 ff.
[3] C. H. Haskins, The Renaissance of the Twelfth Century (Cambridge: Harvard University Press, 1927), p. 111.
[1] J. E. Sandys, op. cit., i, 649.
[2] E. K. Rand, ‘The Classics in the Thirteenth Century,’ Speculum, iv (1929), 261.
[3] L. Traube, Vorlesungen und Abhandlungen, ii, Einleitung in die lateinische Philologie des Mittelalters, ed. P. Lehmann (Munich, 1911), p. 115.
[4] This phase of the Senecan tradition is unknown to R. M. Gummere, ‘Seneca the Philosopher,’ Our Debt to Greece and Rome, 16 (Boston, 1922).
[5] Vincent’s love for Seneca concurs with the latter’s vogue in vernacular literature, in which Senecan influences are not traceable until the thirteenth century. Cf. A.M.M. Smit, Contribution à l’Etude de la connaissance de l’antiquité au moyen âge (Leiden: Sijthoff, 1934), p. 3.
[6] ‘Il Primo Libro della “Vita Civile” di M. Palmierì a l’ “Instit. Orat.” di Quintiliano,’ Giornale Storico della Letteratura Italiana, xxiii, 182.
[7] W. H. Woodward, Studies in Education during the Age of the Renaissance 1400-1600 (Cambridge: University Press, 1906), pp. 8 ff.
[8] W. H. S. Jones, ‘Quintilian, Plutarch, and the Early Humanists,’ Classical Review, 1907, 43.
[9] O. Richter, De Vincentii Bellovacensis Excerptis Tibullianis (Bonn, 1865).
[1] ‘Horaz im Urteil der Jahrhunderte,’ Das Erbe der Alten, ii, R.5 (Leipzig: Dieterich, 1921), 51.
[2] B. Hauréau, op. cit., p. 113; idem, Hugues de Saint-Victor, nouvel examen de l’édition de ses œuvres (Paris, 1859), pp. 55 ff.
[1] M. Lot-Borodine, ‘Sur les origines et les fins du Service d’Amour,’ Mélanges Offerts à M. Alfred Jeanroy (Paris: Droz, 1928), pp. 223 ff.
[2] J. Porcher, ‘Le De Disciplina Scholarium, traité du xiiie siècle faussement attribué à Boèce,’ Positions des Thèses de l’Ecole Nationale des Chartes (Paris: Picard, 1921), p. 2.
[3] P. Lehmann, ‘Pseudo-Antike Literatur des Mittelalters,’ Studien der Bibliothek Warburg, xiii (Leipzig: Teubner, 1927), 27.
[4] H. Rashdall, The Universities of Europe in the Middle Ages (3rd ed., Oxford: Clarendon, 1936), 1, 375 ff.
[5] M. Grabmann, ‘Die echten Schriften des Hl. Thomas von Aquin,’ Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, xxii, 1-2 (2nd ed., Münster i.W.: Aschendorff, 1931), 356.
[6] For refutation of P. Lehmann’s hypothesis as to the authorship of De Disciplina cf. A. Steiner, ‘The Authorship of De Disciplina Scholarium,’ Speculum, xii (1937), 81-84.
[7] Op. cit., p. 25.
[8] R. Hirzel, ‘Plutarch,’ Das Erbe der Alten, iv (Leipzig: Dieterich, 1912), 96 f.
[9] P. Lehmann, op. cit., p. 25.
[10] M. Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, Handbuch der Altertumswissenschaft, ix, 2 (Munich: Beck, 1931), iii, 714 ff., mentions only poetical collections, but cf. e.g., Sentenze morali di filosofi greci, ed. M. Moschini (Milan: 1827), or Fiori e vita di filosafi ed altri savii ed imperadori, ed. Hermann Varnhagen (Erlangen: Junge, 1893); for a discussion of theological florilegia cf. G. Paré, A. Brunet, P. Tremblay, ‘La Renaissance du xiie siècle. Les Ecoles et l’Enseignement,’ Publications de l’Institut d’Etudes Médiévales d’Ottawa, iii (Paris-Ottawa: 1933), 240 ff.
[1] R. Limmer, op. cit., p. 16, without adducing any proofs, expresses his suspicion that ‘Aegidius was to some extent dependent on Vincent and Perrault.’
[2] For biographical data cf. U. Mariani, ‘Scrittori politici agostiniani del secolo xiv,’ Biblioteca Agostiniana, 2 (Florence: Libreria Editrice Fiorentina, n.d. [1928]), pp. 10 ff.
[1] G. Ferrari, Corso sugli scrittori politici italiani (Milan, 1862), p. 105.
[2] A. H. Gilbert, ‘Had Dante Read the Politics of Aristotle?’ PMLA, xlii (1928), 603.
[3] M. Kaufmann, ‘Aegidius Romanus de Colonna . . . Pädagogische Schriften,’ Bibliothek der katholischen Pädagogik, xv (Freiburg i. Br.: Herder, 1904), 21.
[4] According to Mariani, op. cit., p. 112, prior to 1281.
[5] A. Franck, Réformateurs et publicistes de l’Europe, moyen âge-renaissance (Paris: Lévy, 1864), p. 74; less favorable is P. Janet’s verdict on Aegidius, cf. Histoire de la science politique dans ses rapports avec la morale (3rd ed., Paris: Alcan, 1887), i, 403.
[1] D. Aegidii Romani . . . De Regimine Principum Libri III (Rome: Antonius Bladus, 1556), pp. 188b ff.
[2] Op. cit., xviii, 466.
[3] Cf. p. xi.
[1] I am indebted for the description of this manuscript to Dr E. D. Goldschmidt, formerly of the Preussische Staatsbibliothek in Berlin.
[1] F. Nielsen, Kirkeleksikon for Norden (Aarhus, 1900), i, 662.
[2] L. Delisle, Recherches sur la librairie de Charles V (Paris: Champion, 1907), i, 93.
[3] Manuel du libraire (5th ed., Paris: Firmin Didot, 1864), v, 1256-57.
[4] Described by D. Reichling, Appendices ad Hainii-Copingeri Repertorium Bibliographicum (Munich: Rosenthal, 1905), i, 79 f.
[5] Described by Z. Haraszti, More Books, Bulletin of the Boston Public Library, vii (1932), 265 f.
[1] G. Gröber, Geschichte der mittelfranzösischen Literatur, i, 2nd ed. by Stephan Hofer, Grundriss der romanischen Philologie, Neue Folge (Berlin-Leipzig: De Gruyter, 1933), pp. 144 f.
[2] Grundriss der romanischen Philologie (Strasburg: Trübner, 1902), ii, 1, 1072 f.
[3] Histoire littéraire de la France au quatorzième siècle (2nd ed., Paris: Lévy, 1865), i, passim.
[4] Op. cit., pp. 94 ff.
[5] Op. cit., p. 94.
[6] Cf. E. Fueter, Geschichte der neueren Historiographie (Munich-Berlin: Oldenbourg, 1911), pp. 411 ff.
[7] Vincent von Beauvais, Hand- und Lehrbuch für königliche Prinzen und ihre Lehrer (Frankfurt a.M., 1819).
[8] J. Schmidt, Geschichte der deutschen Literatur seit Lessings Tod (4th ed., Leipzig, 1858), iii, 460.
[9] A. Bossert, Histoire de la littérature allemande (4th ed., Paris: Hachette, 1913), p. 859.
[10] Vinzenz von Beauvais über die Erziehung, aus dem Lateinischen übersetzt und mit biographischem Anhang versehen von August Millauer (Ellwangen, 1887).
[1] Mentioned by M. Kappes in Wetzer und Welte’s Kirchenlexikon (2nd ed., Freiburg i. Br.: Herder, 1901), xii, 978.
Other abbreviations are conventional or self-explanatory. For complete bibliographical information on editions used in checking source material cf. Index, pp. 221-236.
Serenissime ac reuerentissime domine sue, francorum dei gracia regine
Margarete, frater vincencius de ordine predicatorum, qualiscumque
lector in monasterio suo de regali monte, perpetuam in domino salutem
et paratam in omnibus ad eius obsequia voluntatem. Nuper si bene5
recolitis, vestra sublimitas meam parvitatem rogare dignata est, ut de
scripturis diuinis flosculos conpetentes excerperem, ex quibus conpendio-
sum aliquid ad liberorum erudicionem salutarem conficerem, quo uidelicet
eorum tenera infancia salubriter imbui posset et quasi vas nouum recenter
infusum odorem sapientie suauissimum eorum memoria perpetuo re-
tineret.10 Nam quod noua testa capit, inueterata sapit.
Cum igitur in illo articulo temporis ob amorem et honorem illus-
trissimi domini nostri regis opus quodam universale de statu principis ac
tocius regalis curie siue familie, necnon et de rei publice amministracione
ac tocius regni gubernacione non solum ex diuinis scripturis verum etiam15
ex doctorum catholicorum sentenciis, insuper etiam philosophicis et
poeticis conficere iam cepissem, ut uestre petitioni, que apud nos merito
precepti uigorem optinet, cicius satisfacerem, ordine pretermisso partem
illam prefati operis, que ad puerorum regalium instruccionem pertinet,
componere festinaui eamque dignacioni uestre per manum symonis clerici20
uidelicet eruditoris philippi bone indolis filii uestri, qui eciam in hoc ipso
ualde sollicitus fuit apud me, ut opusculum istud explerem cicius, des-
tinaui. in quo scil. opusculo diligenter ex sanctorum ac prudencium
uirorum sententiis variis compilato licet idem pueri propter noua infancie
rudimenta nondum apti sint ad legendum et intelligendum, interim tamen25
ipsorum tamen didascali siue magistri poterunt ex diuersis eius capitulis,
prout eorum discrecioni visum fuerit, eisdem accipere et dare materiam
[[ Print Edition Page No. 4 ]]
litterarum ac versuum. Ipsi quoque pueri, cum aliquantulum in doc-
trina per semetipsos inde poterunt addiscendi ac bene vivendi multiplex
30 accipere documentum. Est autem hoc opusculum per capitula subiecta
distinctum:
‘Filii tibi sunt? erudi illos et curua illos a puericia eorum. Filie
tibi sunt? serua corpus earum et non ostendas hyllarem faciem tuam
ad illas.’ Ita legitur in ecclesiastico vii. Et dicitur hoc ad quemlibet
fidelem, precipueque ad principem, cuius liberi quanto ad maioris honoris5
culmen in populo debent erigi, tanto maiori diligencia opus est illos a
puericia erudiri. Est autem erudire extra ruditatem ponere. anima
siquidem infantis carni recenter infusa ex eius corrupcione contrahit et
caliginem ignorancie quantum ad intellectum et putredinem concupis-
cencie quantum ad affectum, ideoque rudis efficitur et ad intelligendum10
[[ Print Edition Page No. 6 ]]
et ad bene agendum. Unde Augustinus in libro de trinitate xiiiio:
‘Anima,’ inquit, ‘etiam infantis paruuli se quidem nosse credenda est,
sed intenta nimis in eas res, quas per corporis sensus tanto maiore quanto
nouiore cepit deleccione sentire, nequaquam se cogitare potest . . . Sic
15 enim in omnes corporis sensus quantum illa sinit etas, se quasi coartat,
ut quicquid per carnem allicit uel offendit, hoc solum uehementer appetat
uel abhorreat. sua ergo interiora non cogitat nec admoneri potest,
ut hoc faciat, quia nondum admonentis nouit signa, ubi precipuum
locum tenent uerba.’ Hec augustinus. Itaque propter hanc duplicem
20 ruditatem oportet huiusmodi animam suscipere duplicem erudicionem,
uidelicet doctrine ad illuminandum intellectum et discipline ad regendum
affectum. Est enim doctrina scientia doctoris uel monitoris discipulo
impertita. ‘Disciplina’ uero ‘est,’ ut dicit beatus cyprianus, ‘ordinata [[23-24]]
morum correpcio.’ Itaque pueri non solum erudiendi sunt uerbis, sed
25 eciam, si opus est, flagellis. Unde dominus ad animam rudem sic loquitur
sub figura ierusalem, Jeremia vi: ‘Erudire,’ inquit, ‘iherusalem, ne forte
recedat a te, anima mea, et ponam te desertam terram inhabitabilem.’
Ubi eciam iuxta lxx interpretes dicitur apercius: ‘Per omnem dolorem
et flagellum erudieris, iherusalem.’ hinc eciam de predicta duplici rudi-
tate30 ac duplici erudicione dicit Augustinus in libro de civitate dei xxii:
‘Quis ignorat, cum quanta veritatis ignorancia, que iam in infantibus est
manifesta, cum quanta vane cupiditatis habundancia, que incipit ap-
parere in pueris, homo in vitam ueniat, ita ut si viuere dimittatur, ut
uelit et facere, quicquid uelit, in omnia uel in multa facinorum et flagicio-
rum35 genera . . . perueniatur. Nam luxuria, inuidia, rapina, insana gau-
dia, homicidia, periuria et huiusmodi omnia ab illa radice erroris ac
peruersi amoris oriuntur, cum qua omnis filius adam nascitur. Sed
diuina gubernacione non omni modo dampnatos deserente, nec in ira
sua misericordias suas continente, in ipsis humani generis sensibus pro-
hibicio40 et erudicio contra istas, cum quibus nascimur, tenebras uigilant
[[ Print Edition Page No. 7 ]]
et contra hos opponuntur impetus, plene tamen et ipse laboribus et
doloribus. Quid enim sibi uolunt multimode formidines, que cohibendis
paruulorum adhibentur vanitatibus. Quid pedagogi, quid ferule . . .
quid uirge . . . Quid enim huiusmodi penis agitur, nisi ut impericia
debelletur et praua cupiditas infirmetur, cum quibus malis in hoc seculo uiuitur.45
Quid enim est . . . quod cum labore discimus, sine labore
nescimus, cum labore strenui, sine labore inhertes sumus. Nonne hinc
apparet, in quid humana natura uelut pondere suo procliuis . . . existat
et quanta ope, ut inde liberetur, indigeat. Desidia, segnicia, pigricia,
negligencia, quibus labor fugitur, sunt utique uicia, cum labor ipse, qui50
utilis est, sit pena.’ hec augustinus. Quoniam ergo puerilis etas rudis
et contumax est ad discendum et pigra ad bene agendum, prona uero ad
malum, ideo recte, postquam dictum est erudi illos, statim subiungitur:
Et curua illos a puericia ipsorum. Curua, inquam, illos, i.e. subice iugo
domini per obedienciam et eciam magistri per disciplinam. De primo55
dicitur in trenis Jeremie iii: ‘Bonum est uiro, cum portauerit iugum do-
mini ab adolescencia sua.’ De secundo dicitur in ecclesiastico vi: ‘Sub-
ice humerum tuum et porta illam,’ scil. sapiencie doctrinam, ‘et ne accidi-
eris vinculis eius,’ i.e. ne fastidias uel grauiter feras eius instructionem
atque cohertionem. Hec sunt enim vincula eius, de quibus ibidem postea60
dicitur: ‘Vincula eius alligatura salutaris.’ Curua, inquit, eos a puericia,
quoniam etas illa tenella flexibilis est, sicut cera mollis uel arbuscula
nouella. secundum hoc ergo tam erudicio quam curuacio refertur ad
utramque, scil. doctrinam uerborum et disciplinam morum. Vel spe-
cialiter, erudicio refertur ad doctrinam, curuacio ad disciplinam. Unde65
et dicitur in ecclesiastico xxx: ‘Curua ceruicem eius in iuuentute,’ quia
scil. arbor uel planta, dum adhuc est tenera, melius ad libitum curuatur;
cum autem induruerit, facilius frangitur quam curuatur. Unde statim
subiungitur: ‘Et tunde latera eius, dum infans est, ne forte induret et non
credat,’ i.e. consenciat tibi, cum eum iam adultum et induratum uolueris70
corrigi. Erit extunc tibi dolor anime, quando sc. iam non ualebis eum
corrigere. Hinc et quintilianus in libro primo de oratoria institucione.
‘Etas,’ inquit, ‘ . . . hominis tunc maxime formanda est, cum simulandi
[[ Print Edition Page No. 8 ]]
nescia est ac precipientibus facillime cedit. frangas enim cicius quam
75 corrigas, que in prauum duruerunt.’ hec ille. quodque non solum in
moribus sed eciam in sciencia sint erudiendi a puericia, dicitur in ecclesiastico
vi: ‘Fili, a iuuentute tua excipe doctrinam et ad canos inuenies sapien-
ciam.’ Econtra uero dicit seneca lucilio: ‘Turpis et ridiculosa res est [[78-79]]
elementarius senex. iuueni siquidem est parandum, seni utendum.’ hoc
80 eciam improbat apostolus quibusdam iudeis, dicens hebreos v: ‘Cum
deberetis esse magistri, secundum tempus rursum indigetis, ut doceamini,
que sunt elementa sermonum dei.’ De utraque autem erudicione a
puericia filiis impendenda exempla reperiuntur in sacra scriptura, verbi
gracia de instructione morum in thobia. De hoc enim legitur in libro suo,
85 quod filium suum, cui nomen suum imposuit, ab infancia docuit timere
deum et abstinere ab omni peccato. porro de instruccione uerborum in
prouerbiis iiiio loquente salomone de seipso. ‘Ego,’ inquit, ‘fui filius
patris mei tenellus et unigenitus coram matre mea et docebat me atque
dicebat suscipiat verba mea cor tuum etc.’ Utraque autem erudicio scil.
90 doctrine et discipline siue documentorum et morum opus habet eciam
plerumque flagellis, de quibus iam alias dictum est, sc. in capitulo de
tractatu correpcionis.
Pueris ergo nobilibus eligendus est magister in ambobus, in sciencia ac
moribus. Nec facile possunt acquirere siue multiplicare scienciam nisi
per litterarum doctrinam. Ideoque necessarium est maxime talibus,
5 quibus opus est multa sciencia, ut litteris imbuantur a puericia. Unde,
sicut iam alias diximus, in litteris, quas quondam rex romanorum misisse [[6-9]]
legitur ad regem francorum hortans eum, ut liberos suos institui faceret
liberalibus disciplinis, inter ceteras quoque adiecit: ‘Rex illiteratus est
quasi asinus coronatus,’ et quod maxime talibus necessaria sit multiplex
[[ Print Edition Page No. 9 ]]
sciencia, dicit palladius in libro io de agricultura. ‘Neminem,’ inquit,10
‘magis decet quam principem meliora uel plura nosse,’ cuius doctrina
potest prodesse omnibus subiectis. Preterea, quia magnates non solent,
ut ceteri homines, corporaliter laborare, ideo utilis est eis honesta lit-
terarum occupacio, quam tempore vacacionis intendant percipiende
sapiencie, iuxta illud ecclesiastici xxxviii: ‘sapienciam scribe in tempore15
uacuitatis, quia qui minoratur actu, inueniet siue percipiet illam.’
Ceterum, ut dicitur in eodem xxxiii: ‘Multam maliciam docuit ociosi-
tas.’ hinc et seneca ad lucilium. ‘Ocium,’ inquit, ‘sine litteris mors [[18-19]]
est.’ Denique sicut dicit hugo in libro didascalicon io: ‘Primum in uita
solacium est sapiencie studium.’ De hac quoque materia iam alias dic- 20
tum est supra, ubi actum est de excellencia principis in sapiencia. In
doctore autem quinque sunt requirenda, scil. mens ingeniosa, vita
honesta, humilis sciencia, simplex eloquencia, docendi pericia. Mens
inquam ingeniosa, ut ex multis, que doceri possunt, meliora eligere sciat,
nec totum ex aliorum dictis accipiat, iuxta illud Varronis philosophi.25
‘Illum,’ inquit, ‘eruditorem elige, quem magis mireris in suis quam
in alienis . . . Nil magnificum docebit, qui a se nil didicit . . . falsoque
magistri nuncupantur auditorum narratores ac sic audiendi sunt, ut qui
recensent rumores.’ Hec Varro. Secundum, quod requiritur in eo, est
honesta uita siue conuersacio, quia ‘turpe est doctori, cum culpa redar- 30
guit ipsum.’ Unde ieronimus ad nepocianum: ‘Non confundant,’
inquit, ‘opera sermonem tuum.’ Hinc et seneca ad lucilium: ‘Hoc,’ [[32-34]]
inquit, ‘turpissimum est, quod nobis obici solet verba nos philosophie
non opera tractare.’ Item ambrosius super lucam: ‘folia,’ inquit, ‘sine [[34-35]]
fructu suspecta sunt michi. tales enim uestes habent exules paradisi.’ hoc35
est, de quo conqueritur augustinus in libro Confessionum io statum pueri-
cie sue confitens et de magistris suis pariter loquens. ‘In scolam,’ inquit,
‘datus sum ut litteras discerem, in quibus quid utilitatis esset, miser
ignorabam . . . Sed ludere delectabat et in nos vindicabatur ab eis, qui
talia utique agebant. Sed maiorum nuge negocia vocantur, puerorum40
[[ Print Edition Page No. 10 ]]
autem cum sint, a maioribus puniuntur . . . Nec faciebam ego bene . . .
sed michi, deus meus, bene fiebat abs te. Nec illi qui me urgebant, bene
faciebant, quia non ad te finem id referebant.’ hec augustinus. Ideo dicit
boecius in libro de scolastica disciplina: ‘Quisquis officium magistri
45 prosequi desiderat, uniuersa morum honestate oportet, ut polleat . . . sit
constans in uultu, pius in affectu, uirtutibus insignis, bonitate laudabilis.’
Et reuera uite honestas et maturitas in doctore auctoritatem adquirit et
multum in auditoribus proficit. Unde seneca ad lucilium epistola via.
‘Plus,’ inquit, ‘uiua uox et conuictus tibi quam oratio proderit. Unde ut
50 in rem presentem venias, congruit, primum, quia homines amplius oculis
quam auribus credunt, deinde quia longum est iter per precepta, breve et [[48-52]]
efficax per exempla.’ Idem in epistola liia. ‘Illum,’ inquit, ‘elige
adiutorem, quem magis admireris, cum videris, quam cum audieris.’ ut
enim dicit augustinus in libro de doctrina christiana: ‘Habet, ut obedienter
55 audiatur, quantacumque granditate diccionis maius pondus vita ducen-
tis.’ Econtra vero dicit beatus bernardus ad eugenium libro iio: ‘Mons-
truosa res est . . . sedes prima et vita yma, lingua magniloqua et manus [[56-58]]
ociosa, sermo multus et fructus nullus.’ Hinc et galterus in alexandreide
libro viiio:
60minus est preciosus et absque
pondere sermo grauis, quem non grauis edidit auctor.
Rumoresque facit leuitas auctoris inanes.
Talis recte dicere potest illud ouidii in libro tristium iio:
Crede michi, mores distant a carmine nostri.
65Et revera sicut exempla bona doctoris melius discipulos instruunt, sic
et mala corrumpunt. Unde ieronymus in epistola ad aletham: ‘Pro-
cliuis est,’ inquit, ‘malorum emulacio. Unde greca historia narrat
alexandrum orbis dominatorem leonidis pedagogi sui non potuisse viciis
carere in incessu et moribus, quibus adhuc paruulus fuerat infectus.’
70 Tercium, quod in eo requiritur, est humilis scientia. sciencia quidem,
quoniam ut dicit ouidius in libro tristium:
Quod minime nouit, nemo docere potest.
Ideo dicit ieronymus ad rusticum: ‘Multo tempore disce, quod doceas.’ [[73]]
Hinc etiam idem dicit super ecclesiastem, quod pytagoricorum ‘disci-
plina’ fuit ‘tacere per quinquennium et postea eruditos loqui,’ secundum75
illud, quod ibidem scriptum est scil. ecclesiaste iii: ‘Tempus tacendi et
tempus loquendi’; hoc est quod dicitur ecclesiastico xviii: ‘Antequam
loquaris, disce.’ Hec autem sciencia debet humilis esse, non inflatiua.
alioquin non est vera sapiencia secundum illud salomonis prouerbiis xii:
‘Ubi humilitas ibi et sapiencia.’ Econtra vero de sciencia superba dicit80
apostolus Ia ad corinthios viii: ‘Sciencia inflat, caritas edificat.’ siquis
autem existimat se aliquid scire, nondum cognouit, quemadmodum opporteat
eum scire. talis est sciencia demonum, a qua etiam nominantur,
quia demon sciens interpretatur. Unde iacobus iii: ‘Non est,’ inquit,
‘ista sapiencia de sursum descendens, sed terrena, animalis, dyabolica.’85
Quartum est simplex eloquencia, quia, sicut ait tullius in prologo rethori-
corum, ‘Sapiencia sine eloquencia parum prodest.’ Hinc etiam dicitur [[86-87]]
in ecclesiastico xx: ‘Sapiencia absconsus et thesaurus inuisus, que utilitas
in utrisque?’ Et reuera multum valet ad doctrinam facundia. Ut enim
ait therrencius in phormione:90
Nichil est . . .
Quin male narrando possit deprauari.
Econtra uero dicit tullius in libro de paradoxis: ‘Nichil esse tam horridum
et incultum, quod non splendescat oracione.’ Debet autem esse simplex
eloquencia, quia, sicut dicit Juuenalis libro iiiio:95
Torrens dicendi copia multis [[95-97]]
et sua mortifera est facundia.
Ad hoc autem, ut sit homo facundus, oportet, ut adiuuent eum quinque,
videl. natura, consciencia, exercicium vel usus, gestus et cordis leticia.
Natura quidem, quia, sicut dicit quintilianus: ‘philosophia simulari100
potest, sed eloquencia non potest.’ Consciencia uero, quia, sicut dicitur
ecclesiastico vi: ‘lingua eucharis,’ i.e. graciosa, ‘in bono homine habunda-
bit.’ Et ut dicit claudianus in maiori: [[103-104]]
Carmen amat quisquis carmine digna gerit.
105Econtra uero dicit cato:
Turpe est doctori etc.
Ideo dicit seneca in libro de moribus: ‘Oratorem te puta, si tibi ipsi ante
omnes, quod oportet, persuaseris.’ Hinc et quintilianus libro viiio,
‘Melius,’ inquit, ‘aliis certe suadebit, qui prius ipsi persuaserit. prodit
110 enim se quamlibet custodita simulacio, nec unquam est tanta loquendi
facultas, que non titubet et hereat, quociens ab animo verba dissenciunt.’
hec ille. Exercicium autem, quia, sicut dicit tullius in rethorica iia:
‘Exercitacio est usus assiduus et consuetudo dicendi.’ Et ut dicit quin-
tilianus libro i: ‘Consuetudo est certissima magistra loquendi.’ hinc ut [[114]]
115 seneca ait ad lucilium: ‘Mutuo ista fiunt et homines, dum docent, discunt.’
Gestu quoque adiuuatur homo in docendo, quia sicut dicit Valerius libro
viii: ‘Eloquencie ornamenta in pronunciacione apta et conueniente cor-
poris motu consistunt, quibus cum se instruxerit, tribus modis homines
aggreditur scil. aures eorum penetrando, oculos demulcendo, animos
120 inuadendo.’ hec valerius. Cui eciam videtur consonare supradictum
illud verbum senece: ‘Illum,’ inquit, ‘adiutorem elige, quem magis mireris, [[121-122]]
cum uideris, quam cum audieris.’ Adiuuatur etiam eloquencia mentis
leticia iuxta illud ennodii: ‘Exultacio,’ inquit, ‘eloquenciam dat, quam
ingenium negat.’ hec autem leticia maxime prouenit ex securitate con-
sciencie,125 secundum illud apostoli IIa ad corinth.i. ‘Gloria,’ inquit, ‘nostra,
hoc est testimonium consciencie nostre.’ aliquando tamen ex bonorum
dictorum inuencione, iuxta illud prouerb. xv: ‘Letatur homo in sentencia
oris sui.’ aliquando eciam ex auditorum dignitate vel etiam multitudine
secundum illud quintiliani libro io: ‘Optimus quisque preceptor frequencia [[129-130]]
130 gaudet et maiori theatro se dignum putat.’ Nec mirum, quia Boecius
in libro ypoteticorum: ‘Nullum est bonum, quod non pulcrius elucescat, si
plurimorum noticia conprobetur.’
Preter hec in doctore requiritur docendi pericia vel industria, sc. ut
habeat modum in doctrina. In ipso quoque loqucionis modo quinque
sunt necessaria, uidel. dictorum apercio siue claritas, breuitas, utilitas,
suauitas, maturitas. Claritas quidem, ut aperte proferantur, ita ut ab5
omnibus intelligantur. ut enim ait prosper in libro iio De uita contem-
platiua: ‘Tam . . . apertus . . . debet esse sermo docentis, ut ab intelli-
gencia sua nullos, quamuis imperitos, excludat; sed in omnium audien-
cium pectus cum quadam delectacione descendat.’ Aperte inquam, id
est, distincte et alte et plane. De primo legitur in libro neemie viii, quod10
‘legerunt in libro legis distincte et apposite ad intelligendum, et intel-
lexerunt, cum legeretur.’ De secundo dicit boecius in libro de scolastica [[12-14]]
disciplina: ‘Cum . . . scolas legendi causa magister intrauerit extrinsecus
rigore assumpto . . . incipiat ore rotundo mediocriter ascendendo.’ Hinc
ysidorus in libro de origine officiorum iii: ‘vox,’ inquit, ‘lectoris simplex15
sit et clara et ad omne pronunciacionis genus accomodata . . . non hu-
milis, nec adeo sublimis . . . agrestem ac subrusticum sonum fugiens, nichil
femineum sonans, neque cum motu corporis sed . . . cum specie graui-
tatis.’ De tercio quintilianus libro io: ‘utendum est,’ inquit, ‘plane ser- [[19-21]]
mone ut nummo, cui publica est forma . . . Usitatis enim tutius utimur,20
noua verba non sine periculo fingimus.’ huic etiam consonat apostolus
I ad thimotheum vi dicens: ‘prophanas uocum nouitates deuita.’ Hinc
patet, quod pueri docendi sunt loquendi genere sibi noto et usitato, quibus
multum valet exemplorum manifestorum adiunctio iuxta illud uarronis: [[24-25]]
‘lucidissimum,’ inquit, ‘edocendi genus est exemplorum subdicio.’ hinc et25
Aristotiles in libro methaphisicorum i: ‘Illud,’ inquit, ‘ad quod assueti
sumus, est animo magis applicabile . . . quod autem extra illud est, inconuenientis
[[ Print Edition Page No. 14 ]]
est, immo inopinabile.’ Denique instruendi sunt singuli
secundum capacitatem suam iuxta illud euangelicum: ‘unicuique secun-
dum30 propriam uirtutem,’ in matheo xxv. Unde de hiis, qui eciam simplicibus
ingerunt subtilia, dicitur ysaie xix: ‘Confundentur, qui opera-
bantur linum pectentes et texentes subtilia.’ Dicit eciam beatus ber-
nardus ad cartusienses, quod ‘difficilium meditacio scripturarum fatigat, [[32-34]]
non reficit teneriorem animum, frangit intencionem, hebetat sensum.’
35 Ideo dicit palladius in libro de agricultura io: ‘pars est prima prudencie
ipsam, cui precepturus es, personam estimare.’ hiis autem, qui etiam
leuia verbis phaleratis aut coloribus rhetoricis ornare nituntur, dicit am-
brosius super lucam libro viii: ‘Aufer lenocinia fucumque uerborum, que [[37-39]]
solent eneruare sentencias.’ De hoc eciam arguitur heliu a domino in
40 iob xxxviii: ‘Quis est,’ inquit, ‘iste inuoluens sentencias sermonibus im-
peritis?’ Econtra uero dicit apostolus Ia ad corinth. ii: ‘loquimur non
in doctis humane sapiencie uerbis sed in ostensione spiritus et uirtutis.’
Breuitas autem moderata requiritur in docendo, quia, sicut dicit Yeroni-
mus super Jeremiam libro ii: ‘Nimia prolixitas onerat sensus legencium,
45 et immoderata breuitas prescidit studiosorum desiderium.’ Est autem
breuitas, ut dicit tullius in rethorica ia, ‘cum nullum nisi necessarium as-
sumitur verbum.’ hanc breuitatem multum impedit, cum homo certam [[46-47]]
loquendi uiam non precogitat uel assumit. Ut enim ait varro: ‘Nusquam [[48-49]]
deueniet, qui, quot uidet, sequitur calles.’ unde ouidius in libro de fastis v:
50Sepe stat incertus et nescit, qua sit eundum,
Cum uidet ex omni parte uiator iter.
huic etiam consonat, quod idem in libro methamorphoseos dicit:
Inopem me copia fecit.
Sicut ergo dicit hugo in libro didascalicon iiio: ‘Cum de qualibet arte
55 agimus, maxime in docendo, ubi omnia ad compendium restringenda sunt
et ad facilem intelligenciam reuocanda, non omnia dicenda sunt, que
[[ Print Edition Page No. 15 ]]
dicere possumus; ne minus utiliter . . . dicantur ea, que dicere debemus.’
unde horacius in poetria:
Offendunt, poterat duci quia cena sine istis.
Siquidem et utilitas requiritur in docentis sermonibus, quoniam, ut dicit60
seneca ad lucilium: ‘Non multis opus est sed efficacibus.’ De hoc autem [[61]]
plenius dicetur inferius. Preterea in omni doctrina utilis est loquucionis
suauitas, ut delectacione quadam auditores demulceat et sic attenciores
reddat. Ut enim legitur in ecclesiastico xl: ‘Tybie et psalterium suauem
faciunt melodiam et super utraque lingua suauis.’ Et hanc suauitatem65
aliquando facit ipsa dictorum bonitas vel utilitas uel eciam iocunditas
iuxta illud horacii in poetria:
Aut prodesse volunt aut delectare poete
Aut simul et iocunda et ydonea dicere uite.
unde de bonitate uel utilitate dicitur in prouerbiis xiii: ‘Doctrina bona70
dabit graciam,’ scil. ipsi doctori, quia placebit auditori, eique iocunda fit,
iuxta illud horacii ubi supra: [[72-73]]
Hec placuit semel, hec decies repetita placebit.
Aliquando eciam hoc facit dictorum uarietas, sicut dicit tullius in rhetorica [[74-76]]
prima: ‘oracionem,’ inquit, ‘magnopere uariare oportet, quoniam in omnibus75
rebus similitudo sacietatis mater est.’ hoc est quod dicitur in iio
machabeorum ultimo: ‘Sicut uinum semper bibere aut semper aquam con-
trarium est, alterius autem uti delectabile,’ ita legentibus, si semper exac- [[79-81]]
tus sit, sermo non erit gratus. Hinc et quintilianus: ‘In grandibus,’ inquit,
‘cenis hoc sepe nobis accidit, ut, cum optimis saciati sumus, varietas80
tamen nobis ex uilioribus grata sit.’ Ut enim ait uarro: ‘gaudet natura [[81-82]]
varietate.’ Obseruanda est eciam in docendo maturitas, i.e. inter veloci-
tatem et tarditatem mediocritas. ut enim, seneca dicit ad lucilium: [[83-86]]
‘inopia verborum et exilitas minus intentum auditorem facit, interrupte
tedio tarditatis facilius tamen insidet, quod expectatur, quam quod85
preteruolat.’ hec seneca. Itaque cauenda est et nimia inculcacio et
eciam nimia interrupcio. Denique sicut dicit augustinus in libro de
doctrina christiana iiiio: ‘Quid prodest integritas loqucionis, quam non
[[ Print Edition Page No. 16 ]]
sequitur intellectus audientis, cum loquendi omnino nulla sit causa, si,
90 quod loquimur, non intelligunt, propter quos loquimur, ut intelligant . . .
Quid enim prodest clauis aurea, si aperire, quod uolumus, non potest.
Aut quid obest lignea, si hoc potest, quando nichil querimus nisi patere,
quod clausum est. Bonorum ingeniorum insignis est indoles verum in
uerbis amare, non uerba . . . Itaque non existimet quis dici melius, nisi
95 quod dicitur uerius, nec doctor uerbis seruiat, sed uerba doctori . . .
Cumque uir bonus et eloquens bona dicit, quantum debet, agit, ut intelli-
genter, ut libenter, ut obedienter audiatur.’ hec augustinus. Hinc et
plinius in epistola ad ursum: ‘Sicut,’ inquit, ‘faces ignem assidua concussione
custodiunt, demissum egerrime reparant, sic et dicentis calor et
100 audientis intencio continuacione seruatur, intercapedine autem et quasi
remissione languescit.’ Oportet autem magistrum habere docendi mo-
dum non solum in uerbis sed eciam in factis. ut enim ait boecius unde [[102-113]]
supra: ‘Oportet ut sit eruditus, mansuetus ac rigidus . . . non neggligens,
nec arrogans. Eruditus, inquam, quia prius oportet, ut discat, quam
105 doceat . . . Mansuetus autem, ut, cum necesse est, discipulorum elacio-
nem pati sciat . . . rigidus eciam, ut . . . uindictam erroris imponat, . . .
oblatrantes remordeat, obliquantes reprimat, proteruientes corripiat . . .
Nec sit negligens, sed in officio magisterii sedulus et diligens. Sicut enim
in unoquoque opere mater inuenitur constancia, sic uniuerse doctrine ac
110 discipline est nouerca negligencia . . . Neque uero sit arrogans, quia
nunquam arrogantes fideliter instruunt, sed in fastigio simplices de-
spiciunt et quod sciunt, humiliter docere contempnunt, nec in datorem
sciencie causam referunt, sed in se propriam excellenciam respiciunt.’
hec boecius. Et recte dicit in datorem sciencie, quoniam a solo deo datur
115 sciencia, non solum docenti, sed eciam addiscenti. unde solus deus pro-
prie magister dicitur, et non homo, sicut ab ipso domino dicitur in matheo
xxiiio: ‘Nolite,’ inquit, ‘uocari rabi; unus est enim magister uester.’
[[ Print Edition Page No. 17 ]]
Hinc et augustinus in libro de magistro: ‘Omnes,’ inquit, ‘disciplinas, quas
se magistri docere profitentur, . . . cum uerbis explicant; . . . disci-
puli, . . . utrum uera dicta sint, apud semetipsos considerant, interiorem120
scil. ueritatem pro uiribus intuentes . . . falluntur autem, ut eos, qui non
sunt, magistros vocent, quia plerumque inter tempus loqucionis et tempus
cogitacionis nulla mora interponitur. et quoniam post admonicionem
sermocinantis cito intus discunt, foris se ab eo, qui admonuit, didicisse
arbitrantur. Nos autem intelligamus, quam vere scriptum sit auctoritate125
diuina, ne nobis quemquam magistrum dicamus in terris, et
quod unus omnium magister sit in celis. Quid autem sit in celis docebit
ipse, a quo et per homines foris signis admonemur, ut ad eum intro
conuersi erudiamur, quem diligere ac nosse uita beata est.’ hec augus-
tinus. Idem quoque dicit in libro retractacionum io: ‘Credibile est idcirco130
uera respondere de quibusdam disciplinis eciam imperitos earum, quia
presens est illis, quantum id capere possunt, lumen eterne racionis, ubi
hec immutabilia vera conspiciunt; non quod ea, sicut platoni . . . visum
est, aliquando nouerint et obliti fuerint; hoc et ego quondam in libro
soliloquiorum, quod nunc improbo, dixi, quod uidel. liberalibus disciplinis135
eruditi . . . illas in obliuione obrutas erunt et quodam modo re-
fodiunt.’ hec augustinus.
Dicto de magistro, de puerorum disciplina primitus consideranda sunt
duo, scil. quid eam impediat et quid eam promoueat. Impedimenta
quedam sunt ex parte uite, quedam ex parte studii uel doctrine. Ex
parte uite impediunt vii uicia. et primo superbia, que dum animam5
inflat, excecat. unde augustinus in libro confessionum de statu suo pris-
tino loquens, ita dicit: ‘Tumor meus refugiebat scripture modum et facies
mea nimis non sinebat me videre malum.’ Secundum est inuidia, de
quo dicit sapiens in libro sapiencie vio: ‘Non,’ inquit, ‘cum inuidia tabes- 10
cente
[[ Print Edition Page No. 18 ]]
iter habebo, quoniam talis homo non erit particeps sapiencie.’
Tercium est iracundia, de qua eciam dicit poeta:
Ira impedit animum, ne possit cernere uerum.
Quartum est accidia siue pigricia, de quo dicit ambrosius super genesim,
quod nullus piger inuenitur in domo sapientis. ut enim legitur in libro
15 sapiencie io: Spiritus sanctus discipline,’ i.e. dator discipline, ‘effugiet
fictum,’ i.e. pigrum. unde recte dicitur pigro in prouerbiis vi: ‘vade ad
formicam, o piger, et disce sapienciam.’ Quintum est auaricia, de qua [[18-19]]
dicit Jeronimus contra uigilancium: ‘Non est eiusdem hominis aureos
nummos et scripturas probare.’ Sextum est luxuria, de qua dicit boecius [[19-22]]
20 in libro de scolastica disciplina: ‘luxurie feruore studeat discipulus alienari,
quam triplici membro diuidunt satyrici, scil. unam consistere dicentes in
ornatu, alteram in choitu, terciam uero gulositatis assistricem.’ Sep-
timum est gula de qua dicit Jeronimus contra iouinianum libro iio: ‘Galienus [[23-27]]
. . . etiam illos, quorum uita et ars est sagina, dicit . . . nec uiuere
25 diu posse, nec sanos esse, animasque ipsorum ita nimio sanguine et adipe
quasi luto inuolutas nichil tenue, nichil celeste, sed semper de carnibus et ructu
et ventris ingluuie cogitare.’ Idem eciam Jeronimus alibi dicit, [[27-28]]
quod ‘uenter pinguis sensum tenuem non gignit.’ Dicit et boecius, ubi [[28-31]]
supra, quod ‘uinum quidem modice sumptum intellectui videtur acumen
30 inferre, non modice uero potatum racionem perturbat, intellectum hebe-
tat, memoriam eneruat.’ Hec sunt ergo impedimenta uite, quibus scil.
impeditur percepcio sciencie uel sapiencie, quorum v sunt spiritualia, scil.
superbia, Inuidia, ira, accidia et auaricia, duo uero carnalia, scil. gula et
luxuria. unde in libro sapiencie io dicitur, quod ‘in maliuolam animam
35 non introibit sapiencia’; propter uicia spiritualia nec habitabit in corpore
subdito peccatis, id est in gulosis et luxuriosis. Ex parte uero studii uel
doctrine dicit hugo in libro didascallicon vo Tria impedimenta esse, videl. [[37]]
negligenciam et imprudenciam et fortunam. Negligenciam, inquam, ad-
discendi, inprudenciam ordinis et modi, fortunam paupertatis uel infir-
mitatis,40 aut defectus librorum aut magistri. Itaque de primo discipulus
[[ Print Edition Page No. 19 ]]
est admonendus, de secundo instruendus, de tercio, si opus sit, adiuuan-
dus. De primo dicit boecius, ubi supra, quod ‘uniuerse discipline nouerca [[42-44]]
est negligencia, meliusque,’ inquit, ‘esse mechanice deseruire quam sco-
lasticum onerari iugo negligencie.’ hec boecius. Hinc et ennodius: ‘Ar-
cium,’ inquit, ‘mater . . . est instancia; nouerca erudicionis est negligencia.’45
Item petrus in epistola clementis IIIa: ‘Ignorancia,’ inquit, ‘est
mater omnium malorum, que incuria quidem et ignauia gignitur, negli-
gencia uero alitur et augetur.’ Sed quia substanciam non habet facile ab
hiis, qui studiosi sunt, effugatur. ut autem dicit apuleius in libro de deo socratis: [[46-48]]
‘In quibusdam mirandum est, quod ea, que minime uideri nescire50
uolunt, discere tamen negligunt et eiusdem artis disciplinam simul et
ignoranciam detrectant.’ Contra quod in canone dicit clemens papa [[52-55]]
distinccione xxxviiia: ‘Nullus eciam,’ inquit, ‘episcopus propter obpro-
brium senectutis uel nobilitatem generis a paruulis etiam uel minimis
eruditis inquirere negligat, siquid forte utilitatis est atque salutis.’ Et55
recte. ut enim dicit seneca ad lucilium: ‘Quid stultius est, quam quia [[56-57]]
non didiceris, ideo non discere.’ At ut dicit Jeronymus ad euangelum: [[57-59]]
‘illud verissimum comprobatur, quod apud grecos canitur: “Impericia
confidenciam, erudicio creat timorem.” ’ De secundo impedimento addis-
cendi, quod est imprudencia ordinis et modi, dicit apostolus Ia ad chorinth.60
viii: ‘Siquis existimat se aliquid scire, nondum cognouit, quemad-
modum opporteat eum scire.’ Paucissimi namque rectum addiscendi modum
obseruant, ut scil. ordinem et affectum et intencionem debitam
in huiusmodi teneant, sicut plenius dicetur inferius. unde hugo in libro
didascalicon iiio: ‘Scolares,’ inquit, ‘nostri aut nesciunt aut nolunt modum65
congruum in discendo; et idcirco multos quidem inuenimus studentes,
paucos uero sapientes’. De tercio, scil. impedimento fortune, adiuuandus
est secundum hugonem, si opus est, discipulus, ut ei prouideatur in ex-
pensis [[68-69]]
[[ Print Edition Page No. 20 ]]
et libris atque doctore. Possumus eciam addere quartum impedi-
mentum,70 scil. inquietudinem corporis et curiositatem oculorum, qui, ut
dicit aristoteles in methaphisica libro primo: ‘Maxime ad doctrinam neces-
sarii sunt, quia multas nobis differencias ostendunt.’ unde boecius ubi [[72-87]]
supra: ‘Non sit,’ ait, ‘scolaris discolus, id est a scola diuisus . . . per vicos
et plateas tabernasque discurrens ac meretricum cellulas, per publica quo-
que75 spectacula, per pompas et choreas, per commessaciones et publicas
cenas, oculis vagis et effreni lingua, . . . luxurie quoque fervore alienari
studeat . . . nec illas solummodo species eius, que in gulositate choituque
consistunt . . . et tanquam causatum et causa permutatim adnexe sunt,
caueat . . . sed illam nichilominus, que ornatibus inhiat . . . gaudet ues-
tium80 frequenti variacione earumque membratim sigillacione, pectinis
beneficio cesariem polire et calamistri tortuositate florumque diuersitate
seriatim lasciuire, gulam fuco perfundere frequenti, nouacule castigacioni
inhyare, sinus aromatibus implere, gemmatis colla monilibus partho-
rumque cingulis uentrem plebi ostendere, rostratis calceis et tabulatis . . .
85 incedere, collo elato, gutture inflato, supercilio mutilato, oculo impudico
incessuque fastuoso semicircularis procedere . . . appositis quoque cibariis
omnia fastidire . . . et ultimo raroque scolis interesse.’ hec boecius. Qui [[87-91]]
eciam ibidem postea tangit breuiter et alia quedam impedimenta, dicens:
‘Cauendum est, ne deliciosus mentem appetitus excecet, ne lucrum eneruet
90 . . . raroque fidelis adulacio defraudet, ne familiaris sinistra uisu uel au-
ditu ebibat, quod scribentis uel discentis dexteram emolliat.’ hec boecius.
Ceterum duo sunt impedimenta discendi generalia. unum ex parte dis-
cendorum, sc. obscuritas uel difficultas, secundum illud ecclesiastici i:
‘Cuncte res difficiles.’ Aliud ex parte discentium, scil. ingenii tarditas
95 uel intellectus infirmitas, iuxta illud aristotelis libro methaphisicorum iio:
[[ Print Edition Page No. 21 ]]
‘Sicut,’ inquit, ‘noctuarum uisus ad lucem diei se habet, sic et intellectus [[97-99]]
noster ad omnia nature manifesta.’ Ideo dicit tullius in dyalogo ad hor-
tensium: ‘Omnis cognicio multis est difficultatibus obstructa. est enim
et in rebus ipsis obscuritas et in iudiciis nostris infirmitas.’ Item Jero-
nymus super ysaiam libro xiiio: ‘Illud,’ inquit, ‘rhetoris uictorini breuiter100
admoneo, ut obscuritatem uoluminum ex tribus rebus fieri scias, uel rei
magnitudine uel doctoris impericia vel audientis duricia.’
Tria uero, sicut dicit hugo in libro didascalicon iiio sunt ‘ad discendum
necessaria, sc. natura, exercicium, disciplina. In natura consideratur, ut
audita facile percipiat et percepta firmiter custodiet. In exercicio, ut
labore et sedulitate naturalem sensum excolat. In disciplina, ut laudabiliter5
uiuens mores cum sciencia componat . . . Ad naturam itaque perti-
nent ingenium et memoria, que duo ita sibi in omni studio coherent, ut [[6-15]]
unum non prosit, si alterum desit. sicut nulla prosunt lucra, ubi deest
custodia; et incassum receptacula munit, qui, quod recondat, non habuit.
Ingenium quippe sapienciam inuenit; memoria custodit. Est autem memoria10
uis retentiua eorum, que sensibus supposita fuerint uel etiam yma-
ginibus. Ingenium est vis quedam naturaliter animo insita, per se valens.
Ingenium a natura proficiscitur, usu iuuatur, immoderato labore retunditur
et exercicio temperato acuitur . . . Ingenium exercent duo, lectio scil.
et meditacio,’ de quibus scil. plenius dicetur inferius. Hec autem dicit15
hugo de natura, ad quam, ut dicit, ‘pertinent ingenium et memoria. [[16-19]]
Excercitacio autem est uirtus animi, qua quis molliciem siue rubiginem
ocii fastidiens aut detestans assidue bonis honestisque studiis uel actibus
se occupat, ut nullum tempus uacuum pretereat,’ iuxta illud ecclesiastici
xiiii: ‘Non defrauderis a die bono et particula diei boni non te pretereat.’20
Hic autem accipimus illam partem exercicii, que est in occupacione studii,
de qua dicit tullius in tusculanario libro io: ‘Grecorum prouerbium est
[[ Print Edition Page No. 22 ]]
“Quam quisque nouit artem, in hac se exerceat.” ’ Hinc et gaufridus in poetria:
25 Ars certos usus promptos, imitacio reddit
artifices aptos, tria concurrencia summos.
usum uocat excercicium, in quo scil. exercicio, sicut dictum est iuxta hugo-
nem, attenditur, ut labore ac sedulitate naturalis sensus excolatur. Est
autem duplex hominis sensus, uterque laboriose ad doctrinam excerci-
tandus,30 exterior, scil. auditus et uisus, et interior, scil. ingenium et intel-
lectus. Excerceat ergo discipulus auditum in audiendo, uisum in legendo,
ingenium inuestigando, Intellectum in meditando. nam de laborioso
ingenii excercicio dicit salomon ecclesiaste x: ‘si retusum fuerit ferrum et
hoc non, ut prius, sed exhebetatum fuerit, multo labore exacuetur, et
35 post industriam sequitur sapiencia.’ Ubi ferrum uocatur humanum in-
genium siue mens propter perspicacitatis accumen. Et sicut ociositas
ferrum obtundit ac denigrat, rubiginat et consumit, Econtra uero usus
illud exacuit, dealbat, elimat et a corrupcione rubiginis conseruat, Sic
humanam mentem ocium uel desidia obtundit ac cetera predicta in ea
40 facit. Unde super predicto verbo dicit Jeronymus: ‘Ocio ingenium hebe-
tatur, et desidia est quasi quedam rubigo sapiencie.’ Hinc et ouidius [[40-41]]
in libro tristium iiiio:
Ingenium longa rubigine lesum
Torpet et est multo quam fuit ante, minus
45 fertilis, assiduo si non renouetur aratro.
Nil nisi cum spinis gramen habebit ager.
Itaque contra predicta mala, que facit ociositas menti humane, excerci-
tacio studii uel discipline illam exacuit, perspicacitate dealbat, candore
puritatis et innocentie elimat, i.e. a rubigine viciorum detergit et ab omni
50 peccati corrosione illesam custodit. Hec ergo quatuor desidie mala et
quatuor exercicii bona ibi salomon insinuare nititur, ut ocium fugiatur et
exercicium discipline requiratur. de quo eciam exercicio, quo ingenium
acuitur in discendo, dicit idem in prouerbiis xxvii: ‘Ferrum ferro acuitur
[[ Print Edition Page No. 23 ]]
et homo exacuit faciem proximi sui.’ sicut enim ferrum acuitur ferro
per collisionem, sic et discipuli mens uel ingenium acuitur per doctrine a55
magistro recepcionem. Sed multum refert, in quibus doctrinis uel in qua
doctrine materia erudiantur. At quid enim usque hodie paruulorum
sensus et lingue poeticis fabulis ac luxuriosis figmentis imbuuntur? Nam
et si doctrina poetica sit utilis quantum ad regulas metricas, inutilis
tamen est, immo perniciosa quantum ad fabulas predictas. unde60
valerius maximus libro vio refert, quod ‘lacedemonii libros achilochi e ciui-
tate sua fecerant exportari, eo quod parum uerecundam ac pudicam il-
lorum arbitrabantur lectionem. Noluerunt enim liberorum suorum ani-
mos imbui, ne plus eorum moribus obesset, quam ingeniis prodesset.’
hec valerius. Hinc eciam dicit ysidorus in libro sentenciarum: ‘Ideo prohibitur65
christianus poetarum figmenta legere, quia per oblectamenta
fabularum nimium mentem excitant ad incentiua libidinum. Non
enim solum immolatur demonibus thura offerendo, sed eciam eorum dicta
libencius capiendo.’ Sunt autem et alii libri metrici eciam antiquissimi,
in quibus eque utiliter, immo multo utilius in arte metrica possent edoceri,70
verbi gracia libri iuuenci presbiteri de historia quatuor euangeliorum,
liber aratoris de actibus apostolorum, liber eciam epygrammatum pros-
peri, religiosissimi uiri, de dictis beati Augustini. Sed et liber de con-
flictu viciorum atque uirtutum prudencii, carmen quoque paschale sedu-
lii; preter hos eciam extat liber mathei de sancto thobia, biblia quoque75
a petro riga uersificata et alia plurima. In quibus utique possent instrui
salubriter et in arte grammatica quantum ad litteram et eciam in fide ac
moribus quantum ad ipsam librorum materiam. Unde de hoc conque-
ritur augustinus in libro confessionum io peccata puericie sue confitens et
inter alia sic loquens: ‘Tenere,’ inquit, ‘tunc cogebar enee nescio cuius80
errores, oblitus errorum meorum, et plorare didonem mortuam, quia se oc-
cidit ob amorem, cum interea me ipsum in hiis a te morientem, quia te non
[[ Print Edition Page No. 24 ]]
amantem siccis occulis miserrimus ferrem. Quid enim miserius misero
non miserante seipsum . . . ve tibi, flumen moris humani . . . quamdiu
85 non siccaberis. Quousque volues eue filios in mare magnum et formi-
dolosum, quod uix transeunt, qui lignum conscenderunt. Nonne ego
intelligo iouem et tonantem et adulterantem. Et utique non posset hec
duo, sed actum est, ut haberet auctoritatem ad imitandum adulterum,
uerum lenocinante tonitru falso. Fingebat hec homerus . . . diuina tri-
buendo90 flagiciosis hominibus, ne flagicia flagicia putarentur, sed quisquis
ea fecisset, . . . deos imitatus esse videretur . . . Itaque non per predictas [[91-100]]
turpitudines commodius uerba discuntur, sed per talia uerba turpitudines
ille confidencius perpetrantur. Nec accuso uerba, quasi uasa electa et
preciosa, sed uinum erroris, quod nobis propinabatur in eis a doctoribus
95 ebriis . . . hiis tamen delectabar miser et ob hoc appellabar bone spei
puer . . . Itane aliud non inueniebatur, quo ingenium et lingua mea
excerceretur? nunc autem laudes tue, domine, laudes tue per scrip-
turas sanctas suspenderunt palmitem cordis mei ad te, ut non raperetur
per inania nugarum, turpis preda uolatilibus. Non enim unico modo
100 sacrificatur angelis transgressoribus.’ hec augustinus de excercicio. Deni-
que ad disciplinam, ut dictum est, spectat, ut discipulus siue scolaris
laudabiliter uiuens mores cum sciencia componat. unde boecius ubi [[102-106]]
supra: ‘Sit scolari facultas munda, porcio contenta, uiriliter incursus per-
ferens, ad summa semper hanelans et omnibus obediens, . . . famulatui
105 prompta, ad obloquendum tarda, fidelis obsequio, dulcis . . . integraque
colloquio, cordis tumorositate carens.’ De hac quoque materia, scil. de
morum disciplina, que necessaria est addiscentibus, iam in precedenti
capitulo dictum est et adhuc inferius dicetur, ubi agendum est de instruc-
cione puerorum in moribus.
Sicut autem dicit hugo in libro superius nominato: ‘Sapiens quidam, [[2-8]]
[[ Print Edition Page No. 25 ]]
cum interrogaretur de modo et forma discendi, respondit:
Mens humilis, studium querendi, vita quieta,
Scrutinium tacitum, paupertas, terra aliena,5
Audierat, puto, dictum: “Mores ornant scienciam.” . . . Illaudabilis quippe est
sciencia, quam uita maculat impudica.’ Ideo preceptis legendi pre-
cepta quoque uite adiunxit: ‘Principium ergo discipline est humilitas, [[8-35]]
cuiuis . . . tria precipue ad leccionem pertinent documenta, scil. ut nullam10
scienciam uel scripturam uilem habeat, ut a nemine discere erubescat, ut,
cum scienciam adeptus fuerit, ceteros non contempnat. Multos hoc de-
cipit, quod ante tempus sapientes uideri uolunt . . . unde et simulant,
quod non sunt, et quod sunt, erubescunt, eoque longius a sapiencia uera
recedunt, quo non esse se sapientes, sed putari cupiunt. Eiusmodi multos15
noui, qui cum primis adhuc elementis indigeant, non nisi summis interesse
dignantur et ex hoc solum se magnos fieri putant, si magnorum et sapi-
entum uel scripta legerint uel audierint uerba uel ab eis cogniti fuerint.
utinam me nemo cognoscat et ego cuncta nouerim. . . . “Audisti platonem,
audias et crisippum.” In prouerbio quippe dicitur: “Quod tu non nosti,20
fortassis nouit ossellus.” Nemini omnia scire datum est . . . prudens
igitur lector omnes libenter audit, omnia legit . . . indifferrenter ab omni-
bus, quod sibi deesse videt, querit; nec quantum sciat, sed quantum
ignoret, considerat. Hinc et illud platonicum aiunt: “Malo aliena uere-
cunde discere, quam mea imprudenter ingerere.” Cur enim discere eru- 25
bescis et nescire uerecundaris; pudor iste maior est illo . . . Sapiencior
omnibus eris, si ab omnibus discere uolueris. Qui ab omnibus accipiunt,
omnibus diciores fiunt. . . . Expedit etiam tibi, ut, cum aliquid sapere
ceperis, ceteros non contempnas. . . . Bonus enim lector humilis debet
esse et mansuetus . . . diligens et sedulus, ut ab omnibus libenter discat, 30
nunquam de sciencia sua presumat, peruersi dogmatis auctores quasi
[[ Print Edition Page No. 26 ]]
venena fugiat, diu rem pertractet, antequam iudicet. Dicta sapientum
intellecta diligat . . . et si qua forte obscuriora repererit, non statim in
uituperium prorumpat, ut nichil bonum esse credat, nisi quod ipse intel-
ligere35 potuerit. hec est humilitas discipline.’ In studio querendi ex-
cercebantur antiqui philosophi adeo, ut ‘propter amorem sapiencie . . .
alii honores calcarent, alii uero diuicias proicerent. Alii quoque acceptis [[37-43]]
iniuriis gaudebant, alii deserta petebant, ut contemplacioni liberius uaca-
rent. . . . utinam hec in nostris scolasticis esset diligencia, ut nunquam in
40 eis senesceret sapiencia. . . . Siquidem omnes pene uirtutes decrescunt in
senibus sola crescente sapiencia . . . unde sapiens ille uir grecie themistocles,
cum expletis cvii annis se mori cerneret, dixisse fertur se dolere, quod
egrederetur e uita, quando sapere cepisset. . . . vitam quoque discentis [[43-46]]
oportet esse quietam et interius, ut mens per illicita desideria non discur-
rat,45 et exterius, ut ocium et opportunitas honestis et utilibus studiis
suppetat. utrumque siquidem pertinet ad disciplinam. . . . Porro scru-
tinium tacitum pertinet ad excercicium sicut et querendi studium. . . .
Sed studium querendi significat instanciam operis, scrutinium uero dili-
genciam meditacionis. Opus, labor et amor peragunt, scrutinium, cura
50 et uigilia pariunt. In labore est, ut agas, in amore, ut perficias, in cura,
ut prouideas, in uigilia, ut attendas. Hii sunt quatuor portantes lecticam [[51-56]]
philosogie, i.e. sedem sapiencie. hiis enim suppositis gestari dicitur, quia
in hiis se excercendo promouetur. Iuuenes propter robur a fronte lecticam
tenere dicuntur, scil. philos et tropos, i.e. amor et labor, quia foris opus
55 peragunt; a posteriori puelle, scil. philemia et agerinnia, quod inter-
pretatur uigilia et cura, quia intus in secreto consilium pariunt. . . .
Iterum paupertatem sequi, hoc est superflua non sectari, maxime spectat [[57-58]]
ad disciplinam: “pinguis enim uenter non gignit sensum tenuem.” . . . [[58-68]]
Postremo terra aliena posita est, que et ipsa melius hominem excercet.
[[ Print Edition Page No. 27 ]]
Omnis quippe mundus exilium est philosophantibus. Quia tamen, ut60
ait quidam:
nescio qua natale solum dulcedine cunctos [[62-63]]
Magne uirtutis principium est, ut discat paulatim excercitatus animus
hec uisibilia commutare, ut postea possit eciam derelinquere. Delicatus65
adhuc ille est, cui patria dulcis est; fortis autem est, cui iam omne solum
patria est; perfectus est, cui mundus totus exilium est. Ille mundo
amorem fixit, iste sparsit, hic extinxit.’ hec hugo. Et reuera paupertas
et peregrinacio discentis excercicio multum proficiunt, dum eum a multis
doctrine impedimentis expediunt. Diuicias namque multa sequuntur70
incommoda, que discipline sunt inimica, verbi gracia superbia, cupiditas
et crapula ceteraque uicia supradicta. Ipsa quoque diuiciarum occupacio
multum obest discentis excercicio. unde paucos uidemus nobiles aut
diuites in scripturis sapientes, et hoc ideo quia uix aut nunquam esse possunt
assidui et boni scolares. Similiter peregrinacio a patria multum 75
proficit, quia mentem a carnali affeccione parentum et cura rerum fa-
miliarium auertit. unde uidemus parisius scolares a remotis partibus ueni-
entes magis continuo studio insistere et ideo magis proficere. hinc et [[78-82]]
ipse hugo post predicta subiungens: ‘ego,’ inquit, ‘a puero exulaui et
scio, quo merore animus arctum aliquando pauperis tugurii fundum deserat80
et qua libertate postea marmoreos lares ac tecta laqueata despiciat.’
hec hugo.
Remotis ergo predictis omnibus impedimentis et adminiculis assequtis
secure potest quis ad disciplinam scolasticam accedere et in ea, si persone
sue congruit, quasi per quatuor gradus, sicut dicit boecius, ad perfec- [[4]]
cionem ascendere. Ad incipientes enim pertinet audire, ad proficientes5
studere, ad prouectos se excercere, ad perfectos autem docere. Incipienti
ergo conuenit primo magistrum querere et sibi competentem eligere, seque,
[[ Print Edition Page No. 28 ]]
si fieri potest, ei coniungere, se quoque eidem subicere. De primo,
scil. quod debeat magistrum habere, Jeronimus ad paulinum hortatur, [[9-11]]
10 ut intelligat se in scripturis absque preuio et monstrante semitam ingredi
non posse. Hinc et idem ieronimus in libro de illustribus uiris: ‘Qui [[13-14]]
nullum,’ inquit, ‘sequitur preuium, pessimum semetipsum facit magis-
trum.’ Idem ad marcellam: ‘Malo,’ inquit, ‘alienam sequi periciam quam
stultam habere nesciencium scienciam.’ Hinc etiam seneca ad lucilium:
15 ‘Ceci,’ ait, ‘ducem querunt. Nos autem sine duce erramus. . . . Ideoque
difficulter ad sanitatem peruenimus, quia nos egrotare nescimus.’ Idcirco
presumptuosos increpat Jeronimus in epistola ad paulinum, qui sine doc-
tore preuio scripturas legunt et ad sensum suum exponunt. ‘Ingenium,’
inquit, ‘docile etiam sine doctore est laudabile. . . . Nam cera mollis et [[16-34]]
20 ad formandum facilis, etiam si artificis e plaste cessent manus, tamen
uirtute totum est, quicquid esse potest. Paulus tamen apostolus ad
pedes gamalielis legem et prophetas se didicisse gloriatur. . . . Et ut ad
minores artes veniam, que non tam lingua quam manu administrantur,
agricole, cementarii, fabri metallorum lignorumque cesores, lanarii quo-
que25 et fullones et ceteri, qui variam supellectilem et uilia fabricant, absque
doctore esse non possunt, quod cupiunt. Quod medicorum est,
promittunt medici. Tractant fabrilia fabri. [[27]]
Sola scripturarum et ars est, quam sibi passim omnes uendicant.
Scribimus indocti doctique poemata passim. [[29]]
30Hanc garrula anus, hanc delirus senex, hanc sophista uerbosus, hanc
uniuersi presumunt, lacerant, docent, antequam discant’ . . . et post,
‘puerilia,’ inquit, ‘sunt hec, et circulatorum ludo similia, docere, quod
ignores, immo ut etiam cum stomaco loquar, nec hoc quidem scire, quod
nescias.’ Idem in eadem epistola, ‘Habet,’ inquit, ‘nescio quid latentis [[34-36]]
35 energie,’ id est interioris operacionis, ‘uiue uocis actus et . . . de actoris
[[ Print Edition Page No. 29 ]]
ore transfusa forcius sonant.’ Hoc Jeronimus. Et recte uocat uiuam
uocem de doctoris uel actoris presentis ore prodeuntem, nam econtra vox
in pelle scripta est quasi vox mortua. unde idem Ieronimus dicit
super epistolam ad galathas libro iio: ‘ “vellem,” inquit apostolus, “apud vos esse
modo et mutare uocem meam, ut qui uos per epistolam docui, presens40
instruerem.” Magnam siquidem habet uim uox uiua, uox de sui actoris
ore sonora, que illa pronunciacione profertur atque distinguitur, qua in
hominis sui corde generatur.’ hec Ieronimus. Cui consonat in epistolari [[43-44]]
suo symacus dicens apcius esse negociis intymandis indicium uiue uocis.
hiis ergo racionibus oportet primum, ut doctorem habeat scolasticus.45
Secundo, ut sibi competens eligatur, sicut iam habitum est superius, quo-
niam, ut dicit ieronimus ubi supra, ‘raro contingit, ut sibi consenciant ma-
gister ac discipulus ut scil. iste doceat, quantum ille possit haurire uel [[47-48]]
tantum suscipere doctus, quantum doctor ingerere.’ Ideo frequenter
oriuntur contra doctores auditorum querimonie de nimia prolixitate uel50
de nimia subtilitate uel ruditate, de lingue velocitate vel tarditate. Hinc
et negligunt lectiones et antequam fuerint discipuli, faciunt se doctores
et doctorum iudices. unde idem ibidem ait: ‘nunc omnes iudices sumus [[53-55]]
. . . et loquendi facultate audacter interpretamur, quod nequaquam intel-
ligimus.’ Hec Jeronimus. ut ergo dicit quintilianus libro iio: ‘sicut55
frustra sparguntur semina, nisi ea premollitus fouerit sulcus, ita sciencia
coalescere nequit, nisi sociata tradentis accipientisque concordia.’ ‘Illum,’
inquit uarro, ‘elige eruditorem, quem magis mireris in suis quam in [[57-60]]
alienis. . . . Non tam laudabile est meminisse quam inuenisse. Hoc
enim alienum est, illud proprii muneris est.’ hinc et ieronimus, ubi supra,60
libro iiio: ‘Oracio,’ inquit, ‘licet de bone indolis ingenio profecta sit et
distincta inuencionibus ac flore uerborum ornata, non est tamen nitida,
nisi actoris sui manu limata fuerit et polita; nec habet cum decore mixtam
grauitatem, sed in modum diuitum rusticorum opibus suis magis arguitur,
quam ornatur.’ Ceterum, ut ait quintilianus, ubi supra: ‘nec id quidem65
[[ Print Edition Page No. 30 ]]
estimandum est, cuius etatis ad discendum uel docendum quisque sit, sed
quantum in studiis iam effecerit.’ Iterum, ut dicit seneca in libro de quatuor uirtutibus:
‘non te moueat dicentis auctoritas, nec quis, sed quid dicat,
attendas.’ ut enim dicit idem in libro de moribus: ‘uerba non personis
70 estimanda sunt, sed rebus.’ At, ut dicit augustinus de doctrina christiana
libro iiiio: ‘qui affluit insipienti eloquencia, tanto magis cauendus est,
quanto magis in hiis, que audire inutile est, delectatur auditor.’ Sed
hodie, ut in pluribus uidetur impletum esse, quod predixit apostolus IIa
ad thimoth. iiii: ‘Erit tempus, cum sanam doctrinam non sustinebunt,
75 sed ad sua desideria coaceruabunt sibi magistros prurientes auribus. Et
a ueritate quidem auditum auertent; ad fabulas autem conuertentur.’
Hec apostolus. Contra quod in libro supra dicto dicit boecius: ‘Malo [[77-79]]
balbucientis magistri licet tedioso fructu deliniri, quam seducentis cecitatis
dulcore gloriari.’ Tercium uero, quod de magistro ad discipulum
80 spectat, est, ut, si fieri potest, ei se coniungat, iuxta illud ecclesiastici vii:
‘Si uideris sensatum, euigila ad illum, et gradus ostiorum illius exterat
pes tuus.’ unde et boecius, ubi supra, ‘Scolasticus,’ inquit, ‘doctorem [[82-84]]
suum metuendo diligat et eius mansioni, si fieri potest, cohabitando se
inferat, ut, cum locus fuerit, ad eum requirendo recurrat.’ Hinc et seneca [[84-87]]
85 ad lucilium epistola via: ‘Plus tibi uiua uox et conuictus quam oracio
proderit. unde, in rem presentem uenias, oportet.’ Quartum est, ut
eidem humiliter se subiciat. unde boecius, ubi supra, ‘Scolaris,’ ait, ‘ma- [[84-87]]
gistrum diligat, eique subici gaudeat, quia qui non nouit subici, non nouit
magistrari.’ [[87-89]]
Hec autem discipuli subiectio, sicut ibidem dicit boecius, consistere [[2-4]]
debet in tribus, videl., ut sit attentus ad audiendum, docilis ad intelligen-
dum, beniuolus ad retinendum. De primo dicit dominus in matheo xiii:
5 ‘qui habet aures audiendi, audiat,’ i.e. diligenter attendat, ut intelligat.
[[ Print Edition Page No. 31 ]]
ut enim dicit petrus apostolus in epistola clementis IIIa: ‘mater omnium
malorum est ignorancia.... Nec aliud est ignorancia, nisi non agnouisse,
quod expedit . . . et hec omnibus eciam bonis fraudari nos facit. Dum
enim ignorant homines, quantum habeat sciencia boni, malum ignorancie
de se non paciuntur excludi.’ Hec ille. Ideo dicit ambrosius in libro10
de incarnacione christi: ‘Quid aures tanquam cera et plumbo clauditis et
. . . fastidientes auditis?’ ut enim ait uarro ad atheniensem auditorem: [[12-14]]
‘renuit philosophia stomacum fastidientem et ad simplicem cenam hy-
larem inuitat conuiuam.’ De hac quoque materia plenius dictum est
superius, ubi actum est de regimine auditus. Sciendum quoque, quod in15
audientis attencione tria requiruntur, sc. taciturnitas et humilitas et
discrecio. primo quidem taciturnitas, iuxta illud ecclesiastici xxxii:
‘Audi tacens et pro reuerencia accidet tibi bona gracia.’ In epistola
quoque iacobi legitur: ‘Sit omnis homo uelox ad audiendum, tardus autem
ad loquendum.’ Nam et si forte sciolus sibi uideatur in hiis, que audit, 20
tutius tamen est audire quam loqui, quoniam ‘audiens sapiens sapiencior
erit,’ ut legitur in prouerbiis i. Hinc et in ecclesiastico xxxii legitur:
‘In multis esto quasi inscius, et audi tacens simul et querens.’ Propter
hoc etiam, ut dicit augustinus de uerbis domini martha de maria conquerente, [[24-28]]
quod eam relinqueret solam ministrare: ‘maria sedens et audiens 25
doctrinam domini tanquam discipula noluit respondendo laborare, sed
causam suam maluit domino committere. Si enim,’ inquit, ‘pararet re-
sponsionem, remitteret audiendi attencionem.’ hec augustinus. Iero-
nimus quoque super ecclesiasten dicit, quod pythagoricorum disciplina est
tacere per quinquennium et postea eruditos loqui. In taciturnitate uero 30
requiritur humilitas contra illud, quod dicit helyu de se ipso, scil. in iob
xxxii: ‘Exspectaui,’ ait, ‘sermones uestros, audiui prudenciam uestram,
donec disceptaretis sermonibus, et donec putabam uos aliquid dicere,
considerabam etc.’ Quod sic exponit gregorius in moralibus libro xxiii:
‘Ecce,’ inquit, ‘loquens helyu ostendit, quam superbe tacuerit. Cum35
enim dicit: “exspectaui sermones uestros et putabam vos aliquid dicere,”
[[ Print Edition Page No. 32 ]]
aperte declarat se ad uerba senum iudicantis pocius studio quam discentis
uoto tacuisse.’ In humilitate quoque requiritur discrecio, scil. ut non
statim auditor singularibus opinionibus magistri sui pertinaciter adhereat,
40 sed discernat et conferat. Hinc et boecius, ubi supra: ‘stultum est,’ in-
quit, ‘omnino magistri sui confidere sentenciis. Sed primo quidem cre-
dendum est, donec uideatur, quid senciat. Deinde uero fingendum est
ipsum errasse docendo, si forte inueniatur, quod illius sentencie obuiat.
. . . Itaque nec magistro suo, nec quaternis omnino credat siue perti-
naciter45 adhereat, sicut nigrio, qui montani, magistri sui, sentenciis in tantum
confisus est, quod omne uerbum ab ipsius ore progressum quater-
nis exorabat et tanquam sacrum existimans, nichil aliud . . . in scolis
predicabat. unde multociens pudore confusus, abibat conclusus.’ Hec
boecius. Hoc est, quod dicitur in prouerbiis xiiii: ‘Innocens,’ id est
50 simplex uel fatuus, ‘credit omni uerbo.’ Nec obstat, quod dicit aristotiles
in elenchis: ‘oportet credere illum, qui dicit.’ Illud enim accipitur de
simplici credulitate, scil. absque pertinacia uel obstinacione, ita, quod
paratus sit ab illa sentencia resilire, si quando reperiat forciorem aucto-
ritatem uel racionem contraire. hoc est enim quod dicit boecius: ‘primo quidem [[54-56]]
55 credendum esse, donec uideatur. Deinde fingendum illum er-
rasse docendo, si forte inueniatur, quod illi sentencie obuiat.’ Siquidem
et augustinus dicit contra faustum disputacione xia: ‘In opusculis meis ac [[57-63]]
mei similium, licet eadem, que et in scriptura diuina, inueniatur ueritas,
longe tamen impar est auctoritas . . . unde nisi uel racione certa uel ex
60 auctoritate illa canonica, quod ibi disputatum uel narratum est, demons-
tretur, siquis credere noluerit, non reprehenditur. Ac illa sacri canonis
ueteris et noui testamenti excellens auctoritas apostolorum est firmata
temporibus, cui subiectus seruiat omnis fidelis et pius intellectus.’ Ecce
hic innuit augustinus, quod nullius doctrine tenemur omnino et irre-
fragabiliter
[[ Print Edition Page No. 33 ]]
credere, nisi tantum diuine scripture, sed in qualibet alia65
nobis relinquitur libertas iudicandi de ueritate uel falsitate. unde recte
dicitur Ia iohannis iiiio: ‘Nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus,
si ex deo sunt.’ Hinc et cyprianus martir contra iudeos: ‘Aurium,’ inquit, [[68-70]]
‘officium est quelibet indifferenter . . . percipere, fidei uero non nisi, que
probauerit credere.’ Propter hoc etiam dicitur Ia ad thessalonicenses v:70
‘Omnia probate, quod bonum est, tenete.’
De secundo, id est, docilitate, dicit quintilianus iio libro: ‘Sicut officium [[2-5]]
est preceptorum docere, sic discipulorum se dociles prebere. sciencia
namque coalescere nequit, nisi tradentis et accipientis concordia sociata
fuerit.’ Hec quintilianus. Item, cesarius arelatensis omelia ia: ‘Sicut5
nobis expedit collectis scripturarum floribus spiritualem cibum conficere,
ita nos oportet eum cum grandi auiditate requirere.’ hec cesarius. Est
autem docilitas recta discendi habilitas, de qua dicit apostolus IIa ad thimoth.
ii: ‘Seruum domini oportet mansuetum esse ad omnes, docibilem
etc.’ Exemplum refert ualerius maximus libro viii de socrate,10
‘qui dum semper ad discendum se pauperem credidit, ad docendum se
locupletissimum fecit . . . sed et solon atheniensis,’ — uidel. unus de
sapientibus grecie, — ‘quanta industria flagrauerit; eciam uersibus con-
plexus est, quibus se cotidie aliquid addiscentem senescere significauit.’
Hec ualerius. Hinc et cato dicit in libro de moribus:15
Instrue preceptis animum; ne discere cesses.
Nam sine doctrina uita est quasi mortis ymago.
Commoda multa feres, sin autem spreueris illud.
Non me scriptorem, sed te neglexeris ipsum.
Ne pudeat, que nescieris, te uelle doceri.20
Scire aliquid laus est, culpa est nil discere uelle.
Item sedulius in carmine paschali libro io:
Tu, si magnarum caperis dulcedine rerum,
. . . . . . . . . . . . . . .
nobilium nitidis doctorum uescere cenis.
25Hec de docilitate sunt dicta, quam utique iuuat ipsa natura. ut enim
ait aristotiles in principio methaphisicorum: ‘omnes homines natura scire
desiderant.’ Item seneca ad lucilium: ‘dociles,’ inquit, ‘natura nos edidit [[27-28]]
et racionem dedit imperfectam, sed que perfici posset.’ Magni uero
refert, quali in corpore animi locati sint. Nam multa e corpore ex-
istunt,30 que mentem acuant, multa, que obtundant. unde aristotiles
ait ‘omnes ingeniosos melancolicos esse, ut ego me tardiorem esse non
feram moleste.’ Hec ille. Hinc et augustinus in libro x de trinitate: ‘ad
doctrinas,’ inquit, ‘cognoscendas plerumque nos laudancium et predican-
cium accendit auctoritas. Et tamen, nisi breuiter impressam cuiusque
35 doctrine nocionem in animo haberemus, nullo ad illam discendam studio
flagraremus.’ Item hugo in libro de anima et spiritu: ‘Anima,’ inquit, ‘a
creatore suo habet principia, ex quo est in genere suo perfecta. unde ex
quo est, sciret omnia, que ab homine sciri possunt, nisi grauitas carnis
esset. Quod per primum hominem, qui ante corrupcionem humanitatis
40 perfecte scienciam habuit humanam, probari potest. Sed modo corrupta
humanitate, ex quo coniungitur, corrumpitur; nec proprietates suas po-
test excercere, donec usu et experiencia et alicuius doctrina excitata in-
cipit discernere. ueluti si quis cum subtili acie oculorum in tenebrosa
detrudatur, videre tamen non potest ibi, nisi prius assuescat tenebris et
45 lumen accendatur.’ Porro in docilitate discipuli requiruntur eciam tria.
Primum scil., ut mansuete ac sine contradictione audiat, iuxta illud iacobi
io: ‘In mansuetudine suscipite insitum uerbum.’ Et illud ecclesiastici vi:
‘Esto mansuetus ad insitum audiendum uerbum.’ Econtra uero dicit
clemens in itinerario: ‘Dolores michi esse fateor de nonnullis hominibus, [[49-52]]
50 qui, cum ad nos ita ueniant, ut aliquid discant, ubi docere illos ceperimus,
ipsi rursus se magistros esse profitentur et interrogant quidem ut igno-
rantes,
[[ Print Edition Page No. 35 ]]
contradicunt autem ut scientes.’ hec ille. Secundum est, ut sen-
sui loquentis magis quam superficiei uerborum adhereat. In qua solent
auditores calumpniari tria, videl. obscuritatem uel ambiguitatem, super qua
dicit hylarius in libro de trinitate io: ‘obtimus lector est, qui dictorum55
intelligenciam exspectat ex dictis pocius, quam imponit, et refert magis,
quam affert. Nec id uideri dictis contineri cogit, quod ante lectionem
intelligendum presumpserit.’ Item dyonisius in libro de diuinis nominibus:
‘Irracionale,’ inquit, ‘ac stultum est non intencionis uirtuti sed dicti-
onibus attendere, nec est proprium diuina volencium intelligere.’ Hinc60
et augustinus in libro de cathezizandis rudibus: ‘Ita,’ inquit, ‘preponende
sunt sentencie uerbis, sicut animus preponitur corpori.’ Item rusticam
simplicitatem, de qua dicit Jeronimus in libro de optimo genere interpretandi: [[63-65]]
‘Semper michi fuit ueneracioni non uerbosa rusticitas sed sancta
simplicitas.’ Idem ad marcellam: ‘Non,’ inquit, ‘tam uerba sunt necessaria65
quam sensus, quia, si eloquenciam querimus, demostenes eligendus
est aut tullius.’ Item in congruitatem, de qua dicit augustinus libro
confessionum io: ‘vide, domine, et pacienter ut uides, uide, quam dili-
genter a prioribus accepta locutoribus pacta litterarum . . . homines ob-
seruent, et a te accepta perpetue salutis pacta negligant, ut qui . . .70
contra gramaticam disciplinam sine aspiracione prioris sillabe hominem
dixerit, quam magis displiceat hominibus, quam si contra precepta tua
hominem oderit, cum ipse homo sit . . . Et certe non est interior sciencia litterarum
quam scripta consciencia id se nolle facere alij quod nolit
pati.’ Tercium uero, quod in audiendis docilitate requiritur, est, ut ea,75
que minus intelligit, a magistro requirat. Cuius rei nobis exemplum in
se saluator ostendit, licet hominis doctrina non eguerit. unde Jeronimus [[77-79]]
ad paulinum dicit: ‘Saluator xii annos impleuerat et in templo sedens . . .
magis docet, dum prudenter interrogat.’ Ideo dicitur in ecclesiastico
xxxii: ‘Audi tacens simul et querens.’ Hinc eciam ieronimus in prologo80
super epistolam ad galathas in sancta marcella conmendat ardorem
[[ Print Edition Page No. 36 ]]
discendi, dicens: ‘Certe,’ inquit, ‘cum rome essem, nunquam me tam
festina uidit, ut non de scripturis interrogaret aliquid.’ verum eciam
et in interrogando cauenda sunt duo vicia, sc. iactancia et fraudulencia. [[85-86]]
85 De iactancia est illud clementis positum supra, sc. quod quidam ‘inter-
rogant ut ignorantes et contradicunt ut scientes.’ De fraudulencia uero
habetur exemplum in matheo xxii, ubi legitur accessisse doctor legis ad
dominum iesum temptans eum. In cuius omelia dicit iohannes crisos-
tomus: ‘Simplicissimus interrogator et malignissimus insidiator de [[88-90]]
90 magno mandato interrogat, qui nec minimum obseruat.’ Similiter in
ezechiele xiiii, ubi leguntur venisse seniores israel ad interrogandum
dominum. De quibus eciam dicit dominus ad prophetam: ‘num quid
interrogatus respondebo eis?’ Quod exponens ieronimus dicit: ‘non
meretur audire veritatem, qui fraudulenter interrogat,’ id est non animo
95 discendi sed temptandi. Est namque studiosi docilitas, ut dictum est
supra iuxta boecium, ad intelligendum, sicut attencio ad audiendum.
ut enim ait cato: [[97-98]]
Legere et non intelligere est negligere.
Parumque uel nichil prodest audire uel legere, et eciam retinere, nisi
100 assit et intelligere. Multi tamen ipsa doctrine uerba memoriter retinent,
sed intelligencia uerborum carent, nec saltem intelligere student. unde
augustinus in libro de doctrina christiana iiiio: ‘Sapienciam tanto magis
uel minus homo dicit, quanto magis in scripturis proficit, non dico in eis
multum legendis memorie mandandis, sed bene intelligendis, et diligenter
105 eorum sensibus indagandis. Sunt enim qui eas legunt et tamen negli-
gunt. legunt enim ut teneant, et negligunt, ut intelligant. Quibus
longe sine dubio preferendi sunt, qui uerba earum minus tenent et cor
earum sui cordis oculis uident. Sed utrisque melior ille, qui et cum uult,
eas dicit, et sicut oportet, intelligit.’
De tercio, i.e. de beniuolencia, que est ad retinendum, est illud hugonis [[2-4]]
in libro dydascalicon iiio: ‘Ne,’ inquit, ‘o lector, nimium leteris, si multa
[[ Print Edition Page No. 37 ]]
legeris, sed si multa intellexeris, . . . immo si retinere potueris.’ ut enim
legitur in prouerbiis xxi secundum aliam translacionem: ‘thesaurus desiderabilis,’5
sc. sapiencie uel veritatis, ‘requiescit in ore sapientis,’ sc. ad
studiose ruminandum et memoriter retinendum. Nam animalia, que
non ruminant, secundum legem immunda reputantur. Et de tali dicitur
ecclesiastico xxi: ‘Cor fatui quasi uas confractum, omnem sapienciam non
tenebit.’ Dicit eciam uarro, quod ‘canale fissum est auris, que accepta10
memorie non conmendat.’ In auditoris eciam beniuolencia similiter
requiruntur tria. Primum sc., ut libenter audiat et diligenter, hoc est
amabiliter, secundum illud ecclesiastici iii: ‘Auris bona audiet cum omni
concupiscencia sapienciam.’ hinc et in prouerbiis xxii dicit salomon:
‘fili, inclina aurem tuam et audi uerba sapientum. Appone cor ad doctrinam15
meam, que pulcra erit tibi, cum seruaueris eam in uentre tuo,’
i.e. in affectu uel in memoria, ‘et redundabit in labiis tuis postea.’ De
hoc etiam audiendi affectu dicit cesarius arelatensis in omelia iia: ‘Sicut [[18-19]]
a nobis dominus sucepti officij necessitate loquendi requirit officium, ita
et a nobis, carissimi, audiendi requirit affectum.’ Sed quidam ideo uerba20
docentis respuunt, quia doctorem ipsum contemptibilem reputant.
Contra quos dicit prosper in libro de uita contemplatiua iio: ‘Sunt qui non
racionem dictorum, sed dignitatem dicentum praua examinacione
discuciunt, et magis quis dicat, quam quid dicat, attendunt, et quod
facere aut fieri nolunt, dici quoque sibi fastidiunt; paraciores aliquid25
doctrine, cum illud scire cupiunt, ignorare, quam a persona inferiore
cognoscere: cum veritas undecumque claruerit, non humano ingenio sed
deo deputanda sit.’ Hinc est illud senece superius positum: ‘Non te [[28-29]]
moueat dicentis auctoritas, nec quis, sed quid dicat, attendas.’ Secun-
dum est, ut audita breuiter in memoria colligat. Ideo inquam breuiter,30
quia non de facili omnia uerba, que dicuntur, in leccione possent recol-
ligi, ne dum uerba tocius libri. Ideoque summam intencionis et materie
discenti conuenit memoriter retinere. unde hugo, ubi supra: ‘Oportet,
’ inquit, ‘ut que diuisa didicimus, conmendanda memorie colligamus. [[33-40]]
[[ Print Edition Page No. 38 ]]
35Habet siquidem omnis tractacio principium aliquod, cui tota rei ueritas
et sentencie uis innitatur et ad ipsum alia omnia referuntur. Hec
querere ac considerare est colligere. unus quippe fons est, ex quo riuuli
multi: nec oportet anfractus fluuii sequi. Si fontem tenes, totum habes.
Hoc idcirco dixerim, quia memoria hominis hebes est ac breuitate gaudet,
40 et siquidem in multa diuiditur, in singulis minor efficitur.’ Hec hugo.
Propter hoc eciam in multis tractatibus et libris frequenter post diffusas
sentenciarum exposiciones fieri solent epylogi, id est, breues dictorum
recapitulaciones, quibus summatim possint omnia memorie conmendari.
Plus etiam frequenter discipulus proficit lectionem repetendo quam ipsam
45 audiendo. Multum enim ad memoriam proficit excercitacio, que fit ea,
que audita sunt, sibimet recolendo ac ruminando uel aliis recitando.
unde dicit boecius, ubi supra, quod ‘expedit scolastico, ut aliquos habeat [[47-49]]
secreto, quos doceat eisque libros legat . . . ut sic et intellecta sciat et
scita exprimere noscat.’ Tercium est, ut lectiones cotidianas non dimit-
tat50 uel eciam interrumpat, sed continue audiat, iuxta illud prouerbiis
viii: ‘Audite disciplinam et estote sapientes et nolite abicere illam.’
ut enim legitur in libro sapiencie iii: ‘sapienciam et disciplinam qui abicit,
infelix est; et uacua est spes illorum et labores sine fructu.’ ideo dicit
boecius, ubi supra: ‘Non sit scolaris discolus,’ id est, ‘a scola diuisus [[54-60]] . . .
55 Nec per vicos et plateas et spectacula publica, per pompas et choreas
et publicas cenas oculis uagis effrenique lingua . . . discurrere . . . sed
continuitatis constanciam, prout facultas suppetit, menti studeat im-
primere. Quid enim . . . constancia lucidius, quid inconstancia nequi-
cius; prima parit, secunda destruit, prima procedit, secunda retrocedit.-
60 Prima colligit, secunda uero collecta dissoluit.’ Hec boecius. ideo dici-
tur in ecclesiastico xxvii: ‘Homo sapiens in sapiencia manet ut sol, nam
stultus ut luna mutatur.’ Hinc et ieronimus super epistolam ad galathas: [[62-63]]
‘In bonis,’ inquit, ‘studiis non tam inicia sunt laudanda quam finis,’ id
est, perseuerancia finalis. Sed huiusmodi perseuerancia difficilis est
65 stultis, secundum illud ecclesiastici vi: ‘Quam aspera nimium sapiencia
[[ Print Edition Page No. 39 ]]
indoctis hominibus, et non permanebit in illa excors,’ id est, homo sine
corde, sc. fatuus; ut enim iam dictum est supra: ‘cor fatui quasi uas confractum
etc.’ Nec mirum, si talibus aspera est sapiencia, quia stulticie
illorum contraria. unde ibidem subiungitur: ‘Quasi lapidis uirtus pro-
bacio erit in illis et non demorabuntur proicere illam.’ Ac si dicatur:70
sicut rustici, fatui sc., lapidem preciosum inuenerint, non reputant, quia
uirtutem eius ac preciositatem ignorant, et ob hoc illum quasi vile quid
proiciunt, sic homines indocti et excordes uerba doctrine uel sapiencie
parum approbant uel etiam omnino uilipendunt, quoniam utilitatem
eius et saporem non cognoscunt. Ideo dicitur in prouerbiis xxiii: ‘In75
auribus insipiencium ne loquaris, quia despicient doctrinam eloquij tui.’
Hoc est enim sanctum dare canibus et margaritas ante porcos spargere.
vel aliter predictum uerbum exponi potest sub hoc sensu: Sicut uirtus
hominis probatur in subleuacione ac portacione lapidis ponderosi, sic
probantur homines in studio et labore sapienciam acquirendi. Nam80
sicut imbecilles et ignaui cito proiciunt lapidem, sic excordes ac stulti
sapienciam, nec possunt in ea proficere, quia grauis est eorum stulticie.
Difficile est eciam pueris propter imbecillitatem et lasciuiam illius etatis.
unde augustinus de ciuitate dei libro xxi: ‘Non parua,’ inquit, ‘pena est
insipiencia uel impericia, que adeo fugienda merito iudicatur, ut per85
penas doloribus plenas pueri cogantur discere litteras uel quelibet arti-
ficia. Ipsumque discere, ad quod penis adiguntur, tam est illis penale,
ut non nunquam ipsas penas, per quas compelluntur discere, ferre malint
quam discere.’ verum ut dicit basilius in exameron libro iii: ‘que labore
quesita sunt, et iocunde percipiuntur et diligentissime conseruantur.90
Nam quorum facilis habetur adepcio, eorum sine dubio fastidiosa est
possessio.’ Hec basilius. Hec de subiectione triplici, uel pocius quin-
tuplici, quam debet discipulus exhibere doctori. unde boecius, ubi supra: [[93-96]]
‘Sit ergo,’ inquit, ‘discipuli summa subiectio magistratui, sit attencio
excercicii, docilitas ingenii, beniuolencia animi, luxurie quoque specierum95
euitacio et felicis constancie debita professio.’
Ceterum in addiscendi modo necessaria sunt tria, scil. ordo et affectio
et intencio. unde dicit apostolus Ia ad corinthios viii: ‘Si quis existimat
se aliquid scire, nondum nouit, quemadmodum oporteat eum scire.
’5 Quod de disciplina theologica sic exponit beatus bernardus super cantica
omelia xxxvia: ‘Quid est,’ inquit, ‘modus sciendi, nisi ut scias, quo
ordine, quo studio, quo fine, queque oporteat nosse.’ Et hec tria prose-
quitur de disciplina uel studio theologie hoc modo: ‘Quo,’ inquit, ‘ordine,
ut scil. illud prius, quod ad salutem maturius. Quo studio, ut id arden-
cius,10 quod ad amorem uehemencius. Quo fine, ut non ad inanem gloriam
uel curiositatem uel aliquid simile sed tantum ad tuam uel proximi
edificacionem.’ Hec ille de studio diuine scripture. verumptamen
eciam illum modum debent imitari pro posse studiosi quarumlibet arcium,
videl. ut sit rectus discendi ordo, studiosa discentis affectio et pura in-
tentio.15 De ordine discendorum dicit alpharabius in libro de ortu scienciarum:
‘Principium omnium scienciarum est sciencia de lingua, id est,
de imposicione nominum rebus, scil. substancie et accidenti. Secunda
est gramatica, que est sciencia ordinandi ipsa nomina rebus imposita et
conponendi oraciones . . . Tercia logica, que est sciencia ordinandi
20 proposiciones enunciatiuas secundum figuras logicas ad eliciendas con-
clusiones, quibus peruenitur ad cognicionem dictorum et ad iudicandum
de illis, utrum uera an falsa sint. Quarta uero poetica, que est sciencia
ordinandi metra . . . secundum proposicionem dictionum et tempora
secundum numerum pedum eorum.’ Deinde uero cetere, sicut alias sunt [[25-27]]
25 ordinate. Ideoque dicit in libro de diuisione scienciarum, quod prima
est sciencia de lingua, secunda logice, tercia sciencia doctrinalis, quarta
[[ Print Edition Page No. 41 ]]
uero naturalis, quinta diuina, sexta ciuilis. Hic quoque sciencia lingue [[25-27]]
conprehendit gramaticam et sub eadem uel sub logica rethoricam.
Aliter uero dicit richardus de sancto uictore in libro excerpcionum
talem uidel. in artibus ordinem esse obseruandum: ‘Prima,’ inquit,30
‘omnium conparanda est eloquencia et ob hoc expetenda est logica.
Deinde purificandus est oculus mentis per ethicam et sic transeundum est
ad theoricam.’ ubi nomine logice conprehendit trinam sermocinalem
scienciam, scil. gramaticam et rethoricam et dyaleticam. logos enim
grece dicitur sermo latine. Itaque scienciarum omnium gramatica est 35
fundamentum, quam hodie multi tanquam uilem negligunt, et ideo parum
in aliis proficere possunt. unde quintilianus in libro i de oratoria institucione:
‘Non sunt,’ inquit, ‘ferendi, qui artem gramaticam ut tenuem
atque ieiunam cauillantur. que nisi . . . fundamenta fideliter iecerit,
quidquid superstruxeris, corruet: necessaria pueris, iocunda senibus, dulcis40
secretorum comes, et que uel sola omni studiorum genere plus habeat
operis, minus ostentacionis. Plurimi autem ambiciosa festinacione a
posterioribus incipiunt, dum ostentare discipulos circa speciosa malunt.’
Hec quintilianus. Ceterum, ut dicit aristotiles in libro io methaphisicorum:
‘Impossibile est, ut addiscatur res aliqua, nisi sciantur eius principia,45
que sunt proposiciones uniuersales.’ Hinc etiam alpharabius in [[46-54]]
libro de diusione scienciarum: ‘In omni arte,’ inquit, ‘siue sit actiua, siue
speculatiua, siue liberalis, siue fabrilis, regule sunt generaliter conpre-
hendentes omnia uel forte plura, de quibus ars illa pertractat, que ad hoc
quidem inuente sunt, ut per eas cognoscatur omne id, quod est illius artis,50
ne forte recipiatur in ea, quod non est eius, et ut per eas caueamus, ne
forte in aliquo erremus . . . Nam in mechampnicis instrumentum, quo
deprehenditur, si forte in aliquo erratur, ut in arte fabrili perpendiculum,
regula uocatur.’ hec alphorabius. Ad ordinem quoque pertinet, ut
[[ Print Edition Page No. 42 ]]
55illud discatur prius uel studiosius, quod ad propositum est utilius.
unde hugo, ubi supra: ‘Si omnia,’ inquit, ‘non potes legere, ea, que sunt [[56-60]]
utiliora, lege. Si autem omnia potes, non tamen idem labor omnibus
impendendus est, sed quedam ita legenda sunt, ne sint incognita, quedam
uero ne sint inaudita, quoniam aliquando pluris esse credimus, quod non
60 audiuimus.’ hec hugo. Quedam etiam legimus uel addiscimus, non quia
multum utile sit ea scire, sed quia turpe est ignorare. Quedam uero,
quia ipsum ignorare est periculosum, quoniam, ut dicit boecius, ‘nullum
malum euitari potest nisi cognitum.’ unde ambrosius super lucam: [[63-64]]
‘legimus aliqua, ne ignoremus; legimus, non ut teneamus, sed ut re-
pudiemus.’65 Hinc etiam in consilio cartaginensi iiiio permittitur episcopis
hereticorum libros legere pro necessitate uel tempore, pueris autem uel ydiotis
ac neophitis prohibentur, ne in laqueum erroris precipitentur.
unde beda super parabolas libro i: ‘Soli conceditur hereticorum libros
legere, qui adeo solidatus est in fide catholica, ut nequeat superari li-
brorum70 dulcedine uel astucia.’ Econtra uero libri gentilium in predicto
consilio episcopis prohibentur, qui tamen pueris et adolescentulis con-
ceduntur, ut in eis propter doctrine necessitatem erudiantur. unde
ieronimus ad damasum papam de filio prodigo: ‘Sacerdotes,’ inquit, ‘dei [[73-76]]
uidemus omissis euangeliis et prophetis comedias legere, amatoria
75 bucolicorum uirgilij uersuum uerba cantare, et id, quod in pueris est
causa necessitatis, crimen in se facere uoluptatis.’ Idem quoque Jeronimus [[76-106]]
de semetipso refert ad eustochium: ‘Olim,’ inquit, ‘cum relicto domo
atque parentibus pro christo militaturus pergerem ierosolimam, bibliotheca,
quam michi rome summo confeceram studio, carere . . . non
80 poteram. Itaque . . . post crebras uigilias et lacrimas, quas . . . pre-
teritorum recordacione peccatorum . . . fundebam, platonem uel tullium
in manibus sumebam. Et si quando prophetam legere cepissem, in
memetipsum reuersus horrebat sermo incultus, quod, quia lumen non
[[ Print Edition Page No. 43 ]]
uidebam, cecis oculis non oculorum uicium putabam esse sed solis.
Denique . . . in media ferme quadragesima febris medullis infusa . . . sic85
infelicia membra depasta est, ut ossibus uix hererem. Interim parabantur
exequie et uitalis . . . calor palpitabat in solo pectusculo iam tepente.
Tunc subito raptus in spiritu ad iudicis tribunal pertractus sum, ubi tan-
tum luminis . . . erat, . . . ut in terram proiectus non auderem aspicere
sursum. Interrogatus condicionem respondi me esse christianum. At90
ille, qui presidebat, “mentiris,” ait, “ciceronianus es, non christianus.
ubi enim est thesaurus tuus, ibi et cor tuum.” Ilico obmutui et inter
uerbera, quibus me iusserat cedi, dum consciencie magis igne torquerer,
illum mecum uersiculum reputaui: “In inferno autem quis confitebitur
tibi?” Clamabam inter uerbera . . . : “miserere mei” . . . Tandem, qui95
astabant, ad presidentis genua prouoluti precabantur, ut adolescencie
ueniam et errori locum penitencie conmodaret, exacturus deinde crucia-
tum, si libros aliquando legerem gentilium litterarum. Ego itaque, qui
in tanto constitutus articulo uellem eciam maiora promittere deierare cepi
ac dicere: “Domine, si codices unquam seculares habuero, si legero, te100
negaui.” Inter hec . . . uerba dimissus redij cunctisque mirantibus oculos
multo lacrimarum imbre perfusos aperui. Nec hoc utique uani fuit
illusio sompnij. Testis michi est tribunal, ante quod steti, iudiciumque,
quod timuij, me post sompnium plagas sensisse ac liuentes scapulas ha-
buisse, tantoque de hinc studio quanto moralia ante non legeram,105
diuina legisse.’ Hec ieronimus. Ad ordinem itaque discipline pertinet, ut
unusquisque legat uel addiscat, quod etati sue, uel statui congruit ac
decet. Nam et religiosis personis physicam uel mundanas leges audire
ius canonicum prohibet, que tamen ceteris audire licet.
Porro de studio uel affectione studiosa dicit tullius in rethorica ia: [[2-4]]
‘studium est assidua et uehemens animi ad rem aliquam applicata cum
magna uoluntate occupacio.’ De hoc etiam dicit augustinus in libro
5 de trinitate xo: ‘Quia prorsus ignotam rem nullus amare potest, cuiusmodi
sit amor studencium, considerandum est. Hoc est nondum scientium,
sed adhuc scire quamlibet cupiencium . . . Si quidem ad doctrinas
plerasque cognoscendas plerumque nos laudantium et predicantium
accendit auctoritas, et tamen, nisi breuiter impressam in animo cuiusque doctrine
10 nocionem haberemus, nullo ad illam discendam studio flagrare-
mus . . . Alioquin eciam ipsarum doctrinarum fines auditos miramur et
ex hoc inardescimus facultatem comparare discendi, quo ad eos peruenire
possimus.’ Hec augustinus. Sunt autem quatuor precipua ad disciplinam uel studium
sapiencie incitatiua, uidel. eius honestas, suauitas,
15 diuturnitas et utilitas. De honestate dicit sapiens de ipsa sapiencia
loquens in libro sapiencie viii: ‘In ipsa,’ inquit, ‘est honestas sine defectione
et preclaritas in conmunicatione sermonum illius. Habebo propter hanc
claritatem ad turbas et honorem apud seniores. Tacentem me sustine-
bunt et loquentem me respicient et sermocinante me plura manus ori suo
20 imponent etc.’ Hec ille. Hinc eciam seniores in lege iubemur honorare
propter sapienciam magis quam propter etatem. ut enim legitur in iob
xii: ‘In antiquis est sapiencia et in multo tempore prudencia.’ Et in libro
sapiencie iiii dicitur, quod ‘senectus uenerabilis est non diuturna,
neque annorum numero conputata, sed cani sunt sensus hominis etc.’
25 Hinc et poeta:
Sensus amicitias confert, dat sensus honores.
Denique nulla est homini racionali honestior occupatio quam in sapiencie
studio. Porro de suauitate dicit idem sapiens, ubi supra: ‘Hanc amaui
[[ Print Edition Page No. 45 ]]
et exquisiui a iuuentute mea; et quesiui eam michi sponsam assumere et
amator factus sum forme illius, quoniam in amicicia eius est delectacio30
bona.’ Huic consonat, quod legitur de sancto gregorio in apologitici sui [[31-40]]
prohemio, quod ipse a puericia signaculum castitatis integrum custo- [[31-40]]
diens, cum philosophie studiis adhuc iunior apud athenas floreret, uidit
per soporem sedenti sibi et legenti duas satis decoras dextra leuaque fe-
minas consedisse, quas ille castitatis instinctu oculo toruiore respiciens,35
quenam essent et quid sibi uellent, percunctabatur. At ille familiarius eum
conplectentes aiunt: ‘Ne moleste accipias, iuuenis; note tibi satis
et familiares sumus; altera enim ex nobis sapiencia, altera castitas dicitur,
et misse sumus tecum habitare, quia iocundum satis et mundum in corde
nobis habitaculum preparasti.’ De hoc etiam dicitur in ecclesiastico vi:40
‘Sapiencia doctrine secundum nomen eius est, et non multis est manifesta.’
Ac si diceretur, sapiencia est docibilis, talis est, qualis per nomen suum
designatur, sc. sapida, sciencia dicitur enim a sapore et sciencia, paucique
senciunt eius saporem et estimant eius ualorem. unde legitur in iob
xxviii, quod ‘nescit homo precium eius, nec inuenitur in terra suauiter45
uiuencium.’ Et post, ‘abscondita est ab oculis omnium uiuencium.’ De
diuturnitate legitur in ecclesiastico vi: ‘Fili, a iuuentute tua excipe doc-
trinam et usque ad canos inuenies sapienciam.’ Ideo dicitur in libro
sapiencie v, quod ‘melior est sapiencia quam vires, et vir prudens magis
quam fortis.’ Nam in senectute fortitudo debilitatur, sapiencia uero50
pocius augmentatur et ideo diuturnior est quam fortitudo. Recte etiam
dicitur melior quam diuicie, quia diuicie possunt inuito auferri etiam ab homine,
sapiencia uero nequaquam uita comite. unde dicitur in prouerbiis
viii: ‘accipite disciplinam et non pecuniam; doctrinam magis quam
thesaurum eligite. Melior est enim sapiencia cunctis opibus preciosissimis55
et omne desiderabile non potest ei conparari. Hinc et in libro
sapiencie viii dicitur: ‘Si diuicie appetantur in uita, quid locuplecius
sapiencia?’ Denique sciencia uel sapiencia non solum manet nobis in
hac uita, sed eciam manebit in eterna. licet enim secundum illud
apostoli Ia ad corinthios xiii ‘sciencia destruetur,’ destruenda sit quantum60
ad modum et imperfectionem, non tamen quantum ad substanciam.
[[ Print Edition Page No. 46 ]]
unde in ecclesiastico vi, postquam dictum est de sapiencia, quod ‘non
multis est manifesta,’ statim subiungitur: ‘Quibus autem agnita est,’ sc.
per experienciam, ‘permanet usque ad conspectum dei,’ id est, perseuera-
bit65 in eis usque ad manifestam dei uisionem. unde ieronimus ad paulinum:
‘Discamus,’ inquit, ‘in terris, quorum sciencia nobis perseueret in
celis.’ Denique de utilitate dicitur ibidem, scil. in ecclesiastico vi: ‘Quasi
is, qui arat et qui seminat, accede ad illam,’ sc. acquirendam, id est, cum
labore studij et cum spe fructus eius percipiendi. ut enim dicit apostolus
70 Ia ad corinthios ix: ‘debet in spe qui arat, arare, et qui triturat in spe
fructus percipiendi.’ unde ibidem in ecclesiastico subiungitur: ‘Et
sustine bonos fructus illius,’ de quibus scil. dicitur in prouerbiis iii:
‘primi et purissimi fructus eius.’ Et recte dicit ‘sustine,’ id est, pacienter
exspecta contra illos, qui cum seminauerint, statim uolunt fructum seminis
75 comedere. Nam doctrine semen, antequam erumpat et aperte pro-
ficiat, asperitate laboris ac discipline cogitur, sicut semen materiale
iactum asperitate gelu constringitur. Hinc pueros cotidie uidemus ad
discendum angi uerberibus et increpacionibus, qui postea doctrine fruc-
tum agnoscentes spontanei se quasi excerebrant studendo parisius. Est
80 enim sapiencie doctrina quasi nux habens corticem amarum exterius, et
post intra duram testam nucleum habet dulcem atque suauem. Iterum,
sicut qui arat et seminat, primo quidem ab agro suo spinas et tribulos
extirpat et sic euersa terra seminat, sic, qui sapiencie doctrinam uult excipere,
primo debet cordis sui terram inquisicione diligenti euertere ac
85 germen uiciorum extirpare, et tunc demum poterit semen dictum reci-
pere. Alioquin, ut dictum est supra, in maliuolam animam non introibit
sapiencia. unde dicitur in ieremia iiii: ‘Nouate uobis nouale et nolite
serere super spinas. Sic tandem semine proficiente et ad perfectionem
tendente poterit fructus illius metere.’ unde post predicta uerba in
90 ecclesiastico subditur: ‘In opere illius exiguum laborabis et cito edes de
generacionibus illius,’ ac si dicatur, labor erit modicus, sed multiplex
fructus ac tempestiuus. unde et in eodem dicitur xxiii in persona
sapiencie: ‘transite,’ inquit, ‘ad me omnes, qui concupiscitis me et a
[[ Print Edition Page No. 47 ]]
generacionibus meis implemini.’ Primus itaque sciencie siue sapiencie
fructus est viciorum carnalium extirpacio uel exclusio, iuxta quod scribit95
ieronimus rustico monacho: ‘Ama,’ inquit, ‘scienciam scripturarum et [[96-97]]
carnis uicia non amabis.’ Secundus est mentis serenatio siue letificatio,
secundum illud sapiencie vio: ‘Clara est, et que numquam marcescet,
sapiencia preoccupat eos, qui se concupiscunt, et in uiis suis ostendit se
illis hilariter.’ Tercius est in tribulacione consolacio uel in labore100
recreatio, secundum illud hugonis superius positum: ‘Nullum maius in [[101-102]]
uita solacium, quam sapiencie studium.’ unde ieronimus dicit in prologo
super epistolam ad ephesios: ‘Si quicquam est, quod in hac uita sapientem
uirum teneat et inter pressuras ac turbines mundi equo animo manere
persuadeat, id esse uel primum reor meditacionem et scientiam scripturarum.’105
Hinc et in libro sapiencie viii dicit sapiens: ‘Proposui hanc
adducere michi ad conuiuendum, sciens, quia mecum comunicabit de
bonis, et erit alloquutio cogitacionis et tedij mei.’ Hinc etiam dicit
tullius in tusculanis libro v: ‘Quid dulcius ocio litterato?’ Econtra uero
dicit seneca lucilio: ‘Ocium sine litteris mors est et hominis uiui sepultura.’110
Quartus est animi tranquillitas siue quietudo, secundum illud ecclesiastici
ultimo: ‘videte,’ inquit, ‘quia modicum laboraui,’ sc. circa sapiencie
inquisicionem, ‘et inueni michi multam requiem.’ Hinc et in libro
sapiencie viii: ‘Intrans,’ inquit, ‘in domum meam, conquiescam cum illa.
Non enim habet amaritudinem conuersatio illius, nec tedium conuictus115
illius, sed leticiam et gaudium.’ Nec ideo hoc dico, quia quelibet sciencia
sit sapiencia proprie loquendo, sed omnes doctrine tendere debent ad
percepcionem sapiencie tanquam eius pedisseque, sicut inferius ostende-
tur.
Denique de fine, quem habet addiscens in intencione, dicit beatus
bernardus super cantica in omelia xxxvia: ‘Sunt qui scire uolunt eo fine
[[ Print Edition Page No. 48 ]]
tantum, ut sciant, et est turpis curiositas. Alii uero, ut ipsi sciantur, . . .
5 quos irridet satyricus, dicens:
Scire tuum nichil est, nisi scire hoc sciat alter, [[6]]
et est turpis uanitas. Alii quoque, ut scienciam uendant pecunia uel
honoribus, et est turpis questus. Alii uero discunt, ut edificent, et caritas est.
Alij . . . , ut edificentur, et prudencia est.’ Hec bernardus.
10 Harum quinque intencionum sole due ultime bone sunt et salubres, tres
autem prime uane ac uituperabiles, aut etiam detestabiles. ut enim [[12-13]]
dicit hugo, ubi supra, libro i: ‘malum quidem est bonum negligenter
agere, peius est in uacuum multos labores expendere.’ De prima, sc.
curiositatis, sciendum, quod ipsa est secundum augustinum concupiscencia [[14-15]]
15 oculorum, de qua loquitur iohannes Ia canonica iio. unde idem augus-
tinus in libro confessionum x: ‘Est,’ inquit, ‘cupiditas quedam experiendi
uana et curiosa nomine cognicionis atque sciencie palliata. Que quia in [[15-21]]
appetitu noscendi est, oculi uero sunt ad cognoscendum in sensibus
principes, ideo concupiscencia oculorum eloquio diuino appellatur.’
20 Hec augustinus. Et huiusmodi curiositas duplex est, una sc. ad multa,
alia uero ad ignota. Nam de illa, que est ad sciendum uel experiendum,
multa dicitur in ecclesiaste io: ‘Non satiatur oculus uisu, nec auris impletur
auditu.’ unde dicit hugo, ubi supra, libro v: ‘Quidam sunt, qui omnia [[23-27]]
legere uel scire uolunt . . . sed infinitus est librorum numerus. Tu ergo,’
25 inquit, ‘noli infinita sequi, ubi enim finis non est, ibi nec requies, et ideo
nec pax est. ubi uero pax nulla est, deus habitare non potest quia in pace
factus est locus eius.’ hec hugo. Dicit etiam beatus bernardus,
quod ‘multitudo rerum et temporis breuitas non paciuntur omnia con-
prehendi.’ Item oracius in libro carminum:
30nec scire fas est omnia.
Tales etiam circa plurima curiosi semetipsos confundunt et ideo parum
in sapiencia proficiunt, immo nichil ad perfectum scire possunt. Nam
‘pluribus intentus minor est ad singula sensus.’ unde uarro ad atheniensem [[33-34]]
[[ Print Edition Page No. 49 ]]
auditorem: ‘Nusquam,’ inquit, ‘deueniet, qui, quot uidet, sequitur calles.’
Hinc et seneca ad lucilium: ‘Te trahit,’ inquit, ‘multitudo librorum, et 35
cum legere non possis, quantum habueris, satis est habere, quantum
legere possis . . . Fastidientis stomachi est multa degustare . . . Non
refert, quam multos habeas libros, sed quam bonos. lectio certa prodest,
uaria delectat.’ Hec seneca. Tales igitur, ut dictum, curiosi sunt inanes
ueri, iuxta illud apostoli IIa ad thimotheum iiii, ‘semper discentes et40
nunquam ad scienciam ueritatis peruenientes.’ De illa uero curiositate,
que est ad sciendum uel experiendum ignota, dicit augustinus in libro
de trinitate x: ‘Siquis tam curiosus est, ut non propter aliquam notam causam,
sed solo amore rapiatur incognita sciendi, discernendus est quidem
huiusmodi curiosus a nomine studiosi. sed nec ipse amat incognita45
. . . quin pocius odit incognita, que nulla uult esse, dum omnia
sibi uult esse cognita.’ Huiusmodi curiositas frequenter solet hereses
generare in hiis, qui secreta fidei nitebantur ultra modum inuestigare.
unde in prouerbiis ix mulier stulta et clamosa, que significat heresim,
transeuntes uocat et uecordibus loquens sic clamat: ‘aque furtiue dulciores50
sunt et panis absconditus suauior.’ Hinc et seneca in libro declamationum [[51-53]]
iiiio: ‘Acrior est cupiditas ignota cognoscendi quam nota
repetendi.’ Idem ad lucilium epistola lxviiia: ‘multi aperta transeunt,
condita et abstrusa rimantur, furem signata sollicitant. vile uidetur,
quicquid patet, aperta effractarius preterit . . . Hos mores habet . . .55
imperitissimus quisque quod in secreta cupit irrumpere.’ Cauendum est
itaque maxime simplicibus et ydiotis uel eciam impuris a secretis celesti-
bus rimandis, quoniam, ut legitur in exodo xix: ‘Bestia, que tetigerit
montem, lapidabitur.’ unde dicitur in ecclesiastico iii: ‘Altiora ne que-
sieris et fortiora te ne scrutatus fueris, sed que precepit tibi deus, illa cogita60
semper. et in pluribus eius operibus ne fueris curiosus. Non enim est
tibi necessarium ea, que abscondita sunt, uidere oculis tuis.’ ut enim
legitur in prouerbiis xxv: ‘sicut qui mel comedit multum, non est ei
bonum, sic qui perscrutator est maiestatis, opprimetur a gloria.’ Ideo
dicitur ab apostolo ad Romanos xii: ‘Dico omnibus, qui sunt inter uos,65
[[ Print Edition Page No. 50 ]]
non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem et uni-
cuique, sicut diuisit deus mensuram fidei.’ Hinc etiam dicit cato in libro
de moribus: [[68-70]]
Mitte archana dei celumque inquirere quid sit,
70Cum sis mortalis, que sunt mortalia, cura.
De secunda discentis intencione, que est uanitatis vel inanis glorie, dicit
tullius in tusculanario libro io: ‘Honos alit artes omnesque incenduntur
ad studia gloria.’ Huiusmodi sciencia, sicut dicit augustinus, non facit [[73-74]]
hominem interius lamentantem, sed foris se iactantem. Hinc est illud
75 persij satyrici superius ex parte insertum dictis beati bernardi: ‘Ne te,’
inquit,
quesiueris extra, . . .
Scire tuum nichil est, nisi te scire hoc sciat alter, . . .
O curue in terris anime et celestium inanes.
80Hinc eciam tullius, ubi supra, libro v: ‘leuiculus,’ inquit, ‘noster demos-
tenes, qui illo susurrio delectari se dicebat confitentis muliercule, ut mos [[80-83]]
est in grecia . . . hic est ille demostenes. Quid hoc leuius? Sed orator
ille tantus apud alios,’ uidel. loqui, ‘didicerat non multum ipse secum.’
hec tullius. De hac etiam uanitate dicit boecius in libro de consolacione:
85 ‘O doxa, doxa,’ id est, inanis gloria, ‘quid aliud es quam quedam aurium
inflatio uana.’ ut enim dicit horacius in libro sermonum:
Gaudent pre nomine molles
auricule.
unde valerius maximus libro ix narrat, quod ‘sophocles iam senex trage-
diam90 quandam in certamine miserat. Cumque suspensus ancipitis
certaminis expectaret sentenciam, audiuit se una sentencia uicisse et pre gaudio expirauit.’
Talis etiam in sapiencia uera non proficit, quia ipse
tumor inanis eius mentem excecat, nec uidere clare permittit. unde
talis iuxta uerbum apostoli Ia ad thymoth. vi: ‘est superbus nichil sciens
95 sed languens circa questiones et pugnas uerborum, ex quibus oriuntur
[[ Print Edition Page No. 51 ]]
inuidie, contenciones etc.’ De tercia intencione, que est cupiditatis,
dicit hugo in libro de archa noe iiio: ‘Indignus est sapiencia, qui per ipsam
aliud quam ipsam obtinere intendit, qui . . . non ut ipsam, qua nichil
melius est, possideat, sed ut uenalem prostituat, illam querit.’ Hoc
tamen hodie faciunt scolastici fere omnes aut plures, videl. lucratiuas100
sciencias addiscentes uel ad eas quam cicius possunt festinantes. unde
conqueritur dominus per ieremiam iio: ‘Me,’ inquit, ‘derelinquerunt
fontem aque uiue,’ id est, salutaris sapiencie, quia sc. sacram scripturam
nolunt audire, ‘que a me tanquam uena procedit a fonte.’ Hec est enim
aqua salire faciens in vitam eternam, ut dicit in iohanne iiiio: ‘Et foderunt,’105
inquit, ‘sibi cysternas dissipatas,’ id est, cum studio et labore magno
sibi acquirunt sciencias lucratiuas, ‘in quibus non est aqua limpida,’
i.e. vera sapiencia, sed falsa et vana et eciam turbida, quia terrena. unde
postea dicitur: ‘Quid tibi uis in uia egypti, ut bibas aquam turbidam?’
Quod quasi exponens baruch dicit iiio: ‘Filij agar,’ id est ancille non libere, 110
‘exquisierunt prudenciam, que de terra est.’ Deinde quasi exponendo,
quos uocet ‘filios agar,’ subiungit: ‘Negociatores terre et theman et
fabulatores et exquisitores prudencie et intelligencie. uiam autem sa-
piencie nescierunt, neque meminerunt semitarum eius.’ Negociatores
terre phisici sunt, qui terram, id est corpus sub precio curant. Negociatores115
theman, quod interpretatur affricus, illi sunt aduocati, qui as-
sidue causas ventilant et litigant, iuxta illud ysaie xxi: ‘Sicut turbines ab
affrico ueniunt.’ Et hii quoque negociatores sunt, quoniam allegaciones
suas carissime, quasi ad pondus uendunt. unde dicitur in ysaia xxxiii,
‘ubi uerba legis ponderans?’; fabulatores gramatici sunt, qui fabulis poetarum120
intendunt. Exquisitores autem prudencie et intelligencie sunt
dyaletici et sectatores mundane philosophie. Omnis huiusmodi sciencia
inflat et uentre consciencie tortiones generat. unde beatus bernardus
super cantica omelia xxxvi: ‘Cibus,’ inquit, ‘indigestus . . . malos hu-
mores gignit et corpus corrumpit, non nutrit. Sic et multa sciencia125
stomacho anime indigesta, que est memoria, si decocta igne caritatis non
fuerit et sic transfusa per quosdam artus anime, sc. mores et actus . . .
reputabitur huiusmodi sciencia in peccatum tanquam cibus in prauos . . .
[[ Print Edition Page No. 52 ]]
humores conuersus. An . . . non inflaciones et torciones in consciencia
130 sustinebit, . . . huiusmodi sciens . . . et non faciens?’
Sicut autem ad incipientes, ut dictum est, pertinet a magistris audire,
sic ad proficientes atque prouectos se per semetipsos interdum excercere,
licet eciam talibus expediat et audire, quoniam audiens sapiens sapiencior
5 erit. unde aristotiles in libro ethicorum i: ‘Obtimus est,’ inquit, ‘qui a se ipso
omnia intelligit, bonus autem et rursus ille, qui bene dicenti hec audit.
Qui autem nec ipse intelligit, nec alium audiens in mente iacit,
hic inutilis uidetur.’ Hec aristotiles. hinc est illud eciam ieronimi [[8-9]]
superius positum: ‘Ingenium docile et sine doctore est laudabile.’ Debet
itaque prouectus, id est circa scripturarum intelligenciam aliquatenus 10
excercitatus semetipsum paulatim excercere, sc. legendo, meditando,
scribendo, disputando, id est interrogando uel respondendo. Siquidem,
ut dicit hugo, unde supra, libro iiio: ‘ingenium excercent precipue duo, sc. [[13-23]]
lectio et meditacio. lectionis genus triplex est, sc. docentis, discentis,
15 per se inspicientis. dicimus enim lego librum illi et lego librum ab illo
et lego librum. In lectione consideranda sunt maxime ordo et modus . . .
Ordo attenditur in disciplinis secundum naturam, ut gramatica antiquior est
dyaletica. In libris secundum . . . materiam, in narracione secun-
dum disposicionem, . . . in exposicione . . . secundum inquisicionem . . .
20 Modus legendi constat in diuidendo, ut . . . cum ab uniuersalibus ad
particularia descenditur . . . sic paulatim . . . eorum, que continentur,
natura inuestigetur . . . De hinc oportet, ut que discenda diuisimus,
conmendanda memorie colligamus.’ hec hugo. Modus eciam legendi
est, ut, quoniam infinita sunt scripta, eligantur ad legendum ex eis pauciora
25 et breuiora et utiliora. Pauciora quidem, quia, sicut dicit hugo,
‘memoria hominis, cum in multa diuiditur, in singulis minor efficitur.’
[[ Print Edition Page No. 53 ]]
Et ‘pluribus intentus minor est ad singula sensus.’ In hoc eciam modum [[27]]
opportet obseruare, quia sicut dicit uarro: ‘omnia quidem nosse est [[28-29]]
impossibile, pauca uero non laudabile.’ Breuiora uero, quia, sicut dicit [[29-30]]
ibidem hugo: ‘memoria hominis hebes est ac breuitate gaudet.’ unde30
cyprianus martir ad quirinum: ‘legentibus,’ inquit, ‘breuitas plurimum [[31-33]]
prodest, dum non intellectum eorum uel sensum liber longior spargit, sed
subtiliori compendio id, quod legitur, tenax memoria custodit.’ utiliora
quoque, quia, sicut dicit uarro, ‘quedam ab animo quoque scientis era- [[34-35]]
denda essent eo, quod inserendi ueri locum occupant.’ hinc et hugo, ubi35
supra, ‘Si omnia,’ inquit, ‘non potes legere, ea que sunt utiliora, lege . . .
videtur quippe non minus curandum esse lectori, ne in studiis inutilibus
operam suam impendat, quam ne in bono et utili proposito tepidus re-
maneat . . . Duo sunt,’ inquit, ‘genera scripturarum. unum sc. ar-
tium . . . que philosophie supponuntur . . . ut est gramatica, dyaletica,40
etc. aliud eorum, que appendicia sunt artium . . . et in aliqua extra
philosophiam materia versantur . . . ut sunt carmina poetarum, comedie,
tragedie . . . fabule quoque et hystorie . . . Quisquis igitur ad scienciam
pertingere cupit, si relicta veritate artium reliquis se implicare uoluerit,
materiam laboris . . . plurimam uel infinitam inueniet et fructum exiguum45
. . . Quapropter michi videtur primum operam esse dandam arti-
bus maxime vii liberalibus, que sunt fundamentum omnis doctrine;
deinde, si uacat, cetera legantur, quia seriis admixta ludicra plus solent
aliquando delectare . . . Quidam uero, licet ex hiis, que legenda sunt,
nichil pretermittant, nulli tamen arti, quod suum est, tribuere norunt,50
sed in singulis omnes confundunt.’ hec hugo. Ceterum, ut ait seneca
in epistola ad lucilium lxxxviii: ‘potest . . . eciam sine liberalibus
studiis ad sapienciam ueniri . . . quamcumque,’ inquit, ‘partem rerum
humanarum diuinarumque conprehenderis, ingenti copia querendorum
ac discendorum fatigaberis. hec tam multa, tam magna ut habere55
[[ Print Edition Page No. 54 ]]
possint liberum hospicium, superuacua ex animo tollenda sunt . . .
laxum spacium res magna desiderat . . . et plus scire uelle, quam satis est,
intemperancie genus est. Quid? quod ista liberalium artium consectacio
molestos, uerbosos, intempestiuos, sibi placentes facit, et ideo non
60 discentes necessaria, quia didicerunt superuacua. Didimus gramaticus
quatuor milia librorum scripsit, qui utique miser esset, si tam multa
superuacua eciam legisset. In hiis enim libris de patria homeri queritur,
de uera enee matre . . . et alia, que pocius dediscenda essent, si scirentur.’
hec seneca contra illos, qui superuacuis intendunt. Contra illos autem,
65 qui totum uite tempus in logica consumunt, dicit idem in epistola
xlviiia: ‘Nisi uaferrimas interrogaciones struxero et falsa conclusione
nascens a uero mendacium astruxero, non a fugiendis petenda secernere
potero. Pudet me, quod in re tam seria senes ludimus. “Mus est sillaba,
mus autem caseum rodit, sillaba ergo caseum rodit.” Puta me nunc
70 istud soluere non posse. Quid michi ex ista sciencia periculum im-
minet, quod incommodum est? . . . O pueriles inepcias . . . quid michi
lusoria ista conponis? Non est iocandi locus . . . aperta decent et sim-
plicia bonitatem. eciam si multum superesset etatis, parce dispensan-
dum erat, ut sufficeret necessariis. Nunc uero, que demencia est su-
peruacua75 discere in tanta temporis egestate.’ Idem in xlixa: ‘Quod
enim non perdidisti, habes. cornua non perdidisti, ergo cornua habes . . .
Non uaco ad istas inepcias, ingens negocium in manibus est. quid agam?
Mors me sequitur, uita fugit. Aduersus hec me doce aliquid.’ hec
seneca. Sunt autem et alij, qui et si necessariis et utilibus intendunt,
80 multa tamen et varia raptim transcurrendo legunt, ita, quod parum aut
nichil in uentre memorie recondunt aut digerunt. Contra quos dicit
idem seneca in epistola iia. ‘primum argumentum conposite mentis
existimo posse consistere et secum morari. Illud autem uide, ne lectio
multorum actorum et diuersi generis voluminum aliquid habeat uagum
85 et instabile. Certis ingeniis immorari et innutriri oportet, si vis aliquid
[[ Print Edition Page No. 55 ]]
trahere, quod in animo fideliter sedeat. Nusquam est, qui ubique est . . .
Non prodest cibus, qui statim sumptus emittitur, nichilque tam utile est,
quod in transitu prosit. Nichil eciam sanitatem eque inpedit, ut remedi-
orum crebra mutatio. Itaque distrahit librorum multitudo . . . fasti-
dientis quoque stomachi est multa degustare.’ hec seneca. Hinc et90
uarro ad atheniensem auditorem: ‘Multi,’ ait, ‘libros degustant ut conuiue [[91-92]]
delicias . . . sed cito transcursa cicius dilabuntur.’
Porro ad edificacionem sui uel proximi iuxta predicta uerba beati
bernardi debet studiosus quilibet tendere, in quacumque studeat facul-
tate. Nam omnis ars uel doctrina diuine sciencie, que ad edificacionem5
fidei et morum est, debet famulari et ad illam tanquam ad finem suum
referri uel ordinari. Sicut enim deus est finis omnium rerum, sic et
theologica sciencia, que est de diuinis, est finis omnium arcium. Ipsa est
sola philosphia, solaque ueri nominis sapiencia. Cui eciam consonat
mercurius trimegistus philosophus dicens ad asclepium: ‘philosophia est10
in cognoscenda diuinitate frequens obtutus et sancta religio . . . Sim-
plici enim mente diuinitatem colere eiusque facta uenerari, agere eciam
dei uoluntati gracias, que est sola bonitas plenissima, hec est nullius animi
inportuna curiositate violata philosophia.’ hec ille. Et recte dicit
‘nullius animi curiositate violata,’ quia per curiositatem violantur et15
adulterantur non solum alie sciencie sed eciam ipsa theologia. Et tunc
eo ipso cadit a racione philosophie, quia philosophia est amor sapiencie.
Hec est secundum quosdam, quam uocat aristotiles methaphisicam.
unde idem aristotiles excellenciam eius ostendens in libro methaphisicorum
primo sic loquitur, dicens: ‘Ipsa est prima philosophia, maximeque20
scibilis, quia maxime scibilia sunt principia et cause. propter hoc enim
et ex hiis alia cognoscuntur, non econuerso. Tunc autem scire dicimur
unumquodque, cum primam causam opinamur cognoscere . . . Hec
[[ Print Edition Page No. 56 ]]
itaque sola scienciarum liberalis est, quia sola suiipsius gracia est . . .
25 unde iuste non humana existimatur illius possessio sed diuina . . . Multi-
pliciter enim humana natura ancilla est, deus autem et causarum omnium
principium quoddam est, et hanc scienciam aut solus aut maxime ha-
bet . . . Hac igitur pocior nulla est.’ Idem quoque dicit in libro iiio:
‘Hanc uocare scienciarum sapienciam congruit, secundum quod princeps
30 et potentissima est, cui alias sciencias ut famulas non contradicere iustum
est. huius namque gracia sunt alie.’ hec aristotiles. de hac eciam dicit
auicenna in methaphisica sua: ‘Diuina sciencia est de rebus separatis a
materia et termino et diffinicione sic dicta a parte digniore, que finis est
eius: hoc est dei cognicione. Dicitur et prima philosophia, quia ceteris
35 philosophie partibus alcior est. Dicitur etiam methaphisica, quia supra
phisicam, id est naturalem scienciam.’ hec auicenna. Recte igitur ad
illam ordinantur alie, alioquin falso nomine appellantur sciencie, quia nec [[39-42]]
saltem ad sapienciam tendunt. Econtra uero recte ad illam ordinate
possunt eciam conprehendi sub nomine sapiencie. unde boecius in
40 libro de articulis fidei: ‘Sciencia,’ inquit, ‘est vis conprehensiva causarum,
per quas et propter quas aliquid esse habet, que si bonis usibus naturaliter [[42-49]]
accommoda est, sapiencia dici solet.’ Hinc et ieronimus super epistolam ad tytum:
‘Gramaticorum,’ inquit, ‘eciam potest ad uitam proficere doc-
trina, dum in meliores usus fuerit assumpta. Itaque, siquis gramaticam [[44-49]]
45 uel dyaleticam nouerit, ut habeat recte loquendi racionem et uera fal-
saque diiudicare possit, non inprobamus. Geometria uero et arismethica
in sua quidem habent sciencia ueritatem, sed illa non est sciencia pietatis,
que tendat ad pietatem. Sciencia uero pietatis est diuinas legere scrip-
turas et intelligere prophecias etcetera.’ Ceterum, ut dicit seneca ad [[49-50]]
50 lucilium, ‘potest . . . eciam sine liberalibus studiis ad sapienciam ueniri.’
Denique, sicut dicit hugo in libro didascalicon iiiio, ‘philosophorum scrip-
ture quasi lucens paries dealbatus eloquii nitore foris pollent, que si
[[ Print Edition Page No. 57 ]]
quando ueritatis speciem pretendunt, falsa quoque miscendo quasi
quodam colore superducto luctum erroris operiunt. Econtra uero diuina
eloquia fauo aptissime conparantur, que et arida propter simplicitatem55
sermonis apparent et intus dulcedine plena sunt.’ hec hugo. In hoc
eciam, ut dicit richardus in libro excepcionum, ‘valde excellencior est [[57-76]]
diuina scriptura sciencia seculari, quod in ea non solum uoces sed et res
significatiue sunt. Sicut igitur in eo sensu, qui est inter uoces et res,
necessaria est cognicio uocum, sic in eo sensu, qui inter res et facta uel60
facienda mystica uersatur, necessaria est cognicio rerum. Cognicio
uocum in duobus consistit: in pronunciacione, ad quam solam pertinet
gramatica, et significacione, ad quam solam dyaletica. ad pronuncia-
cionem simul et significacionem pertinet rethorica. Cognitio rerum consistit
in forma et natura; forma est in exteriorum disposicione, natura in65
interiorum qualitate. Omnis autem disposicio siue in numero est, ad quam
pertinet arismetica, uel in proporcione, ad quam musica, uel in
situ, ad quem geometria, uel in motu, ad quem astronomia. Ad inte-
riorem uero qualitatem spectat phisica . . . Omnes igitur artes sub-
seruiunt diuine sapiencie et inferior sciencia recte ordinata ad superiorem70
conducit. Sub eo igitur sensu, qui inter uoces et res uersatur, continetur
hystoria et ei subseruiunt tres sciencie, scil. gramatica, dyaletica, re-
thorica. Et sub eo sensu, qui inter res et facta mystica uersatur, con-
tinetur allegoria. Et sub illo sensu, qui est inter res et facienda mystica,
continetur tropologia, et hiis duabus subseruiunt arismetica, musica,75
geometria, astronomia et phisica.’ hec richardus. Porro de sacrorum
auctoritate librorum excellenti respectu omnium aliorum dicit augustinus
in xia disputacione contra faustum: ‘Sunt quidam libri, qui non preci-
piendi auctoritate sed proficiencie excercitacione conscribuntur a nobis.
Inter hos enim sumus, quibus dicit apostolus: Et si quid aliud sapitis, id80
quoque deus uobis reuelauit. Quod genus litterarum non cum credendi
necessitate, sed cum iudicandi libertate legendum est. Cui tamen he
[[ Print Edition Page No. 58 ]]
intercluderetur locus et adimeretur posteris ad questiones difficillimas
tractandas atque uersandas lingue et stili saluberrimus labor distincta est
85 a posteriorum libris excellencia canonice auctoritatis ueteris testamenti et
noui, que apostolorum firmata temporibus per successiones temporum et
propagaciones ecclesiarum tanquam in sede quadam sublimiter constituta est,
cui seruiat omnis fidelis et pius intellectus. Ibi si quid uelut absur-
dum nouerit, dicere non licet: “auctor huius libri ueritatem non tenuit,”
90 sed aut codex mendosus est, aut interpres errauit, aut tu non intelligis.
In opusculis autem posteriorum . . . licet eadem inueniatur veritas, longe
tamen est impar auctoritas . . . unde nisi uel certa racione uel ex illa
canonica auctoritate . . . demonstretur, quod disputatum est uel nar-
ratum, si quis noluerit, non reprehenditur. In ista uero canonica emi-
nencia95 sacrarum litterarum, eciam si unus propheta uel apostolus uel
euuangelista obscurum aliquid in litteris suis posuisse inuenitur, ipsa
canonis confirmacione declaratur, non licet dubitare quin uerum sit.
Alioquin nulla erit pagina, qua humane impericie regatur infirmitas, si
librorum saluberrima auctoritas aut contempta penitus aboletur aut
100 interminata confunditur.’ hec augustinus.
Porro de modo legendi libros gentilium dicit ieronimus in libro de frugi et luxurioso: [[3-8]]
‘Hoc,’ inquit, ‘facere solemus, quando philosophos legimus,
5 quando libri sapiencie secularis ad nostras ueniunt manus. Siquid in eis
utile reperimus, ad nostrum dogma conuertimus. Si quid uero super-
fluum de ydolis, de amore, de cura secularium rerum, hec radimus, hiis
caluicium inducimus et in unguium morem ferro acutissimo desecamus.’
Hec ieronimus. In deuteronomio quippe, sicut idem dicit ad magnum [[9-16]]
10 oratorem, precipitur a domino ‘mulieris captiue radendum caput et
supercilia, omnesque pilos et ungues corporis amputandos et sic eam
habendam coniugio. Quid ergo,’ inquit, ‘mirum, si et ego sapienciam
secularem propter eloquii uenustatem et membrorum pulchritudinem de
[[ Print Edition Page No. 59 ]]
ancilla atque captiua israelitem facere cupio et si quid in ea mortuum
est ydolatrie uel uoluptatis et erroris libidinum uel precido uel rado uel15
mixtus purissimo corpori uernaculos domino sabaoth ex ea genero.’
Hec ieronimus. Cui consonat illud apostoli Ia ad thessalonicenses vo:
‘Omnia probate; quod bonum est, tenete.’ hinc et idem ieronimus [[18-21]]
ad pammachium et occeanum: ‘utinam,’ inquit, ‘omnium uolumina tractorum
haberem, ut ingenij tarditatem erudicionis diligencia conpensarem. Sed20
originis errores ideo non sequor, quoniam omnia que dixit, perperam scio.’
Itaque, sicut dicit gracianus, ‘quidam seculares litteras legunt ad uolup-
tatem, quia poetarum figmentis et ornatu uerborum delectantur; quidam [[22-29]]
uero ad erudicionem eas addiscunt, ut errores gentilium legendo detes-
tentur et utilia, que in eis inuenerint, ad usum erudicionis sacre . . .25
inuertunt et ideo laudabiliter eas addiscunt. unde beatus gregorius [[26-28]]
quemdam episcopum reprehendit, non quia illas didicerat, sed quia con-
tra officium episcopale pro euangelica lectione populo gramaticam ex-
ponebat.’ Hinc et beda super librum regum: ‘Turbat,’ inquit, ‘acumen [[29-35]]
legencium ac deficere cogit, qui eos a legendis secularibus libris omni30
modo existimat prohibendos. In quibus, simul si qua inueniuntur utilia,
quasi sua sumere licet. Alioquin moyses et daniel sapiencia et litteris
egypciorum et caldeorum non paterentur erudiri, quorum tamen super-
sticiones et delicias horrebant, nec ipse magister gencium aliquos uersus
poetarum suis uel scriptis indidisset uel dictis.’ Hec beda. De hoc35
eciam dicit Jeronimus super epistolam ad tytum: ‘Pueri, qui de mensa et [[36-44]]
vino regis babylonis comedere nolunt, ne polluantur, utique si sapienciam
atque doctrinam babyloniorum scirent esse peccatum, nunquam ac-
quiescerent discere, quod non licebat. Discunt autem, non ut sequantur,
sed ut iudicent atque conuincant. quoniam, si quisquam aduersum40
mathematicos uelit scribere inperitus matheseos, risui patebit et similiter
[[ Print Edition Page No. 60 ]]
aduersus philosophos disputans, si ignorat dogmata philosophorum.
Discat ergo ea mente doctrinam caldeicam, qua moyses omnem sapien-
ciam egipciorum didicerat.’ Hec ieronimus. Accedit etiam alia causa
45 libros gentilium legendi, quia sc. multa scripserunt, que conueniunt
et consonant christiano dogmati. Et ut dicit augustinus: ‘nullum est
forcius testimonium, quam ab inimico prolatum.’ unde ieronimus, ubi [[47-52]]
supra: ‘Si quando,’ inquit, ‘cogimur secularium litterarum recordari et
aliqua ex hiis discere, que olim omisimus, non est nostre uoluntatis, sed ut
50 ita dicam, grauissime necessitatis, ut probemus ea, que a sanctis prophetis
ante secula multa predicta sunt, tam grecorum quam latinorum aliarum et
gencium litteris contineri.’ Hec ieronimus. nec hoc ideo dicit,
quod eorum dictis debeat inniti fides nostra, sed quia tanto magis a fide fuerunt
alieni, tanto magis eorum dicta de articulis fidei sunt admiranda,
55 licet magis credantur ea dixisse per spiritum malignum quam per spiritum
bonum. Spiritus enim maligni multociens uerba dixerunt uel pre-
dixerunt aliqua necessitate conpulsi. unde dicit augustinus contra
manicheos: ‘Si quid ueri de deo sibilla uel orpheus aliiue gencium vates
aut philosophi predixisse perhibentur, ualet quidem aliquid ad pagano-
rum60 vanitatem reuincendam, non tamen ad istorum auctoritatem conplendam.
Quantum enim distat de christi aduentu inter predicacionem
angelorum et confessionem demonum, tantum inter curiositatem sacrilegarum scripturarum
et auctoritatem prophetarum.’ hec augustinus.
Qualiter eciam uti debeamus illorum librorum testimoniis, dicit petrus in
65 epistola clementis. ‘Cum,’ inquit, ‘e diuinis scripturis integram quisquam
et firmam regulam veritatis susceperit, absurdum non erit, si aliquid eciam
ex erudicione communi ac liberalibus studiis, que forte in puericia attigit,
ad assercionem ueri dogmatis conferat, ita tamen, ut ubi uera didicerit,
falsa et simulata declinet.’ Hiis eciam de causis est licitum legere libros
70 hereticorum, hiis dumtaxat, ut supra dictum est, qui iam in sensu diui-
narum scripturarum optime sunt exercitati et in fide articulorum siue in
[[ Print Edition Page No. 61 ]]
articulis fidei constantissime roborati. unde hugo, ubi supra, libro iiio: [[72-74]]
‘Noli multiplicare diuerticula, quoadusque semitas didiceris, securus autem discurre,
cum errare non timueris.’ Sic eciam et in talibus apocripha
possunt legi cum libertate iudicandi siue legendi. unde ieronimus in75
prologo hystorie ioachim et anne: ‘Ea,’ inquit, ‘que de natiuitate beate
uirginis in libello leuncij legi, sicut dubia esse pronuncio, ita liquido falsa
esse non affirmo. Illud autem libere dico, quod neminem fidelium negaturum
puto, sanctam sc. sancte marie natiuitatem multa miracula pre-
cessisse, maximeque consequuta fuisse. Itaque si sint illa, que ibi scripta80
sunt, uera siue ab aliquo conficta, salua fide ab hiis, qui ista deum facere
potuisse credunt, sine periculo anime sue credi et legi possunt.’ hec
ieronimus. Et hec omnia nullam habent auctoritatem in ecclesia, sed
sunt ubique generalem auctoritatem habencia, videl. libri sacri prophe-
tarum et apostolorum et euangelistarum, epistole decretales summorum85
pontificum et canones conciliorum et scripta quoque doctorum catholi-
corum. libri sacri primam et summam auctoritatem habent secundum
augustinum, sicut alias superius est ostensum. Decretales autem epis-
tole, sicut dicit gratianus, iure pari exequantur conciliorum canonibus.
Scripta uero sacrorum doctorum in quibusdam eis preferuntur et in quibusdam90
postponuntur. ut enim dicit gracianus in prima parte canonum [[91-104]]
distinctione xxa: ‘aliud est causis terminum imponere, aliud sacras
scripturas diligenter exponere. Negociis quippe diffiniendis non solum
sciencia sed etiam potestas est necessaria. unde dominus, antequam diceret
petro: quodcunque ligaueris super terram etc., dedit ei claues regni95
celorum: in altera dans ei scienciam discernendi . . . in altera . . . potes-
tatem eiciendi . . . uel recipiendi. cum ergo quelibet negocia finem
accipiant uel in absolucione innocentium uel in condempnacione de-
linquencium, hec autem duo non scienciam tantum sed etiam potesta-
tem . . . comitantur uel exigunt presidencium, apparet, quod diuinarum100
scripturarum tractatores, etsi sciencia pontificibus premineant, tamen,
[[ Print Edition Page No. 62 ]]
quia dignitatis eorum apicem non sunt adepti, in sacrarum scripturarum
exposicionibus eis preponuntur, in causis uero diffiniendis secundum
locum post eos merentur.’ Hec gracianus.
Meditacio autem, ut dicit hugo, ‘est frequens cogitacio cum consilio [[2-8]]
, que causam et originem ac modum et utilitatem cuiusque rei prudenter
inuestigat. Hec principium sumit a lectione, nullis tamen restringitur
5 regulis ut preceptis lectionis. . . . Principium ergo doctrine est in lec-
tione, consummacio in meditatione, quam cum quis familiarius amare
didicerit, iocundam ualde reddit uitam et maximam in tribulacione
prestat consolacionem.’ Hec hugo. Hinc est et illud ieronimi super epistolam ad ephesios: [[8-12]]
‘Si quicquam est,’ inquit, ‘quod in hac uita sapien-
tem10 uirum teneat et inter pressuras ac turbines mundi equo animo manere
persuadeat, id esse uel primum reor meditacionem et scienciam scrip-
turarum.’ Itaque, sicut dicit ambrosius super beati immaculati, ‘non per-
functorie transeamus, que legimus . . . sed eciam, cum abest codex [[12-16]]
manibus, ea, que legimus, in memoriam reuocemus et tanquam ani-
malia15 . . . munda . . . de nostre memorie thesauro ruminandum nobis
pabulum spirituale promamus.’ Item beatus bernardus in epistola ad cartusienses:
‘De cotidiana,’ inquit, ‘lectione dimittendum est aliquid in ventrem
memorie, . . . quod proposito conueniat et intencioni proficiat,
quodque animum detineat, ut aliena cogitare non libeat.’ Hec bernar-
dus.20 Igitur in meditacione potest homo sapiens eciam sine libris et
aliquando melius proficere. ut enim dicit uarro ad atheniensem auditorem: [[21-26]]
‘multum interest, utrum rem ipsam aut libros inspicias . . .
nempe non nisi paupercula sunt scienciarum monimenta, que inquiren-
dorum principia continent, ut ab hiis sumat animus negociandi princi-
pia.25 . . . Et ideo tantum studia intermittantur, ne obmittantur . . .
[[ Print Edition Page No. 63 ]]
Gaudet quippe natura varietate.’ Hec uarro. Cui consonat, quod
aristotiles, ut legitur, alexandro sciscitante, quo docente scientem se
proficeretur, ‘rebus,’ inquit, ‘ipsis, que non nouerunt mentiri.’ unde et
ysaac egressus est ad meditandum in agro, sicut legitur in genesi xxviii.
Hinc et beatus bernardus in epistola ad henricum: ‘Experto,’ inquit, ‘crede.30
Aliquid amplius inuenies in siluis quam in libris. ligna lapidesque doce-
bunt te, que non posses a magistris audire.’ hec beatus bernardus.
Idem in epistola ad cartusienses: ‘Iturus igitur ad sompnum semper
aliquid memoria uel cogitacione defer, in qua placide obdormias, quod non
nunquam etiam sompniare iuuet, quod eciam euigilantem te excipiens in35
statum hesterne intencionis restituat. Sic enim tibi nox sicut dies il-
luminabitur et nox illuminacio tua in deliciis tuis conputabitur.’ Quia
uero studiosa meditacio uehementer animum applicat circa inuestiganda,
iuxta illud tullij: ‘studium est assidua et uehemens animi ad rem aliquam [[39-40]]
applicata . . . occupacio etc.,’ moderanda est precipue in pueris ac40
iuuenibus, ne nimia uexacione corpori noceat, vel etiam cellulam cerebri
memorialem destruat, uel sompni nutrimentum auferat, iuxta illud ecclesiastici
xxxi: ‘uigilia honestatis tabefaciet carnes et cogitatus illius
auferet sompnium.’ Sic itaque spacia studij et sompni moderentur, ut
nec tempore studio deputato sompno indulgeatur, nec tempore sompno45
debito lectioni uel studio insistatur. unde petrus apostolus in itinerario: [[46-54]]
‘Curandum est,’ inquit, ‘magnopere, ne quis presumens ex hiis spaciis,
que ad studendum habere solet, sompno addat et vigilandi tempus im-
minuat. Illud quoque est obseruandum, ne forte si nondum decoctis
cibis interrumpantur sompni, mentem aggrauet corpus indigestum et50
crudos exhalans spiritus sensum interiorem confusum reddat et turbi-
dum. Rectum ergo est, ut spacio conpetenti pars ista foueatur, quo [[54-61]]
menti corpus in reliquis possit iustum exhibere ministerium expletis
sufficienter hiis, que sibi debentur.’ hec ille. Item cassianus in libro
[[ Print Edition Page No. 64 ]]
55de institutis monachorum iiio: ‘Omni obseruatione conuenit custodire . . .
ne sompnum, quem nocti subtraximus, resumere per diem uigiliarum
lassitudine et inanitate conpulsi non tam requiem corpori subtraxisse,
quam quietis tempus ac refectionem nocturnam uideamur conmutasse
. . . Totum enim huic carni procul dubio cogetur reddere, quisquis
60 ei non racionabiliter partem subtrahere, sed totum temptauerit dene-
gare et . . . non superflua, sed necessaria uoluerit amputare.’ hec
cassianus. Non est autem mirandum, si meditacio uel studium sapiencie
propter amorem ac uehementem animi applicacionem minuit uel aufert
sompnum et eciam cibum, quia, sicut dicit lactancius in libro de falsa [[64-66]]
65 religione: ‘nullus est suauior anime cibus quam cognicio veritatis . . .
ignorancia uero sui causa est prauitatis.’ Denique non solum cauenda
est iunioribus nimia uigiliarum in lectione uel meditacione protractio, sed
etiam ipsa rerum difficilium meditacio, iuxta illud beati bernardi superius [[68-70]]
positum. ‘Difficilium,’ inquit, ‘meditacio scripturarum fatigat, non re-
ficit70 teneriorem animum, frangit intencionem, hebetat sensum.’ Itaque,
sicut dicit hugo in tractatu de triplici meditacione, ‘lectio quidem materiam
ad veritatem cognoscendam ministrat, meditacio uero coaptat.’
hec de lectione et meditacione sufficiant.
Hiis eciam interdum conuenit tercium intermiscere, videl. scribere.
ut enim dicit cassyodorus in libro de orthographia: ‘gloriosum est stu-
dium . . . quod loqui debeas conpetenter scribere, et que scripta sunt, sine
5 aliqua erroris ambiguitate proferre. vox enim articulata nos sequestrat
a brutis, scribendi ratio ab imperitis . . . Ita perfectum hominem duo
sibi ista uendicant ac defendunt.’ Ideo inquam intermiscere, quoniam
et si plerumque studiosum delectat eiusque fastidium releuat, tamen, si
continue fiat, ingenium hebetat. unde per quasdam vicissitudines opor-
tet10 de uno ad aliud transire, iuxta illud senece ad lucilium: ‘lectio,’ inquit,
[[ Print Edition Page No. 65 ]]
‘ingenium alit et studio fatigatum, non tamen sine studio, reficit. Itaque
nec tantum scribere, nec tantum debemus legere. Altera res, de stilo
dico, uires contristabit et exhauriet, altera soluet ac diluet. inuicem
hoc et illo conmeandum et alterum altero temperandum, ut quicquid
lectione collectum est, stilus redigat in corpus.’ Hec seneca. Item15
Cassianus, ubi supra, ‘Semper,’ inquit, ‘equanimius fatigacio quelibet [[16-18]]
sustinetur . . . si ei uicissitudo quedam uel operis immutacio qualiscunque
interponitur.’ Itaque studioso scribere conuenit uel dicta propria
uel aliena. Et primo quidem oportet circa aliena intendere quam pro-
pria presumere. Circa aliena laborandum est multipliciter, videl. ea,20
que uiciosa sunt, corrigendo; que bona sunt, transcribendo; que meliora
sunt, excerpendo; peregrine lingue scripturas interpretando uel eciam
exponendo. De corrigendo libro dicit augustinus de doctrina christiana
libro iio: ‘Codicibus emendandis primum debet inuigilare sollercia eorum,
qui scripturas nosse desiderant.’ Hec augustinus. Sed nonnulli adeo25
librorum suorum pulcritudinem amant, quod eos deturpare corrigendo
formidant. unde Jeronimus in prologo super Job: ‘Habeant,’ inquit, ‘qui
uolunt . . . libros uel in membranis purpureis auro argentoque descriptos
uel uncialibus, ut uulgo aiunt, litteris onera magis exarata quam codices,
dum modo michi meisque permittant pauperes habere cedulas et non tam30
pulchros codices quam emendatos.’ De transcribendo nota, quod ad id
duo sunt necessaria, scil. veritas exemplaris et pericia scribentis. De [[37-40]]
utroque dicit ieronimus ad domnionem et rogacianum: ‘viciositas librorum
plerumque ascribenda est culpe scriptorum dum in emendatis inemendata
scriptitant et sepe tria uocabula subtractis e medio sillabis in unum35
vocabulum cogunt uel e regione . . . propter latitudinem in duo uel tria
uocabula diuidunt.’ Item de scribentis impericia dicit idem ieronimus
ad lucinum: ‘Sunt quidam imperiti notarij, qui scribunt, non quod inue-
niunt, sed quod intelligunt, et dum alienos errores emendare nituntur, suos
[[ Print Edition Page No. 66 ]]
40ostendunt.’ De falsitate exemplaris dicit origenes super matheum libro
xvo: ‘Multam differenciam inter exemplaria inuenimus, siue per scri-
bentium negligenciam . . . siue propter eos . . . qui, quod eis uidetur,
in emendacionibus uel adiciunt uel subducunt.’ De excerpendo dicit
ieronimus contra uigilancium: ‘Operis ac studij mei est multos legere, ut [[44-46]]
45 ex plurimis diuersos flores carpam; non tam omnia probaturus, quam que
bona sunt electurus.’ Idem super psalmum LXXVII: ‘venimus in pra-
tum scripturarum, quod habet herbas florentes. Hinc rosa rubet, hinc [[46-50]]
lilia candent . . . et anima nostra huc illucque trahitur, ut flores pul-
criores carpat. Si rosas colligimus, lilia relinquimus, si lilia tulerimus,
50 viole nobis supersunt.’ hec ieronimus. De hoc etiam dicit seneca ad
lucilium: ‘Quicquid lectione collectum est, stilus redigat in corpus. Apes
enim imitari debemus, que uagantur et flores ad mel faciendum ydoneos
carpunt, deinde quicquid attulerint, disponunt ac per fauos digerunt . . .
Sic et nos debemus . . . quecunque ex diuersa lectione congessimus,
55 separare . . . deinde adhibita ingenij nostri . . . facultate in unum sa-
porem illa varia libamenta confundere . . . talem animum nostrum esse
uolo, ut multe in illo artes, multa precepta, multarum etatum exempla
sint in unum conspirata.’ hec seneca. Hinc et petrus cantor parisien-
sis in uerbo abbreuiato, ‘quia tempus,’ inquit, ‘breue est, expedit ex multis [[58-60]]
60 meliora colligere breuitatique seruire.’ Interpretando autem debent
seruari tria, sc. translacionis veritas, apercio siue claritas et cordis humi-
litas. De translacionis veritate dicit ieronimus in prohemio galeato: [[62-65]]
‘Michi omnino conscius non sum in sacrorum librorum interpretacione
mutasse me quippiam de hebraica veritate. Tu autem, o lector, si in-
credulus65 es, lege grecos et latinos codices et cum hiis opusculis meis con-
fer.’ De sermonis apercione dicit idem ieronimus ad palmachium: [[66-69]]
‘Ecclesiastica interpretacio, eciam si habet eloquij uenustatem, dissimu-
lare eam debet et fugere, ut non ociosis philosophorum scolis paucisque
[[ Print Edition Page No. 67 ]]
discipulis sed uniuerso loquatur humano generi.’ De interpretis humili-
tate exemplum habetur in eodem ieronimo super ysaiam libro v, ubi dicit: 70
‘Erit, ait propheta, terra iuda egypto . . . in pauorem, quod ego transtuli
“in festiuitatem.” Sed melius reor proprium errorem reprehendere,
quam erubescendo impericiam confiteri, in errore persistere.’ Hec ieronimus.
De modo exponendi et conmentariolos faciendi breuiter loquitur
ieronimus in exposicione epistole ad galathas, dicens: ‘Officii mei est obscura75
disserere, manifesta perstringere, in dubiis immorari.’ Hinc et symachus
patricius in epistolari suo, ‘In re,’ inquit, ‘aperta, piget esse prolixum, . . .
in arduis autem immorandum.’ Ac, ut dicit hugo, unde supra: ‘quidam [[78-82]]
ita lectionem uel exposicionem confundunt, quod in titulo pene totum
librum, quod irrisione dignum est, legunt et incipit tercia lectione expediunt.80
Tales,’ inquit, ‘non alios docent, sed scienciam suam ostentant, et
utinam quales michi tales omnibus apparerent.’ Hec hugo. hinc et in
secundo mathei ii dicitur: ‘Stultum est ante hystoriam effluere, in ipsa
uero hystoria succingi.’ Quidam uero sensum actoris non secuntur in ex-
ponendo, sed actoris uerba nituntur aptare sensui suo. Et tales, etiam si85
uera senciunt, ‘tamen,’ ut dicit augustinus in libro io de doctrina christiana,
‘corrigendi sunt . . . nam asserendo temere, quod non sentit auctor ille,
quem legunt uel exponunt, in alia plerumque incurrunt, que illi sentencie
contexere nequeunt.’ Et ut dicit ieronimus ad paulinum: ‘viciosissimum [[89-91]]
dicendi genus est deprauare sentencias et ad uoluntatem suam trahere90
repugnantem scripturam.’ Cui consonat illud hylarii superius positum.
‘Optimus,’ inquit, ‘lector est, qui dictorum intelligenciam expectat ex
dictis pocius quam imponit et refert magis, quam affert, nec id uideri
dictis contineri cogit, quod ante lectionem intelligendum presumpserit.’ [[91-94]]
Hec de scribendi exercicio circa dicta uel scripta aliena etc.95
Porro circa scripta propria distinguendum est, utrum sint priuata uel
publica. Nam priuata sunt, que ad usum proprium fiunt, ut sunt coti-
dianarum lectionum, collationum, questionum et similium memorialia,
5 que generaliter ab omnibus scolaribus maioribus sc. ac minoribus fieri
conuenit reminiscencie causa. publica uero sunt, que in usus communes
veniunt uel uentura sunt, ut sunt libri, tractatus, conmentaria, summe et
huiusmodi, que solis prouectioribus et sapiencioribus conuenit facere, et
in hiis maiorem uerborum ac sensuum diligenciam obseruare. unde
10 symachus in epistolari suo: ‘Sicut,’ ait, ‘in uestitu hominum ceteroque uite
cultu, loco ac tempori apta sumuntur, ita ingeniorum varietas in famili-
aribus scriptis negligenciam quandam debet imitari, in forensibus autem
acuere arma facundie.’ hec symachus. In huiusmodi autem scriptis,
id est publicis faciendis seruanda sunt vii, videl. maturitas, veritas,
15 breuitas, humilitas, temporis et loci opportunitas, libertas, mediocritas,
discrecio. Maturitas quidem, ut nemo ante tempus suum talia facere
presumat. unde ieronimus ad rusticum monachum: ‘Ne,’ inquit, ‘ad
scribendum cito prosilias et leui ducaris insania.’ Item gaufridus in [[17-18]]
poetria noua:
20Non manus ad calamum sit preceps.
veritas autem, quoniam dicit seneca ad lucilium: ‘Turpe est aliquid loqui, [[21-22]]
aliud sentire. Quanto turpius,’ inquit, ‘aliud scribere, aliud sentire.’
breuitas quoque, quoniam, ut dicit plinius ad cornelium tacitum, ‘est [[23-24]]
gracior multis actio breuis.’ Item tullius in libro de amicicia, ‘Omnia,’ [[25-26]]
25 inquit, ‘breuia tollerabilia esse debent, etiam si magna sint.’ Item seneca
ad lucilium, ‘Magni,’ inquit, ‘artificis est clausisse totum in exiguo.’
Propter hoc dicit ieronimus ad exhomatium: ‘Epistole breuitas tacere
cogit, uestri desiderium loqui.’ Siquidem et iuxta cyprianum, ut supra [[28-31]]
dictum est, ‘legentibus quoque breuitas plurimum prodest, dum non
30 intellectum eorum et sensum liber longior spargit, sed subtiliori con-
pendio
[[ Print Edition Page No. 69 ]]
id, quod legitur, tenax memoria custodit.’ Denique, sicut dicit
petrus cantor parisiensis in libro supra dicto: ‘Maxime mouere nos debet [[32-36]]
ad breuitatem sectandam prolixitatemque vitandam sumptus nimius in
uolumina prolixiora transcribendo iactura temporis et tedium, laborque
corporis in corrigendo, minorque profectus in legendo, dampnum utiliora35
postponendo uel differendo et ponderositas in deferendo.’ Humilitas
autem scribentis in quatuor attenditur, videl. ut de scriptis propriis non
se extollat, ut eis auctoritatem non presumat, ut hec ab aliis corrigi
pacienter, immo amabiliter sustineat et ut alienis non inuideat. De
primo dicit ambrosius ad sabynum: ‘Nescio, quomodo preter imprudencie40
caliginem que me circumfundit, unumquemque fallunt scripta sua, et ut
filij etiam deformes delectant, sic eciam scriptorem indecori sermones sui
palpant.’ Hinc eciam dicit hugo de sancto uictore: ‘Fabula dicit omnes [[43-49]]
bestias fetus suos ioui probandos presentasse, inter quas et symia defor-
mem natum trahens risu omnium castigari non potuit, quin suum ceteris45
anteferret. Ingenitum est enim omni animanti amare, quod genuit.
De corde sensus nascitur et amant corda fetus suos adeo, ut sepe animus
peruersus in conspectu summe veritatis tortuosum et prauum et risu omni
dignum sensum suum conmendare non erubescat.’ hec hugo. De
secundo dicit plinius in prohemio libri sui de historia naturali: ‘Res ardua50
est uetustis nouitatem, nouis dare auctoritatem, obsolitis nitorem, ob-
scuris lucem, fastiditis graciam, dubiis fidem.’ De tercio dicit idem
plinius ad notonium romanum: ‘libro quem misi tibi . . . annota, que [[53-55]]
putaueris, corrigenda! Ita enim magis credam tibi cetera placere, si
quedam cognouero displicuisse.’ De quarto symachus, ubi supra,55
‘Mediocribus,’ inquit, ‘scriptis amicorum benignitas scit fauere, aliorum
autem inuidia nescit ignoscere.’ Hec de humilitate. De libertate dicit [[55-57]]
ieronimus ad matrem et filiam: ‘Obsecro, ut si mordacius aliquid scripsero, [[58-60]]
non tam mee credatis austeritatis esse quam morbi uestri. Putride
carnes ferro curantur et cauterio.’ Alibi quoque dicitur, quod veritas60
neminem palpat, cui consonat et illud ouidii in libro tristium primo:
Debet carminibus omnis abesse metus.
De temporis oportunitate dicitur ecclesiastico xxxviii: ‘Sapienciam scribe
etiam in tempore vacuitatis.’ De loco dicit ouidius, ubi supra: [[64-65]]
65Carmina secessum scribentis et ocia querunt.
De mediocritate dicit ennodius: ‘Superflua scribere res est iactancie,
necessaria reticere contemptus.’ Hinc et seneca ad lucilium: ‘Quatuor [[67-70]]
milia librorum dydimus gramaticus scripsit, qui utique miser esset, si
tam multa superuacua etiam legisset. In hiis libris de patria homeri
70 queritur, de uera enee matre, et alia, que dediscenda erant, eciam si scires.’
Hec seneca. De discrecione dicit symachus, ubi supra: ‘In re aperta [[71-73]]
piget esse prolixum, in arduis autem rebus multum ualet longior dili-
gencia.’ hec symachus. Magis autem decet, si scribat aliquis ab alio
rogatus quam motu proprie uoluntatis ductus. Illud enim ascribendum
75 humilitati uel obediencie, hoc autem plerumque presumpcioni ascribitur
uel superbie. Ceterum, ut ait ouidius in libro de ponto:
scribentem iuuat ipse fauor minuitque laborem
Cumque suo crescens pectore feruet opus.
Idem in libro de tristibus io:
80Carmina proueniunt animo deducta sereno.
Hec de modo legendi, meditandi, scribendi dicta sunt, quibus studentes
excercentur et per eorum laborem ac sedulitatem naturalis sensus excoli-
tur. Quibus etiam additur quartum, scil. inquisicionis siue disputa-
cionis5 exercicium, quo veritas inquirendo discutitur ac melius elucidatur.
In hoc exercicio tria sunt necessaria, sc. recta disputancium intencio et
ordo et modus siue moderacio. Intencio quidem dirigenda est, ut non
fiat ad inanem gloriam uel ad obuiacionem sed ad veritatis inquisicionem
uel ad exercitacionem uel eciam quod ad theologos pertinet, ad fidei
10 confirmacionem uel ad morum edificacionem. De primo dicit augustinus
in libro soliloquiorum iio, quod ‘ueritas melius queri non potest quam
[[ Print Edition Page No. 71 ]]
interrogando uel respondendo.’ De secundo dicit prosper de uita contemplatiua
in prologo: ‘Tractacio questionum, etsi non instruit inuenien-
tis, quod querit, animum, exercet tamen querentis ingenium.’ De
tercia dicitur in prima canonica petri iii: ‘Dominum,’ inquit, ‘sanctificate15
in cordibus uestris, parati semper ad satisfaccionem omni poscenti uos
racionem de ea, que in vobis est fide et spe.’ Similiter et in epistola
pauli II ad corinthios x: ‘Arma,’ inquit, ‘nostre milicie non carnalia, sed
potencia deo ad destructionem municionum, consilia destruentes et
omnem altitudinem extollentem se aduersus scienciam dei et in captiuitatem20
redigentes omnem intellectum in obsequium christi.’ Iterum
ad tytum primo precipit apostolus episcopum talem esse, qui potens sit
exhortari in doctrina sana et contradicentes reuincere. ut enim dicit
ieronimus ad paulinum, ‘sancta rusticitas solum sibi prodest et quantum [[24-26]]
edificat ex uite merito ecclesiam christi, tantum nocet, si destruentibus25
non resistat.’ De hoc eciam dicit hylarius in libro de trinitate primo:
‘Parum est in rebus ad salutem maxime necessariis ea sola, que propria
sunt, ad fidei satisfaccionem afferre. Nam plerumque blandientes sen-
sum fallunt dictorum nostrorum inexplorate asserciones, nisi eciam
proposicionum aduersarum demonstrate inanitates fidem nostram in eo30
ipso, quod ridicule esse arguantur, affirment. . . . Itaque lis hereticorum
fides nostra est.’ Hec hylarius. De quarto dicit prosper, unde supra: [[32-34]]
‘Hoc specialiter doctor ecclesiasticus elaboret, quo fiant, qui eum audiunt,
sanis disputacionibus meliores, non vana assentacione fautores.’ Secun-
dum, quod in disputacione requiritur, est ordo rectus, videl. ut artis35
principia quilibet intelligat uel credat et firmiter supponat, prius quam
de illa disputare incipiat. Nam ut dictum est supra, nemo secundum
aristotilem potest in aliqua arte proficere sine principiorum eius noticia [[38-39]]
et in qualibet facultate discentem primitus oportet credere. At quidam
garruli etiam de artibus, quarum nec nouerunt principia, non solum40
conantur disputare, sed eciam presumunt determinare. Contra quos di-
cit
[[ Print Edition Page No. 72 ]]
orator fabius, in epistola ad pannachium ut recitat ieronimus, ‘felices,’
inquit, ‘essent artes, si de illis soli iudicarent artifices.’ Maxime uero in
theologia necessarius est ordo, unde dicit ieronimus contra luciferianum:
45 ‘Ridicula est penitus assercio ante de fide disputare quam credere.’ Hinc
et augustinus in libro de trinitate xxo: ‘Querentem,’ inquit, ‘de diuinis nemo
iuste reprehendit, si tamen in fide firmissimus querat, quod aut nosse aut
eloqui difficillimum est. Affirmantem uero cito iuste reprehendit, quis-
quis melius uidet uel docet. . . . Tutissima ergo querendi intencio est
50 . . . que a fide proficiscitur. Certa namque fides utcumque inchoat
cognicionem. cognicio uero certa non perficietur nisi post hanc vi-
tam . . . Sic ergo queramus quasi inuenturi, sic inueniamus quasi
quesituri. Cum enim consummauerit homo, tunc incipit.’ Hec augus-
tinus. Tercium, quod in disputacione queritur, est modus siue modera-
cio,55 sc. ut fiat cum modestia et grauitate, secundum illud clementis in
itinerario libro iio: ‘Cum quiete,’ inquit, ‘et ordine veritas requiratur.
Non nulli siquidem in disputacionum certamine, ubi errorem suum sen-
serint confutari, causa perfugii mox conturbare incipiunt et mouere lites,
ne palam fiat omnibus, quod superantur. Et propter hoc ego frequenter
60 exoro, ut cum omni paciencia et quiete indago disputacionis habeatur, ut,
si forte aliquid minus recte dictum uidetur, id repetere et apercius liceat
explanare. Solet enim interdum aliter dici quid, et aliter audiri, dum aut
minus lucide profertur, aut minus vigilanter aduertitur. Et ob hoc cupio
pacienter audiri sermonem, ut nec alter alteri subripiat, nec sermonem
65 dicentis intempestiuus sermo contradicentis irrumpat. Neque ergo re-
prehendendi studium geramus, sed liceat, ut dixi, minus plane dicta
repetere, ut examinacione iustissima clarescat ueritatis agnicio. Scire
namque debemus, quia, si quis a ueritate uincatur, non ipse uincitur, sed
ignorancia, que in eo est, demon pessimus, quam, qui effugare potuerit,
70 palmam salutis accipit.’ hec beatus petrus. Hinc et ambrosius super
epistolam IIam ad thymoth. iio: ‘Inter seruos dei debet esse collacio, non
altercacio.’
Disputacio ergo contenciosa uiris maturis ac modestia reprobabilis est
et odiosa. et tamen uix hodie inuenitur e multis milibus unus in dis-
putacione modestus, sed omnes fere contendunt et dimicant et ideo pocius
veritatem turbant quam elucidant. Quod maxime facit inanis glorie5
sectatio vel ignorancie dissimulacio. ut enim dicit hugo in libro de institucione nouiciorum:
‘dum pre aliis superbe sapientes uolumus uideri,
erubescimus uel ignoranciam nostram ab aliis argui uel aliorum sapien-
ciam quasi ad nostram depressionem approbari. Sicque non nunquam
contra conscienciam nostram uel nostrum errorem impudenter deffendi- 10
mus uel alterius ueritatem maliciose impugnamus. Hec est sapiencia
carnalis et dyabolica, que uersuta est atque maligna, illas solum astucie
uias exquirens, quibus possit suum errorem tegere et alienam veritatem
quamuis manifestam in opinione stultorum et insipientium hominum
deprauare. Sed non talis sapiencia, que desursum uenit, que nescit15
semetipsam eciam contra veritatem diligere, semper parata uel bonum,
quod habet, non habentibus humiliter impendere, uel bonum, quod non
habet, ab habentibus libenter petere, uel malum, quod sustinet cum aliis,
coram aliis ueraciter accusare.’ Hec hugo. Hinc et beatus petrus in
epistola clementis IIIa, ‘Proprium,’ inquit, ‘est ignorancie uicium, ut con- [[24-26]]
futantem se ueritatis lucem habere non ferat de proximo. . . . Qui uero 20
scienciam ueritatis accipiunt, quia bonitatis plena est, tanquam a bono deo
datam, si fieri potest, cum omnibus eam conmunem habere cupiunt.’
Hec ille. hinc et aristotiles in libro topycorum viiio, ‘Qui litigatorie,’ inquit,
‘interrogat, praue disputat, et qui eciam in respondendo non concedit,25
quod videtur.’ Econtra ieronimus in epytafio neopociani specialiter con-
mendat eum de modestia interrogandi ac respondendi, dicens: ‘Sermo
eius et omne conuiuium erat de scripturis aliquid proponere, libenter
audire, uereconde respondere, recta suscipere, praua non acriter con-
futare, disputantem contra se magis docere quam vincere.’ Hec ieroni- 30
mus. Itaque in disputando uitanda est contencio, que sic describitur:
[[ Print Edition Page No. 74 ]]
Contencio est improba et litigiosa uel proterua contra aliquem altercacio.
In disputacione contenciosa inueniuntur vii mala. Primum est
superbia, que est appetitus proprie excellencie. ut enim dicit augustinus
35 in libro de doctrina christiana iiiio, ‘uerbis contendere est non curare
quomodo error ueritate vincatur, sed quomodo tua dictio dictioni alterius
preferatur.’ Secundum est inanis gloria, quia, ut dicit quintilianus libro [[37-38]]
iio, ‘non bona consciencia, sed victoria litigantis est premium.’ Hinc et
ambrosius in libro de incarnacione christi: ‘Hec est dyaleticorum gloria,
40 si videantur expugnare uerbis et refellere veritatem. Econtra uero
definicio fidei est, ut ueritas, non uerba pendantur. Denique uerba phi-
losophorum excludit simplex ueritas piscatorum.’ Hec ambrosius.
Tercium est stulticia, quoniam, ut ait clemens, ubi supra, ‘proprium est
ignorancie uicium, ut confutantem se ueritatis lucem non ferat habere de [[43-45]]
45 proximo.’ Item ieronimus contra luciferianum: ‘Quidam,’ inquit, ‘loquaces
pocius quam facundi, cum disputare nesciant, tamen litigare non
desinunt.’ Hinc et sydonius in epistolari suo libro vo: ‘ydiotarum . . .
est sicut facile vinci, ita difficile conpesci.’ ut ergo dicit cato: [[48-50]]
Contra uerbosos noli contendere uerbis.
50Sermo datur cunctis, animi sapiencia paucis.
Et ut ait horacius in libro epistolarum:
Alter rixatur de lana sepe caprina.
Quartum est proteruia, que sic describitur: ‘proteruia est subitaneo motu [[53-54]]
et absque racione in uerba obiecta prorumpere.’ Contra quod dicit
55 philosophus: ‘ad summam tocius discipline tardiloquum, rariloquum,
submissa uoce loquentem iubeo te esse. Caput enim mouere, brachia [[55-59]]
torquere, digitos extendere, pedes supplodere, totumque corpus con-
cutere, quid aliud est nisi similitudo insanie teque pugili similem osten-
dere.’ hec ille. Quintum est consciencie turbacio. unde ambrosius
60 super epistolam primam ad tytum iio: ‘Noli, inquit apostolus, uerbis contendere
etc. . . . Necesse est enim, ut contencio aliquid extorqueat, immo
multa, que dicantur contra conscienciam, ut intus in animo veritatem
perdat, foris uictor abscedat. Nemo enim patitur se uinci, licet sciat
[[ Print Edition Page No. 75 ]]
vera esse, que audit . . . Collacio ergo inter seruos dei debet esse, non
altercacio.’ Hec ambrosius. Sextum est ueritatis impugnacio, quia,65
iuxta ambrosium, ‘contencio est impugnacio veritatis per confidenciam [[66-67]]
clamoris.’ Hinc et lactancius in libro de beata uita, ‘Qui contradicendi,’
ait, ‘studio insaniunt, dum sua eciam falsa defendunt et aliorum eciam
uerba subuertunt.’ Septimum est intelligentie obscuracio, quia, sicut in [[67-69]]
prouerbiis senece dicitur, ‘nimium altercando ueritas amittitur.’ Propter 70
hec omnia mala, que frequenter incidunt in disputacione, uoluit augus-
tinus in soliloquiis secum quasi per dyalogum pocius quam cum alio
disputare. unde dicit ibidem libro iio: ‘Cum veritas melius queri non [[73-80]]
possit quam interrogando et respondendo et vix inueniatur aliquis, quem
non pudeat conuinci disputacione, eoque pene semper eueniat, ut rem75
bene inductam ad discuciendum inconditus peruicacie clamor explodat
eciam cum laceracione animarum plerumque dissimulata interdum et
aperta; pacatissime, ut opinor, et comodissime placuit a me ipso inter-
rogatum michique respondentem uerum querere, ut nichil sit, quod verear,
sicubi me temere illigaui redire atque resoluere.’ hec augustinus.80
Sciendum preterea, quod alie sunt cautele opponentis et alie responden-
tis. Cauere debet opponens primo quidem, ne proponat inutiles ques-
tiones. unde ieronimus super epistolam ad tytum: ‘quid michi prodest
scire, quot annis matusalem uixerit, quoto etatis anno salomon coniugem5
duxerit. De huiusmodi rixe sunt inutiles et vane . . . que tamen speciem
habent sciencie, sed nec dicentibus nec audientibus prosunt.’ Hinc et
hylarius de trinitate libro io: ‘Capciosas et inutiles philosophie questiones
fides constans respuit . . . nec secundum sensum conmunis intelligencie
deum retinens, nec de christo secundum elementa mundi decernens.’10
Iterum cauere debet superfluas rerum apertarum probaciones. unde
[[ Print Edition Page No. 76 ]]
quintilianus libro quinto de oratoria institucione: ‘In rebus apertis tam
stultum sit argumentari quam in clarissimum solem mortale lumen
afferre.’ Iterum obscuras proposiciones. unde idem ibidem: ‘Quod rei
15 alterius illustrande gracie assumitur, clarius esse debet eo, quod illumi-
nat.’ Item falsas et improbabiles assumpciones. ut enim ait idem in [[16-19]]
libro causarum causa xviia: ‘necesse est contenciosius loquaris, quicquid
probare non possis, et affirmacionem sumit ex homine, quicquid non habet
ex veritate.’ Item sophisticas conclusiones, quia, qui sophistice loquitur,
20 odibilis erit, ut legitur in ecclesiastico xxvii. Hinc et seneca ad lucilium,
epistola xlviiia: ‘Nisi uaferrimas interrogaciones struxero et con-
clusione falsa mendacium a uero nascens astruxero, non potero a fugiendis
petenda secernere. Pudet me in re seria senes ludimus. “Mus sillaba
est. Mus autem caseum rodit, ergo sillaba caseum rodit.” Putas me
25 nunc istud non posse soluere. Quid michi ex ista sciencia periculum
imminet, quod inconmodum est? . . . O pueriles inepcias . . . quid michi
lusoria ista conponis? . . . Non est iocandi locus . . . aperta decent et
simplicia bonitatem.’ Item in diuinis cauere oportet subtiles philoso-
phorum et fucatas oratorum raciones. unde ieronimus in libro de tribus [[29-37]]
30 questionibus ad damasum: ‘De scripturis diuinis disputantem non decet
aristotilis argumenta conquirere, nec ex flumine tulliane eloquencie du-
cendus est riuulus, nec aures quintiliani flosculis et scolari declamacione
mulcende, sed sit loquucio pedestris et cotidiane similis, que sensum rei
edisserat, . . . non . . . uerborum conposicione frondescat. Sint alii di-
serti,35 laudentur, ut uolunt, et inflatis buccis spumancia uerba trutinent.
Michi sufficit sic loqui, ut intelligar et ut de scripturis disputans, scrip-
turarum imiter simplicitatem.’ Hec de opposicione. In responsione
autem, ut dicit aristotiles, duo necessario vitanda sunt, sc. ponere, quod [[38-39]]
non oportet, et positum non seruare, sicut oportet. Alibi quoque dicit, [[39-41]]
[[ Print Edition Page No. 77 ]]
quod opus scientis est non mentiri, de quibus nouit, et posse manifestare40
mencientem. Aliter autem respondenti agendum est contra curiosum
inquisitorem, aliter contra insidiatorem uel temptatorem siue calump-
niatorem, aliter contra veritatis inuestigatorem, aliter contra hereticum
et deceptorem. Cum curioso siquidem agendum est eius curiositatem
uel temeritatem prudenter eludendo. unde clemens in epistola ad omnes45
fideles: ‘Si quis,’ ait, ‘peccatis inuolutus et inquinatus . . . ingesserit se et
prouocauerit nos dicere, que illum minus recte agentem non oporteat
audire, prudenter eum debemus eludere.’ Nam nichil omnino respondere
auditorum cause utile non videtur, ne forte estiment nos responsionis
penuria declinare certamen et fides eorum ledatur. Hinc et beda super 50
marcum libro iiio: ‘Duas ob causas maxime sciencia veritatis est ocultanda
querentibus, videl. cum is, qui querit, aut minus capax est ad intelli-
gendum, quod querit, aut contemptu uel odio ipsius veritatis indignus est,
cui debeat aperiri, quod querit.’ Cum insidiatore uel temptatore agen-
dum est eius uersucias uel insidiarum uias obstruendo. unde cum iudei55
domino insidiantes dicerent: ‘in qua potestate hec facis?’ respondit:
‘uos et ego etc.,’ ut legitur mathei xxio. quod sic exponit crisostomus in [[57-60]]
secundo libro super matheum: ‘Sciens,’ inquit, ‘dominus inconuertibilem
eorum maliciam, proposuit eis questionem undique cathenatam, non ut
audientes respondeant, sed ut impediti non interrogent.’ Interrogantem60
enim oportet docere, temptantem autem quocumque modo retundere et
obiectionis illius astuciam racionabili percussione confundere et non ei
ueritatem mysterii publicare. Sic eciam, ut dicit ieronimus super ma-
theum iiio libro, ‘pharisei temptauerunt eum querentes, si liceret homini [[63-71]]
dimittere uxorem suam quacumque ex causa, . . . ut sc. quasi cornuto eum65
teneant sillogismo et quodcunque responderit, capcioni pateat . . .
Ipse autem responsionem sic temperat, ut decipulam transeat. . . . Alibi
quoque sacerdotibus insidiosam ei questionem de potestate sua re-
spondit: “Baptismus iohannis e celo erat an ex hominibus?” . . . Hoc
est quod uulgo dicitur: “Male arboris nodo clauus aut cuneus infigendus70
[[ Print Edition Page No. 78 ]]
est.” ’ Hec ieronimus. Hinc et glosa super marchum xio, ‘cum,’ inquit,
‘cornuto sillogismo coartati respondissent, “nescimus,” ait dominus,
“neque ego dico uobis, in qua potestate hoc facio.” ’ Ibique dicit glosa [[73-74]]
ieronimi: ‘Hic cum peruerso peruertitur deus.’ Hoc est: sicut illi per-
uerse75 querebant, sic et ipse econtra peruerse respondit, id est oblique, non
tamen dolose, sed prudenter, iuxta illud salomonis in prouerbiis xxvio:
‘Responde stulto iuxta stulticiam suam, ne sibi sapiens esse videatur.’
Cum veritatis inuestigatore agendum est in pace, cum eo tractando uel
conferendo pocius quam altercando, iuxta illud ambrosii super IIam
80 epistolam ad tytum: ‘Collacio debet inter seruos dei esse, non altercacio . . .
Nec enim congruit unius fidei uiros contendere, sed in tractatu se inuicem
pati et bonis dictis consentire. Si quid autem improbabile uidetur, cum
pace dissimuletur.’ Hec ambrosius. Porro cum heretico uel deceptore
agendum est viriliter ei resistendo. unde ibidem, ‘Si uero,’ inquit,
85 ‘catholicus contra hereticum disputat, semper de consciencia uerba
emittat, nec impia uerba coram se depromi paciatur.’ Ecce de modo
disputandi et hec de litterali erudicione incipiencium et exercitacione proficiencium
dicta sufficiant.
At uero litterarum erudicioni morum eciam instructio copulanda est,
quia sciencia sine uirtute uel moribus bonis non solum non prodest, sed
eciam obest. Quod enim non prosit, lactancius in libro de uero cultu sic [[4-7]]
5 ostendit: ‘Sicut in itinere,’ inquit, ‘celebrando nichil prodest uiam nosse,
nisi conatus ac uires ambulandi suppetant, ita ueri sciencia nichil prodest,
si uirtutes proprie deficiant.’ Quod eciam obsit, dicit beatus bernardus, [[7-10]]
ubi supra: ‘Sciencia, ut legitur, si caritatis igne decocta non fuerit, inflat,
quantum et cibus indigestus malos humores generat corpusque non
10 nutrit, sed pocius corrumpit.’ Hec autem duo inuicem coniuncta, sc.
uirtus et sciencia, se iuuant inuicem et hominem faciunt sapientem.
unde lactancius in libro de falsa sapiencia: ‘Virtus,’ inquit, ‘cum sciencia
[[ Print Edition Page No. 79 ]]
coniuncta est sapiencia . . . Naturam etenim hominis deus hanc uoluit
esse, ut duarum rerum cupidus et appetens esset, scil. religionis et sa-
piencie. Sed homines ideo falluntur, quoniam aut religionem suscipiunt15
omissa sapiencia, aut sapiencie soli student religione omissa, cum alterum
sine altero uerum esse non possit.’ Hec lactancius. Igitur in utroque
studere debent a puericia et in utroque pueris est erudicio necessaria.
Nam in utroque, sicut dictum est supra, tunc maxime hominis etas est
informanda, dum adhuc mollis ac tenera existit et precipientibus uel eru- 20
dientibus facillime cedit. Verum et in eruditore morum oportet, ut sit
morum honestas et in erudiendis humilitas. Nam si eruditor in se bonis
moribus careat, apostolum audiat ad romanos ii: ‘Confidis,’ ait, ‘te ip-
sum esse ducem cecorum, eruditorem insipiencium, magistrum infancium.
Qui ergo alium doces, teipsum non doces.’ Ac si diceret: abusio nimia25
hec est. ut enim ait seneca ad lucilium: ‘hoc exigit . . . philosophia, ut [[26-30]]
ad legem suam quisque uiuat, nec ab oracione vita dissenciat . . . maxime,
quia hoc est officium et indicium sapiencie, ut uerbis opera concordent et
ipse homo sibi par idemque sit ubique . . . Ille promissum suum implet,
qui et cum uideas et cum audias illum, idem est.’ Hec seneca. Hinc et30
prosper, ubi supra: [[31-35]]
Non prodest cuiquam solis bona dicere uerbis,
impia mens habeat, quod bene lingua sonat.
Nam fari recte miserum est, et uiuere praue,
dampnat nota malum regula iusticie.35
De hoc autem plenius dictum est superius. Erudiendus quoque sine
humilitate non potest erudicionem morum ab alio conpetenter suscipere.
Nam, ut dicit hugo in libro de institucione nouiciorum, ‘sicut cera, nisi
prius emollita fuerit, formam non recipit, sic et homo quidem per manum
actionis aliene ad formam virtutis non flectitur, nisi prius per humilita- 40
tem ab omni elationis et contradictionis rigore molliatur. Neque enim
per exemplum alterius aliquando in melius reformari poterit, qui adhuc
per elacionis uicium et aliena bona oppugnat et sua mala deffendit.’
Hec hugo. Itaque formanda est etas pueri, iuxta illud ouidii de arte io: [[44-45]]
45 In puero est etas mollis et apta regi.
Itaque de studio circa mores bonos dicit salomon in prouerbiis xx: ‘Ex
studiis suis intelligitur puer, si munda et recta sunt opera eius.’ De
morali quoque puerorum erudicione dicit apostolus, loquens eorum paren-
tibus ad ephesios vi: ‘Educate illos in disciplina et correpcione domini.’
50 precipit eciam lex, ut parentes doceant filios mandata et beneficia domini,
verbi gracia in deuteronomio vio: ‘Narrabis ea filiis tuis etc.’ sic faciebat
tobias filio suo, docens eum ab infancia deum et abstinere ab omni pec-
cato, ut legitur in thobia v. hinc eciam dicitur in prouerbiis xxix:
‘Erudi filium tuum et refrigerabit te et dabit delicias anime tue.’ Bene
55 dicit ‘refrigerabit te,’ id est letificabit, sc. quietem conferens a sollicitu-
dine, vel refrigerabit te, sc. ab eterno incendio, quod mereris, si non eum
erudieris. Quod si feceris, dabit delicias anime tue, sc. honoris siue
leticie et utriusque presentis ac future. Nam de presenti honore uel
gloria dicit auctoritas a sanctis patribus frequentata: ‘Gloria patris
60 filius sapiens est.’ De futura uero dicitur in ecclesiastico xxx: ‘Qui docet
filium suum, in illo laudabitur et in medio domesticorum,’ id est ange-
lorum et sanctorum, qui domestici dei sunt, ‘in illo gloriabitur.’ Hinc
etiam dicitur in prouerbiis xvii: ‘Corona senum filii filiorum, et gloria
filiorum patres eorum.’ Porro de presenti leticia, quam acquirit homo
65 filium erudiendo dicitur in prouerbiis xo: ‘filius sapiens letificat patrem
suum; filius uero stultus mesticia est matri sue.’ De presenti quoque et
futura dicitur in ecclesiastico xxx: ‘In uita sua uidit,’ sc. pater filium
eruditum, ‘et letatus est in illo.’ Ecce de presenti. ‘Et in obitu suo non
est contristatus, nec confusus est coram inimicis. Reliquit enim defen-
sorem70 domus contra inimicos et amicis reddentem graciam.’ Ecce de
futura. unde ibidem permittitur: ‘Mortuus est pater illius et quasi non
est mortuus, similem enim sibi reliquit post se.’ Econtra uero de impio,
qui filios nimis carnaliter diligit, nec illos in bonis moribus erudit, dicitur
in Iob xiiii: ‘Siue nobiles fuerint filij eius, siue ignobiles, non intelliget,
’75 sc. post mortem suam. Quod exponens gregorius dicit: ‘Carnales
homines, qui precipuum,’ id est principalem uel maximum, ‘amorem filiis
impendunt, post mortem nesciunt, quos hic vehementer amauerunt.
ac uero de . . . sanctis hoc senciendum non est, quia qui omnipotentis
[[ Print Edition Page No. 81 ]]
dei claritatem intus uident, nullo modo credendum est, quia sit foris
aliquid, quod ignorent.’ Hec gregorius, manifeste innuens se sentire,80
quod sancti post obitum nouerunt, in quo statu filij eorum sunt; mali
uero nesciunt, utrum filij eorum nobiles sunt nobilitate uirtutum an igno-
biles ignobilitate uiciorum. Nam ut ait quidam:
nobilitas sola est animum que moribus ornat. [[84]]
Hinc et iuuenalis:85
Nobilitas animi sola est atque unica uirtus.
Ideo autem nesciunt, quia non solum pro peccatis propriis, sed eciam pro
peccatis filiorum, quos erudire uel corrigere neglexerunt, in tenebras
exteriores proiecti sunt. ut enim legitur in libro sapiencie iiiio, ‘ex iniquis
omnes filij, qui nascuntur, testes sunt nequicie aduersus parentes in in- 90
terrogacione sua.’ Hinc et in ecclesiastico xli: ‘De patre impio querun-
tur filij, quoniam propter illum sunt in obprobrium.’ Exemplum habe0-
tur in hely Io Regum, i, qui filios molliter educauit ac negligenter iam adul-
tos corripuit et ideo diuinam ulcionem ipse et domus eius incurrit.
unde ieronimus ad aletham: ‘hely,’ ait, ‘sacerdos offendit dominum ob uicia95
liberorum. Episcopus quoque, secundum apostolum, non potest fieri,
qui filios luxuriosos et non subditos habuerit. Si ergo parentibus etas
filiorum infecta et sui iuris imputatur, quantum magis lactens et fragilis,
que . . . ignorat . . . boni et mali distanciam, imputabitur. . . . Qui
itaque paruulus est et sapit ut paruulus, donec ad annos sapiencie ueniat,100
. . . tam mala eius quam bona parentibus imputantur.’ Hec ieronimus.
propter hec omnia dicitur in ecclesiastico xvi: ‘Ne iocunderis in filiis impiis,
si multiplicentur, nec oblecteris super eos. Melior est enim unus timens
deum quam mille filii impii. Et utile est mori sine filiis quam relinquere
filios impios.’ Itaque sicut boni parentes pro diligencia circa filiorum105
erudicionem acquirunt sibi honorem ac leticiam presentem et futuram,
sic econtrario mali pro neglicencia confusionem atque tristiciam. unde
dicitur in ecclesiastico xxii: ‘Confusio patri de filio indisciplinato,’ et in
prouerbiis xxix: ‘Puer, qui dimittitur uoluntati sue, confundit matrem
suam.’ Ideo de remissa puerorum educacione dicit quintilianus in libro110
[[ Print Edition Page No. 82 ]]
de oratoria institucione: ‘utinam liberorum nostrorum mores non ipsi
perderemus! infanciam enim statim deliciis soluimus. Nam illa, quam
indulgenciam uocamus, educacio mollis, neruos omnes frangit mentis et
corporis.’ Hec quintilianus. Econtra uero seneca in libro de moribus,
115 ‘Educacio,’ inquit, ‘et disciplina,’ id est educacio disciplinata, ‘mores
facit et id sapit quisque, quod didicit.’ Illud ergo prouerbium est de-
testabile, quod uulgariter solet dici, sc. de iuuene sancto dyabolum [[116-118]]
senem fieri. Nec tantummodo caret bonitate, sed etiam veritate, quia,
quod in prouerbio dicitur, assidue aut frequenter oportet uerum esse.
120 Hoc autem, etsi aliquando fortasse uideatur accidere, uidel. ut puer in
bono proficiens postea deficiat a bonitate, non tamén in plurimis solet
contingere, et in quibus fortasse contingit, pocius videtur non fuisse
bonitas vera, sed magis simulata. aliquando namque pueri simplicita-
tem et innocenciam exterius simulant uel ob parentum fauorem uel ob
125 flagelli timorem. Ideo postea cessantibus hiis malicia latens erumpit et
omnibus se ostendit. unde horacius in libro epistolarum:
Naturam expellas furca, tamen usque recurret.
Reddere qui uoces iam scit puer et pede certo,
130signat humum, gestit paribus colludere et iram
colligit ac ponit temere et mutatur in horas.
inberbis iuuenis tandem custode remoto,
gaudet equis canibusque et aprici gramine campi,
Cereus in vicium flecti monitoribus asper,
135utilium tardus prouisor prodigus eris.
Sublimis cupidus et amata relinquere pernix.
ut enim dicit tullius in libro de officiis ii, ‘omnia ficta celeriter tanquam
flosculi decidunt, nec quicquam simulatum potest esse diuturnum.’ Et
seneca in libro io de clemencia: ‘Nemo,’ inquit, ‘personam ferre fictam diu
140 potest, cito nimirum in naturam suam recidunt, quibus veritas non subest.
Que autem ex solido nascuntur, tempore in . . . melius proficiunt.’ Hec
[[ Print Edition Page No. 83 ]]
seneca. Ceterum pueri eciam habentes bona naturalia et bona conuer-
sacionis inicia quandoque leduntur et a bono deficiunt uel societate mala
uel educacione remissa uel seueritate nimia. ut enim dicit seneca luci- [[144-146]]
lio, ‘Imperfecta necesse est labi et modo quidem prodeant, modo . . .145
subcidant.’ Hinc et ouidius in libro de remediis iio:
Infirmis causa pusilla nocet.
Idem quoque in libro 2o de arte: [[148-151]]
Dum nouus in uiridi coalescit cortice ramus,
Concuciat tenerum quelibet aura cadit.150
Mox eadem uentis spacio durata resistit.
De tali potest intelligi, quod dicit ouidius in libro mathemorphoseos xii: [[152-153]]
Exitus in dubio est.
De illo autem, qui penitus a bono deficit, dicit boecius in libro de con-
solacione io: ‘Qui cecidit, stabili non erat ille gradu.’ Tali quoque dicit155
ouidius in libro epistolarum:
Cepisti melius quam desinis, ultima primis
cedunt dissimiles hic vir et ille puer.
Et utique propter tales inuentum est illud prouerbium execrandum de [[159-160]]
sancto iuuene fieri et senem dyabolum. At uero pueri boni non simulati,160
non penitus coacti, sed quibus ipsa bonitas quasi naturaliter est inolita
et per doctrinam bonam atque conuictum est aliquantulum solidata, non
facile deuiant a uita consueta, quin pocius in eis recte dicitur indoles, id
est sine dolo, quedam future virtutis ymago, iuxta illud prouerbiis xx:
‘Ex studiis suis intelligitur puer etc.’165
Etas certe puerilis ad suscipiendum bene uiuendi doctrinam non solum
ceteris est apcior, sed eciam utilior et efficacior. Quod enim apcior, sit,
testantur tria, sc. natura et racio et philosophia. Natura quidem,
quoniam equus verbi gracia siue canis uel auis iunior facile domatur et5
docetur, ceruus quoque iuuenis facilius domesticatur. In hominibus
[[ Print Edition Page No. 84 ]]
eciam iuniores ad instruendum et domandum sunt faciliores. Racio
quoque siue raciones, quoniam ut cera mollis, facile recipit impressiones.
Et qui bonum habet fundamentum, facilius ac securius edificat. terra
10 quoque munda et pura facilius aratur, quam spinosa, lapidosa et huius-
modi. Sic est de etate puerili. philosophia uero, quia, sicut ait plato,
‘memoria senis se habet ad modum lapidis, difficile impressionem recipit,
memoria uero pueri ad modum aque, que ymagines omnes uel impres-
siones facile recipit,’ unde ‘pueri omnes homines uocant patres.’ Teste
15 quoque aristotile, ‘non parum differt sic uel sic assuesci a iuuentute.’
Quod autem eciam sit ad bonum inchoandum utilior, patet ex pluribus
utilitatibus, que inde secuntur. Prima est, quod homo per hoc in bono
firmius radicatur. ut enim dicit uarro ad atheniensem auditorem: [[18-19]]
‘Sapiunt uasa, quicquid primum acceperint. Sic est,’ inquit, ‘de infanti-
bus.’20 Hinc et horacius in libro epistolarum:
Quo semel est imbuta recens seruabit odorem
testa diu.
hinc et de malo exordio dicit ouidius in libro epistolarum:
Ars fit, ut a teneris crimen condiscitur annis.
25Secunda est, quia sic in bono diucius conuersatur. Quanto enim cicius
incipit, tanto diucius bene uiuit. Et si uita bona simpliciter apud deum
et homines est laudabilis, longior utique magis. Et reuera, sicut dicit
augustinus, ‘cum nichil bona uita sit melius, mira est hominum stulticia, [[28-31]]
qui quelibet eciam minima uolunt habere, ut bonum equum, bonum
30 cibum, bonam uestem, caligas, cingulum, et tamen uix est, qui bonam
uitam habere curet, que super omnia necessaria esset.’ Tercia est, quia
securius procedit, ut ad uitam eternam admittatur. ut enim ex sacra
scriptura colligi potest, et breues dies hominis sunt et a magnis expecta-
mur et ad magna uocamur et in infinitis periculis uersamur et longe dista-
mus35 et paulatim ambulamus. Ideoque in mane puericie, que est inicium
diei huius uite, oportet, ut iter nostrum ad paradysum aggrediamur, ne
forte cum fatuis uirginibus excludamur. Nam quia tarde se parauerunt,
[[ Print Edition Page No. 85 ]]
ideo tarde ad nupcias uenerunt et excluse sunt, ut legitur in matheo
xxv. Reuera cursor aut peregrinus ualde fatuus esset, qui tota die
cum pueris in foro luderet et in uespere dietam suam inciperet. Sic40
faciunt stulti, dierum malorum inueterati. Multi eciam a puericia deo
seruientes fructum centesimum assequuntur, qui uirginibus debetur, de
quo in matheo xiii legitur. Et hec est quarta utilitas. Omnes eciam
quanto diucius deo seruiunt, tanto magis premium acquirunt. Ceterum
erudita puerilis etas apcior est ad seruiendum deo et ad ipsum laudandum45
et ad paradysum replendum. De seruicio dei patet, quod puer eruditus
deo seruit liberius quam adultus, quia non est debitis peccatorum obliga-
tus. De quibus dicitur in psalmo dauid: ‘Mutuabitur peccator et non
soluet.’ Sed nec est obligatus alteri domino, sc. mundo uel dyabolo, de
quibus dicitur in ysaia xxvi: ‘Domine deus noster, domini possederunt50
nos absque te.’ Ideo inquam potest deo talis seruire libere, quoniam
econtra nemo potest duobus dominis seruire, sicut legitur in matheo vi.
Preterea seruitur ei iocundius a puericia, quoniam usus et assiduitas
seruiendi deo facit omnia leuia, secundum illud ecclesiastici vi: ‘In opere
ipsius exiguum laborabis et cito edes de generacionibus,’ id est de fructi- 55
bus illius. unde et ouidius in libro de arte:
quod male fers, assuesce bene ferre. [[56-57]]
Iterum in illa etate seruitur ei acceptabilius, sicut seruicium iuuenum
magis placere solet eciam dominis carnalibus, quia sc. pulcriores sunt et
forciores et mundiores et agiliores. De pulchritudine habetur exemplum60
in genesi xxxix de ioseph, qui erat decora facie et uenustus aspectu
eiusque ministerium placebat domino suo. Sic et ministerium iuniorum
magis placet deo propter pulcritudinem animarum, que est innocencia.
De fortitudine dicit dauid: ‘ut pote manu fortis et nichilominus aspectu
desiderabilis fortitudinem meam ad te custodiam,’ id est, ad tibi seruien- 65
dum. De mundicia dicit ipse dominus in psalmo: ‘Ambulans in uia
immaculata hic michi ministrabat.’ De agilitate dicitur in prouerbiis
xxii: ‘vidisti hominem velocem in opere suo; coram regibus stabit,’ id
est coram angelis ad ministrandum domino cum eis, ‘nec erit ante igno-
biles,’ id est demones. Denique non solum acceptabilius est deo iuni- 70
orum ministerium, sed eciam ipsorum oblacio siue sacrificium. Nam
[[ Print Edition Page No. 86 ]]
iuniores offerunt deo similam mundissimam propter innocencie pulcritu-
dinem, id est, uite sue uilem extremitatem, seniores autem furfur.
Iuvenes eciam offerunt de adipibus gregis sui, sicut abel, propter fortitu-
dinem;75 senes autem cum caym offerunt spicas corrosas. Iuuenes hostiam
viuentem et fortem propter agilitatem, sicut hortatur apostolus ad
Romanos xii. ‘Obsecro,’ inquit, ‘uos per misericordiam dei, ut exhi-
beatis corpora vestra hostiam viuentem, sanctam, deo placentem.’
Senes autem offerunt debilem ac semi mortuam, et ideo timendum est eis,
80 ne incurrant illam dei maledictionem, de quale legitur malachia io:
‘Maledictus dolosus, qui habet masculum in grege suo et offert debile
domino.’ Iuuenes eciam offerunt per uite puritatem vinum clarissimum,
senes autem feces et acetum, sicut iudei obtulerunt in cruce domino, ut
legitur in euangelio: ‘Sed cum gustasset ipse, noluit bibere.’ De laude
85 uero dei patet, quod ad illam aptiores sunt pueri. De ipsis eciam dicitur
a domino in matheo xix: ‘Sinite paruulos ad me uenire; talium enim est
regnum celorum.’ Ibi assignantur a domino de conuentu angelorum,
quia similes sunt eis in puritate et aptitudine laudandi dominum, secun-
dum illico psalmi: ‘Ex ore infancium et lactancium perfecisti laudem.’
90 unde in ramis palmarum ceteris dominum blasphemantibus illi laudabant,
ut legitur in matheo xxi. Nam et ipse manus eis imposuit, benedicens
illis, ut legitur in eodem xxx. unde tanquam a domino benedicti ad
benedicendum et laudandum sunt ydonei. Siquidem et auicule, que in
nido sunt capte, melius garriunt. Hinc et alibi dicitur: ‘laudate pueri
95 dominum.’ De implecione paradisi patet, quod propter duo precipue
pre ceteris apti sunt regno dei, sc. propter puritatem et propter humilita-
tem. De primo dicit ieronimus contra iouinianum: ‘Nupcie replent [[97-100]]
mundum, virginitas paradysum.’ Nam et primi parentes ‘ante offensam
uirgines in paradyso fuerunt, post peccatum extra paradysum operi nupciali
100 protinus intenderunt.’ Hec ieronimus. De secundo dicit in matheo
xviii: ‘Quicumque humiliauerit se, sicut paruulus iste, hic maior est in
regno celorum.’ Ob hoc dicitur in luca xviiio: ‘Quicumque non susceperit
regnum dei ut puer, non intrabit in illud.’ Hinc eciam legitur in fine
iohannis, quod dixit bis dominus petro: ‘Pasce agnos meos,’ postea uero
[[ Print Edition Page No. 87 ]]
semel: ‘pasce oues meas.’ Ex quo videtur innui, quod plures sunt electi105
de grege domini pueri quam adulti. Cui eciam consonare uidetur illud
ambrosii in libro de unica penitencia. ‘Facilius,’ inquit, ‘inuenies, qui [[107-109]]
seruauerint innocenciam quam qui congruam egerint penitenciam. Inno-
centes quippe sunt pauci nisi infantes et pueri.’ unde dicit augustinus de
ciuitate dei libro xxio: ‘Paucissimi tante felicitatis sunt, ut ab ipsa ineunte110
adolescencia nulla dampnabilia conmittant peccata uel in facinoribus uel
in flagiciis uel in errore nepharie cuiusquam impietatis.’ Denique supra-
dictis omnibus consonant non solum scriptura diuina et humana sed eciam
ars mechanica et natura et exempla et eleccio diuina. Ars mechanica,
quoniam est tempus edificandi, plantandi, negociandi, nauigandi et huius- 115
modi. Omnibus hiis apcior est etas iuuentutis et corporaliter et spiri-
tualiter excercendis. Natura uero per exempla superius posita, et eciam
quia, cum oues tantum sint in grege domini, non lupi uel porci uel leones
possunt de ouibus fieri, sed tantum agni, id est simplices et innocentes
ac puri, quales sunt soli fere pueri. Nec truncus putridus uirescit, sed120
uirgulas tenellas sapiens ortolanus inserit. De plantis quippe nouellis,
non de truncis putridis fit ortus ecclesie floridus, sed eciam paradysus.
unde dicitur christo uel ecclesie in psalmo: ‘filii tui sicut nouelle oliuarum
in circũitu mense tue.’ Exempla uero, ut in daniele iuniore puero, qui
dicitur vir desideriorum in daniele ix, et in beato nycholao, qui ad mamil- 125
las cepit summa promereri gaudia, et similiter in multis aliis sanctis.
Electio diuina, quia primi et meliores reges in populo dei electi sunt pueri,
verbi gracia dauid iunior inter fratres suos electus est in regem a domino,
sicut legitur Io Regum xvi. Similiter iosias octennis inunctus est,
ut legitur IIIIo regum xxii. Pueri eciam electi sunt prophete, sicut ieremias130
et daniel, ut legitur in ieremia io et in daniele xiiio. pueri quoque usque
ad mortem restiterunt ydolatrie, sc. daniel, sydrac, mysac et abdenago,
ut legitur in daniele iiio. Pueri eciam inter omnes martyres, de quibus
ecclesia celebrat, primi fuerunt pueri, sc. vii machabei, ut legitur in IIo [[134]]
machabeorum vii. Denique bello spirituali, quod christus facere uenit in135
mundum, pueri primum habuerunt triumphum, sc. innocentes, ut legitur
[[ Print Edition Page No. 88 ]]
in matheo iii. legitur eciam in marcho ix, quod accipiens iesus puerum
conplexus est eum, et in eodem x, quod intuitus adolescentem dilexit eum.
iohannem eciam adolescentem de nupciis uocauit eumque pre ceteris
140 dilexit, ut legitur in Johanne iio et xiiio.
In duobus autem consistit puerorum erudicio, sc. ut a malo coher-
ceantur et ad bonum informentur, et utrumque pertinet ad disciplinam.
Nam disciplina dicitur et ipsa cohercio, que fit ad correctionem, et ipsa
5 correctio, que sequitur cohercionem. Magnaque preceptori uel eruditori
generatur confusio et infamia, si circa pueros, precipue nobilissimos, non
proficit eius erudicio uel doctrina. ut plutharchus philosophus, impera-
toris traiani dydascalus uel institutor, elegantem libellum scripsit eidem
traiano, cuius titulus est institucio traiani, et incipit hoc modo: ‘plu-
tharchus,’10 inquit, ‘traiano salutem dicit. Modestiam tuam olim non ap-
petere principatum noui, quem tamen semper morum elegancia merens induisti.
Quo quidem tanto iudicaris esse dignior, quanto a crimine am-
bicionis esse uideris remotior. Itaque fortune mee tueque congratulor
uirtuti, si tamen recte gesseris, quod probe meruisti. Alioquin te et me
15 periculis detrahencium linguis subiectum iri non dubito, cum ignauiam
imperatorum roma non ferat et sermo publicus delicta discipulorum in
preceptores refundere soleat. Sic seneca neronis sui merito detrahencium
linguis carpitur, adolescencium suorum temeritas in quintilianum re-
funditur et socrates in pupillum suum fuisse clemencior criminatur. Tu
20 uero te geres rectissime, si non recesseris a te. Si primo te conposueris
. . . ad uirtutem . . . recte uniuersa procedent. politice constitucionis
maiores tibi uires exculpsi, cui si obtemperas plutarchum habes actorem
uiuendi. Alioquin presentem epistolam testem inuoco, quod in perniciem
imperij non pergis auctore plutarcho.’ Hec plutarchus. Instrumenta
25 cohercionis sunt increpaciones, conminaciones, uirge, ferule, et huius-
modi, quibus, ut dictum est supra secundum augustinum, et impericia [[26]]
[[ Print Edition Page No. 89 ]]
debellatur et praua cupiditas infirmatur uel refrenatur. ut enim legimus
in genesi ix, sensus et cogitacio humani cordis in malum prona sunt ab
adolescencia. propter hoc execucionem ipsam malicie oportet in pueris
preuenire eique per disciplinam occurrere ac resistere, et hoc diuersimode30
secundum disposicionem uel habilitatem uniuscuiusque. Nam aliqui
puerorum naturaliter habiles sunt ac susceptibiles doctrine, ita, quod non
opus est illos uiolenter trahere uel cogere, sed tantum modo ducere. ut
enim dicit ouidius libro de arte io: [[34-36]]
ingenium celeste suis uelocius annis35
surgit.
De tali dicit uarro philosophus ad atheniensem auditorem: ‘Sicut ridenda [[37-38]]
in sene est puerilitas, obstupescenda est in puero morum optimorum con-
stancia.’ Hinc et stathius in Thebaide libro viio:
Maturius euo40
robur et ingentes spondet tener impetus annos.
Alii uero magis ex natura corrupta uel ex educacione mala discoli sunt ac
peruersi et ideo discipline contrarij et inepti sicut pulli indomiti. Ideo
illos freno discipline oportet cohercere et ad bonos mores eciam inuitos
assuescere, iuxta illud ouidii in libro epistolarum:45
Scilicet ut teneros ledunt iuga prima iuuencos,
Frenaque uix patitur de grege captus equs:
Nec ideo cessandum est ab erudicione, licet in principio non multum
uideatur proficere, quia sicut idem ouidius in libro methamorphoseos viio50
testatur: [[50-52]]
ut enim dicit seneca in epistola ad lucilium: ‘Inicium eundi ad uirtutes
arduum est, quoniam hoc primum imbecille et egre mentis est formidare
inexperta. Itaque cogenda est, ut incipiat, deinde non est acerba medi- 55
cina, protinus enim delectat, dum sanat.’ Hec seneca. Hinc et quintilianus
in causarum xiiiia: ‘Non sine morsu aliquo resilitur ab hiis, que
uoluptate animum tenuerunt.’ Sed ut dicit terencius: [[58-60]]
que dum incipias dumque ignoras, grauia sunt,
60ubi cognoueris, facilia erunt.
Ideo dicit salomon in prouerbiis xixo: ‘Erudi filium tuum et ne desperes,’
quin sc. erudiri possit in uia fidei et morum. Et ut eruditoria cohercio
non nimis seuera, sed moderata sit, subiungit: ‘Ad interfectionem autem
eius,’ sc. spiritualem uel corporalem, ‘ne ponas manum tuam.’ Denique,
65 sicut dicit iulius celsus, ‘rerum omnium magister est usus.’ unde cicero
in oracione pro cornelio balbo, ‘usus,’ inquit, ‘assiduus uni rei deditus et
ingenium et artem sepe uincit.’ Ideo, sicut dicit salustius in iugurtino,
‘plura sunt, que licet grauia sint ex consuetudine, tamen habentur pro
nichilo.’ Hinc et ouidius in libro de arte io: [[69-73]]
70tempore difficiles ueniunt ad aratra iuuenci.
Tempore lenta pati frena docentur equi;
ferreus assiduo consumitur anulus usu,
introit assidua uomer aduncus humo.
Idem in libro iio: [[74-76]]
75Nichil assuetudine maius.
Quod male fers, assuesce; feres bene.
Hinc consonat et illud, quod dicitur a beato bernardo ad eugenium [[77-79]]
papam: ‘Jugum quidem domini primo videtur intolerabile, deinde, si as-
suescas, non est adeo graue, postea uero leue, tandem est delectabile.’
80 Itaque de subiectione puerorum et cohercione sic loquitur apostolus ad
galathas iiii: ‘Quanto,’ inquit, ‘tempore heres paruulus est, nichil differt
a seruo, cum sit dominus omnium, sed sub tutoribus et auctoribus est
usque ad perfinitum tempus a patre.’ Nichil, inquam, differt a seruo
quantum ad subiectionem et disciplinam, de qua dicitur in ecclesiastico
85 xxxiii: ‘Cibaria et uirga et honus asino, panis et disciplina et opus seruo.’
Nec habet rerum paternarum dominium, cum tamen futurus sit dominus
omnium. unde dicitur in eodem xxx, loquendo patri de puero: ‘Ne des
illi potestatem scil. sui uel suorum in iuuentute, ne sc. abutatur ea in
[[ Print Edition Page No. 91 ]]
prodigalitate, sicut filius prodigus, qui dixit patri suo, ut legitur in luca
xv: ‘Pater, da michi porcionem substancie, que me contingit.’ Accep- 90
taque porcione dissipauit substanciam suam viuendo luxuriose. unde
et gregorius, ‘Nummum,’ inquit, ‘puero subtrahimus, cui tamen totam [[92-93]]
hereditatem reseruamus.’ Recteque ibidem in ecclesiastico subiungitur:
‘Et ne despicias cogitatus illius,’ id est non negligas eum corrigere de malis
suis cogitacionibus ad noticiam tuam prodeuntibus. ut enim legitur in95
prouerbiis xxii: ‘stulticia colligata est in corde pueri et uirga discipline
fugabit eam.’ Hinc et ibidem in ecclesiastico subditur: ‘Curua ceruicem
eius in iuuentute et tunde latera eius, dum infans est, ne forte induret
etc.,’ sicut exposuimus supra. at uirge disciplinam precedere debet con-
minacio, sicut excommunicacionis sentenciam admonicio. Que sc. con- 100
minacio plerumque plus quam flagellacio ualet uel minus nocet. Pueri
namque naturaliter sunt timidi et ob hoc a uoluntatibus et uoluptatibus
suis aliquando sola conminacione deterreri possunt et arceri, iuxta illud
uirgilii in bucolicis:
Qui legitis flores et humi nascencia fraga,105
frigidus, o pueri, fugite hinc, latet anguis in herba.
verum quia, sicut dicit augustinus in libro questionum LXXXIII, ‘princeps vel
iudex dampnatum percutere sua persona iudicat indignum . . .
et ob hoc alii conmittit, cui tale conpetit officium,’ sic eciam principem
uel quemlibet magnatem decet alicui conmittere, uidel. pedagogo uel110
dydascalo, disciplinam et curam filiorum. Et hoc est, quod dicit apos-
tolus de paruulo herede, quod sub tutoribus et actoribus est usque ad
prefinitum tempus a patre. Dicitur autem pedagogus, qui puerum nu-
trit, eius gressus, ne offendat, regit; dydasculus uero, qui eum in litteris
instruit. Tutor autem dicitur proprie, qui eum et hereditatem eius de- 115
fendit ac protegit, actor uero, qui dona eius dispensat et causas eius agit,
eiusque mores informat. Hiis ergo debet puer subesse usque ad tempus
prefinitum a patre, quo sc. ei libertatem sui suorumque uelit ac debeat
pro tempore dare.
In disciplina cohercionis requiruntur tria, sc. austeritas et mansuetudo
et discrecio siue modestia. unde in archa testamenti fuerunt cum uirga
tabule legis et manna. In uirga siquidem designatur aspera correptio,
5 in manna mansuetudo, in tabulis uero discrecio. Austeritas ergo uel
asperitas esse debet in disciplina, ne sit ultra modum remissa. Nam, ut
legitur in ecclesiastico xxx, ‘equus indomitus euadet durus et filius re-
missus euadet preceps.’ ‘equus,’ inquam, ‘indomitus euadet,’ id est extra
uiam uadet, dure portans uel calcaria durus uel eciam infrenabilis propter
10 duriciam oris. Sic et filius remissus, id est remisse disciplinatus uel eciam
omnino proprie uoluntati dimissus, euadet, id est extra viam iusticie
uadet, preceps de peccato in peccatum et tandem de peccato in infernum.
Est itaque sensus, sicut equus indomitus et durus in precipicium vadit et
se acsessorem suum interficit. Sic filius indisciplinatus uel remissus in
15 peccatum ruit et animam suam duplici morte occidit. Et recte con-
paratur equo indomito propter lasciuiam et duriciam ac superbiam et
luxuriam. Hinc et de remissione patris erga filium ibidem subiungitur:
‘lacta filium et te pauentem faciet.’ Ac si dicatur: Si lactaueris eum
blandiendo et moliter nutriendo, faciet te pauidum erga se, sc. ut non
20 audeas eum tangere uel arguere, etiam si videris eum errare, iuxta quod
dicitur in prouerbiis xxix: ‘Qui delicate nutrit a puericia seruum, in fine
senciet illum contumacem.’ unde ibidem in ecclesiastico subditur: ‘lude
cum eo et contristabit te,’ sc. se uiciis libere et absque freno timoris ex-
ponendo. ut enim legitur in prouerbiis xix, ‘dolor patris filius stultus.’
25 Ideo inquit, ‘non corrideas illi, nec condoleas,’ id est cum illo ridente non
rideas et cum illo dolente non condoleas, iuxta quod dicit beatus iob de
se ipso in iob xxix: ‘Si quando ridebam ad eos, non credebant, et lux
uultus mei non cadebat in terram.’ Alioquin ait: ‘si hoc feceris, in no-
uissimo obstupescent dentes tui,’ id est in prouectiori etate illius dolebis,
30 dum sc. uideris eum propter molliciem ac remissionem tuam fatuum et
dissolutum, nec iam aliquid ualere poterit correptio tua uel increpatio,
sicut dentes stupidi sunt inutiles ad masticandum. super hoc exemplum
illud habetur in filiis hely, qui, ut legitur Io regum iio, ‘audiebat mala, que
faciebant uniuerso israeli et quomodo dormiebant cum mulieribus, que
35 obseruabant ad hostium tabernaculi.’ Nec corripuit eos aspere, sed mol-
liter
[[ Print Edition Page No. 93 ]]
ac remisse dicens: ‘Nolite hec facere, filij mei, non est enim bona
fama, quam audio, transgredi faciatis populum domini.’ Ideoque et ipsi
perierunt et ipsemet fractis ceruicibus expirauit et alia mala super domum
eius euenerunt. Sic enim predixerat dominus samueli, ut legitur ibidem
iiio: ‘Suscitabo aduersum hely omnia, que locutus sum super domum eius40
eo, quod nouerat indigne agere filios suos et non corripuit eos.’ Similiter
exemplum habetur in adonia, filio dauid, de quo legitur III Regum io:
‘Adonias, filius agit eleuabatur, dicens: “ego regnabo,” fecitque sibi cur-
rum et equites et quinquaginta uiros, qui ante illum currerent. Nec cor-
ripuit eum pater suus aliquando dicens: “quare hoc fecisti?” ’ unde et45
idem adonias dissensionem fecit in populo et postea iubente salomone in-
terfectus est, ut legitur ibidem ii. Austeritati uero iungenda est man-
suetudo, iuxta quod dicitur in psalmo: ‘Quoniam superuenit mansuetudo,
et corripiemur.’ Nam austeritas repellit, mansuetudo ducit. Et ut dicit
seneca, ‘generosus animus humanus facilius ducitur, quam trahatur.’50
ideo dicit apostolus ad galathas vi: ‘Huiusmodi instruite in spiritu leni-
tatis.’ Econtra uero dicitur in prouerbiis xix: ‘Spiritum ad irascendum
facilem quis poterit sustinere?’ Talis enim hominis increpacio intole-
rabilis est precipue pueris et obruit pocius, quam corrigit. Tercium quoque
oportet adiungere, sc. discrecionem, ut seruetur in ea modus et tempus et55
locus. In modo requiruntur tria, sc. intencio recta et affectio pura et
modestia siue mensura. Intencio quidem recta, sc. ut erudicio siue cor-
rectio fiat pocius ad cultum dei quam ad gloriam seculi. unde augustinus
in libro confessionum io recolens puericie sue statum dicit hoc modo: ‘Cum
in scolam datus essem causa discipline, ludere me delectabat et vindi- 60
cabatur in me . . . Et michi quidem bene fiebat, cum ego bene non
facerem; quia nisi cogerer non addiscerem. Nemo autem inuitus bene
facit, eciam si bonum est, quod facit. Nec qui me urgebant, faciebant
bene, sed bene michi fiebat, deus meus, abs te. Illi namque non intue-
bantur, quo referrent, quod me cogebant discere preterquam ad saciandas65
insaciabiles cupiditates copiose inopie et ignominiose glorie. Tu uero, cui
numerati sunt capilli mei, errore omnium, qui michi instabant, ut dis-
cerem, utebaris . . . ad penam meam, qua plecti non eram indignus tan-
tillus puer et tantus peccator. Itaque de non bene facientibus bene
faciebas michi et de peccante me ipso iuste retribuebas michi. Jussisti70
enim et sic est, ut pena sibi sit omnis animus inordinatus.’ Hec augus-
tinus.
[[ Print Edition Page No. 94 ]]
Requiritur eciam affectio pura, quia non ex ira uel aliquo tali
debet procedere correpcio sed ex misericordia siue caritatis zelo, sicut et
illa, que fit a domino, iuxta illud apocalipsis iiio: ‘Ego,’ inquit, ‘quos amo,
75 arguo et castigo.’ Hoc est, quod per figuram dicitur in ysaia xi: ‘Egre-
dietur,’ inquit, ‘uirga de radice iesse,’ quod interpretatur incendium.
Hoc est enim, quod de incendio amoris egredi debet uirga correptionis.
ut enim dicit ambrosius super lucam, ‘plus proficit amica correptio quam
turbulenta accusacio. Illa siquidem incutit pudorem, ista mouet indig-
nacionem.’80 Hec ambrosius. Debet eciam ex conpassione siue miseri-
cordia fieri, iuxta illud augustini: ‘quia peccator est corripe, quia homo, [[81-82]]
miserere.’ Hinc et psalmista, ‘corripiet,’ inquit, ‘me iustus in miseri-
cordia.’ Sic enim misericorditer agitur cum puero, quando castigatur,
sicut cum frenetico, quando ligatur, et cum eo, qui est in igne uel aqua,
85 quando per capillos extrahitur. Nam et si extrahendo crucietur, per hoc
tamen a periculo eruitur. Sic et pueri a peccato sunt extrahendi eciam
per discipline dolorem licet inuiti, iuxta illud amos iiio: ‘Quomodo si eruat
pastor de ore leonis duo crura aut extremum auricole, sic eruentur filij
israel in plaga lectuli et in grabato damasci.’ Seruanda est eciam ibi
90 mensura, sc. ut non sit correpcio immoderata, iuxta illud horacij in libro
epistolarum:
Tractari mollius etas
ut enim ait quintilianus in libro iio de oratoria institucione: ‘Iugaria pue-
rorum95 nimia . . . emendacionis seueritate deficiunt, desperant enim et
dolent ac nouissime oderunt et quod maxime nocet, dum omnia timent,
nichil conantur.’ et ut alibi superius dictum est, lex eciam humana seni-
oribus propinquis potestatem tribuit minorum delicta corrigendi pro
qualitate delicti. Quod tamen cum moderamine quodam et iure quasi
100 patrio conceditur, ut in immensum hec licencia non extendatur. Nam si
atrocitas facti emendacionis domestice ius excedit, placet enormis delicti
reos iudicum tradi nocioni. Hec itaque corripiendi modestia siue dis-
creta mensura media est ac moderatrix inter austeritatem et benigni-
tatem,
[[ Print Edition Page No. 95 ]]
quarum utralibet sola est reprehendenda. Nam si sola sit aus-
teritas, nichil aliud est quam crudelitas. Benignitas autem sola et est105
remissio uel negligencia. Obseruandum est eciam tempus, ut non statim
quasi cum furore correptio delinquenti adhibeatur, sed usque ad tempus
oportunum aliquando differatur. ut enim legitur in prouerbiis xxix:
‘Totum spiritum suum,’ id est iram, ‘profert stultus, sapiens uero dif-
fert ac reseruat in posterum.’ Iterum ut non semper delicta puniantur,110
sed aliquando pro tempore indulgeantur. Nam parcere et punire sunt [[111-112]]
contraria, et ut dicit philosophus, ‘contrariorum eadem est disciplina.’
unde qui nescit parcere, nescit et punire. Denique locus est eciam ob-
seruandus, quia videl. si culpa sit occulta, secreto est correpcio facienda,
iuxta illud mathei xviii: ‘Corripe eum inter te et ipsum solum.’ Si uero115
sit manifesta et correpcio in manifesto est facienda, iuxta illud apostoli in
Ia ad thimotheum vo. ‘Peccantes,’ inquit, ‘coram omnibus argue, ut et
ceteri timorem habeant.’ Hinc et ysidorus, ‘Palam,’ inquit, ‘arguendi [[118-120]]
sunt, qui palam delinquunt, ut, dum aperte unus corripitur, plurimi
emendentur.’120
Porro sicut a parentibus uel magistris affectu pro disciplina cohercionis
est pueris inferenda, sic et ab ipsis pueris paciente animo est ferenda.
Et sunt vii cause, que illos incitare debent ad libentem uel spontaneam
susceptionem discipline, videl. diuine voluntatis bonitas, paterna pietas,5
paciencie bonum, christi et sanctorum exemplum, ipsius discipline utilitas
et eiusdem breuitas et sequens iocunditas. Diuine inquam uoluntatis
bonitas, que non continet in ira sua misericordias suas, siquidem, ut
dictum est superius, ex ira dei erga hominem disciplina cohercionis pro-
cessit, quia ‘puer cum ignorancia et concupiscencia in hanc uitam uenit.10
Contra que duo mala sensibus eorum inuigilant prohibicio et erudicio
laboribus et doloribus plene, diuina gubernacione dampnatos nequaquam
omni modo deserente.’ hec augustinus in libro de ciuitate dei ultimo.
unde patet, quod ex pietate diuina pueris infertur disciplina. Hinc eciam [[17-18]]
de adulto dicit seneca lucilio: ‘vir bonus . . . , quicquid ei accideret, equo15
[[ Print Edition Page No. 96 ]]
animo sustinebit. Sciet enim hoc accidisse lege diuina, qua procedunt [[15-17]]
uniuersa.’ Idem iterum ad eundem lucilium: ‘placeat homini, quicquid
deo placet, ob hoc ipsum, quod placet deo.’ Secunda causa est paterna
pietas, qua filio ex amore infertur discipline seueritas, secundum illud
20 ecclesiastici xxx: ‘Qui diligit filium, assiduat ei flagella.’ Hinc habetur
augustini decretum superius positum: ‘Non omnis, qui parcit, amicus est, [[21-23]]
nec omnis, qui uerberat, inimicus est . . . Melius est cum seueritate
diligere quam cum lenitate decipere.’ Hec augustinus. Et hoc est quod
dicitur in prouerbiis xxvii: ‘Melior est manifesta correptio quam amor
25 absconditus.’ Et iterum: ‘meliora sunt uulnera diligentis quam fraudu-
lenta odientis oscula.’ Iterum de correpcione paterna dicit augustinus [[26-32]]
in sermone de puero centurionis, sicut eciam ponitur in canone causa xxiii,
questione ia: ‘Agenda sunt multa eciam cum inuitis, benigna quadam
asperitate plectendis, quorum pocius consulendum est utilitati quam
30 uoluntati . . . Nam in corripiendo filium quamlibet aspere nunquam
profecto amittitur amor paternus, fiat tamen, quod nolit, et doleat, qui
eciam inuitus dolore videtur esse sanandus.’ Hec augustinus. Ceterum,
eciam si essent iniusta, toleranda tamen equanimiter essent flagella pa-
terna, iuxta illud therencij in andria: ‘Ex quo,’ inquit, ‘fuerunt tibi con- [[34-35]]
moda, 35 equum est te ferre inconmoda.’ De hoc eciam dicitur ab apostolo
ad hebreos xii: ‘Quis enim filius, quem non corripit pater.’ Tercia est
paciencie bonum, que sic describitur iuxta tullium in rethorica scil. prima: [[37-39]]
‘Paciencia,’ inquit, ‘est honestatis uel utilitatis causa rerum arduarum ac
difficilium uoluntaria uel diuturna perpessio.’ Hec tullius. Que autem
40 potest honestior aut utilior paciendi causa esse quam sapiencie percipiende
uel uirtutis capessende? Ad duo ista inuigilat omnis puerorum disci-
plina. Et recte dicitur uoluntaria et diuturna, quia nec qui omnino
patitur, inuitus habet meritum apud deum, nec qui perseueranciam amit-
tit, accipit brauium. De bono paciencie libellum edidit beatus martyr cyprianus,
45 in quo sic eam conmendat: ‘Paciencia,’ inquit, ‘est virtus nobis
cum deo conmunis . . . Que autem est gloria similem deo fieri.
Quanta
[[ Print Edition Page No. 97 ]]
felicitas est habere in uirtutibus, quod diuinis equari possit laudibus . . .
Ille sine me innocens et iustus . . . inter facinorosos deputatur et falsis
testimoniis veritas premitur, iudicaturus iudicatur et dei sermo ad victimam
tacens ducitur. Et cum ad crucem eius confundantur sydera,50
contremiscat terra, turbentur elementa, . . . ille non loquitur nec mouetur,
nec maiestatem suam profitetur . . . sed omnia perseueranter . . . tolerat,
ut in eo plena et perfecta paciencia consummetur . . . Porro sudatur hic,
quamdiu uiuitur et laboratur, nec sudantibus et laborantibus possunt
magis alia quam paciencie subuenire solacia . . . Nec aliud magis iustos55
et iniustos discernit quam quod in aduersis per impacienciam blasphemat
iniustus, et queritur et paciencia iustus probatur . . . Denique paciencia
est, que nos deo seruat et conmendat, que iram temperat, linguam frenat,
mentem gubernat, pacem custodit, disciplinam regit, . . . potenciam diui-
tum cohercet, inopiam pauperum refouet, . . . facit humiles in prosperis,60
fortes in aduersis . . . Docet delinquentibus cito ignoscere et deli-
nquentem diu et multum rogare . . . Fidei fundamenta munit, . . . incre-
menta spei prouehit, actum dirigit.’ Hec cyprianus. denique teste pla- [[63-64]]
tone ‘paciencia robur est tocius philosophie.’ unde et salomon in pro-
uerbiis xix, ‘doctrina,’ inquit, ‘uiri per pacienciam noscitur.’ Quarta65
racio uel causa est christi exemplum et aliorum sanctorum. Nam christus
ipse primo quidem uerbo docuit pacienciam non solum ad disciplinam
sed eciam ad iniuriam, dicens in Matheo v: ‘Nolite resistere malo, sed
siquis te percusserit te in dexteram maxillam, prebe ei et alteram.’ Et
quod uerbo admonuit, ipsemet exemplo sui postea docuit. Nam non70
solum halapas et flagella suscepit, sed eciam demum totum corpus cruci-
fixoribus exposuit, ut legitur in matheo xv: ‘Pilatus tradidit populo iesum
flagellis cesum, ut crucifigerent eum.’ Et hoc est, quod predixerat de
futuro, quasi de preterito in ysaia i: ‘Corpus,’ inquit, ‘meum dedi percu-
cientibus et genas meas vellentibus, faciem meam non auerti ab incre- 75
pantibus et conspuentibus,’ vel secundum lxxta: ‘dorsum meum posui ad
flagella, genas meas ad alapas.’ Hinc eciam per ieremiam predictum est
de ipso in trenis iii: ‘Dabit percucienti se maxillam, saturabitur oppro-
brijs.’
[[ Print Edition Page No. 98 ]]
Itaque licet naturalis esset filius dei, non tamen exsors fuit a dis-
ciplina80 filiali, quamuis nullatenus indigeret correpcione, sed ut nobis daret
exemplum discipline suscipiende, secundum illud I petri iio: ‘christus
passus est pro nobis, vobis relinquens exemplum, ut sequamini uestigia
eius, qui peccatum non fecit, nec inuentus est dolus in ore eius. Qui cum
malediceretur, non maledicebat, cum pateretur, non conminabatur, tra-
debat85 autem iudicanti se iniuste.’ Suscepit ergo disciplinam non pro suo
delicto, sed pro nostro, nec pro sua emendacione, sed pro nostra recon-
ciliacione, sicut dicitur in ysaia liii: ‘Disciplina pacis nostre super eum
et liuore eius sanati sumus.’ Omnes ergo christiani non solum pueri sed
eciam adulti libenter debent disciplinam recipere, non solum pro delicto
90 suo sed eciam pro illius exemplo. Nam ut legitur in ecclesiastico xxiii:
‘Gloria magna est sequi dominum, longitudo enim dierum assumetur ab
eo.’ Denique omnes sancti receperunt disciplinam tanquam filij dei
adoptiui. unde dicit apostolus ad hebreos xii: ‘Si extra disciplinam estis,
cuius participes facti sunt omnes, ergo adulteri et non filij estis.’ Quinta
95 causa est ipsius discipline utilitas, que quadruplex est. Prima sc. erudi-
cio ad recte sapiendum et bene agendum, sicut dictum est supra, iuxta
ieremiam vi secundum LXXa: ‘Per omnem dolorem et flagellum erudieris,
ierusalem.’ unde dicitur in prouerbiis xxix: ‘virga atque correptio tribuit
sapienciam.’ Et in ecclesiastico xxii: ‘flagella et doctrina in omni tem-
pore100 sapiencia.’ Secunda est assuefactio ad paciendum, quod valde huic
uite necessarium. Nam ut dictum est supra iuxta cyprianum, ‘sudanti- [[101-103]]
bus et laborantibus non possunt magis alia quam paciencie subuenire
solacia.’ Ad paciendum uero multum valet a puericia inolita consuetudo. [[105-107]]
Nam et tyrones exerceri solent ante pugnam, sic et pueris expedit tem-
perare105 delicias et excerceri per disciplinam. unde legitur in prouerbiis
sapientum: ‘feras, quod ledit, ut, quod prodest, feras; cicius nocet, quic-
quid inexpertum nocet.’ Hinc et ouidius in libro de arte iiio: [[107-108]]
quod male fers, assuesce; feres bene.
Idem in libro de remediis io: [[109-110]]
110ut ualeas, multa dolenda feres.
Itaque de paciencia per disciplinam probata dicit prudencius in libro [[111-119]]
de conflictu viciorum et virtutum:
Ecce modesta graui stabat paciencia uultu,
per medias immota acies variosque tumultus . . .
spectabat defixa oculos et leta manebat . . .115
Inde quieta manet paciencia fortis ad omnes,
telorum nimbos et non penetrabile durans . . .
omnibus una comes virtutibus associatur . . .
Nam uidua est virtus, quam non paciencia firmat.
Ideo eciam dicit lucanus libro ixo:120
Gaudet paciencia duris.
Tercia est humiliacio ad cordis tumorem reprimendum. Magis enim
humiliat disciplina suscepta per alium quam per seipsum. Propter hoc
etiam delinquentes monachi recipere solent disciplinas coram omnibus in
capitulo, ut magis humilientur atque purgentur confusionem pariter cum125
dolore sustinendo. unde anselmus cantuariensis in epistola ad bernardum
monachum: ‘Audiui,’ inquit, ‘ab abbate tuo, quod maioris meriti iudicas,
cum monachus se aut uerberat aut ab alio se uerberari postulat, quam
cum in capitulo ex precepto prelati non ex sua uoluntate uapulat. Quod
non est ita, ut tu existimas. Illud enim iudicium, quod sibi aliquis sponte130
indicit, regale est, illud uero, quod per obedienciam in capitulo sustinet,
monachicum est . . . Illud . . . sepe sibi reges et superbi diuites fieri pre-
cipiunt, istud uero . . . non precipientes sed obedientes suscipiunt . . .
Illi se soli deo humiliant propter peccatorum conscienciam, isti uero
homini propter obedienciam . . . Quod si dicis: “non tam fugio publicam135
vapulacionem propter dolores carnis, quos et secreto sentirem, quam prop-
ter verecundiam,” scito, quia ille fortior est, qui hanc quoque sustinere
gaudet propter obedienciam. Certus igitur esto, quia maioris meriti est
una vapulacio monachi tolerata per obedienciam quam innumerabiles ac-
cepte per propriam sentenciam.’ Quarta utilitas est ipsius delicti punicio140
ad remedium venie consequendum, iuxta quod secundum LXXta dicitur
in naum i: ‘Non vindicabit deus in tribulacione bis in idipsum.’ Quod
ergo vindicatum est in presenti per disciplinam, si pacienter feratur,
[[ Print Edition Page No. 100 ]]
optinet veniam et euadit penam futuram, iuxta illud prosperi in libro
145 epygrammatum:
Ad ueniam tendunt iusti pia uerbera regis.
Ira breuis rectis gaudia longa dabit.
Hinc et galterus in libro alexandreidos iiio:
pacientis sepe reatum
150uis illata leuat minuitque coacta . . .
Omnia descendunt a summo culmine rerum.
Ideo de puero dicitur in prouerbiis xxiii: ‘Tu ergo percucies eum virga et
animam eius de inferno liberabis.’ Recte ergo dicit ouidius in libro
epistolarum:
155leniter ex merito quicquid paciere ferendum est,
que venit indigne, pena dolenda venit.
Idem in libro sine titulo secundo: [[157-158]]
Equo animo penam, qui meruere, ferunt.
Quod si forte uidetur puero, quod non paciatur ex merito, quod eciam
160 dicit ouidius in libro epistolarum:
utilis interdum est ipsis iniuria passis . . .
Immo recolat pocius illud, quod dicit petrus apostolus in prima iio: ‘Hec
est enim gracia, si propter conscienciam dei sustinet quis tristicias paciens
165 iniuste. Que est gracia, si peccantes et colaphizati suffertis? Sed si
bene facientes pacienter sustinetis, hec est gracia apud deum.’ Sexta
racio uel causa tolerandi est ipsius discipline breuitas, videl. iuxta illud
apostoli supra dictum, quod puer sub tutoribus et actoribus est usque ad
tempus a patre prefinitum. Et utique, quod breue est, facilius tole-
randum170 est. unde seneca in epistola ad paulum via, ‘Feramus,’ inquit,
‘equo animo et utamur foro, quod sors concessit, donec inuicta felicitas
finem malis imponat.’ Septima est eiusdem leuitas, de qua dicitur in
prouerbiis xxiii: ‘Noli subtrahere a puero disciplinam, si enim percus-
seris eum uirga, non morietur.’ Itaque, sicut dicit seneca in libro
[[ Print Edition Page No. 101 ]]
de remediis fortuitorum,
‘si dolor est exiguus, leuis est paciencia. Si uero175
grauis, non leuis est gloria.’ Octaua est ipsa necessitas, que duplex est,
videl. sic curandi et non resistendi. Necessitas, inquam, sic curandi,
quoniam aliter non potest incommodum ignorancie tolli uel putredo con-
cupiscencie arceri, nisi per discipline cohercionem, sicut nec corporis
uulnus sanari nisi per incisionem uel adustionem, iuxta illud claudiani:180
Truncentur et artus,
ut liceat reliquis secure viuere membris.
Ideo dicit eciam ouidius in libro de remediis io: [[183-186]]
Ut corpus redimas, ferrum pacieris et ignes . . .
utque animo ualeas, quicquam tolerare negabis? . . .185
Justius ut valeas, multa dolenda feras.
Idem in libro iio: [[187-188]]
Esse solent magno, dampna minora bono.
Hinc et galterus in libro alexandri vio:
Asperior sanat grauiores pocio morbos.190
Naufragiumque timens iactura sepe redemit,
nauita quod potuit et dampnis dampna leuauit. [[193-194]]
Impotencia uero resistendi, quia sicut dicit ouidius in libro io sine titulo:
Non iuga taurus amat; quod tamen odit, habet.
unde et puer, eciam si nollet, nichilominus disciplinam coactus ferret.195
Hinc et idem ouidius in libro de remediis io:
Sepe bibi succos quamuis inuitus amaros. [[196-197]]
Summum ergo remedium in talibus est non solum pacienter sed eciam
libenter sustinere ac de necessitate virtutem facere, iuxta illud quintiliani
causa via: ‘Subit libens pietas penam eciam sceleribus grauem.’ Nam ipsa200
bona uoluntas tolerandi non solum meritum apud deum acquirit, sed
eciam ipsam discipline seueritatem multo leuiorem facit, iuxta illud ara-
toris de hystoria actuum apostolorum libro iiio:
Mitissima sors est
penarum, quas nota gerunt.205
et illud ouidij sine titulo libro io: [[206-207]]
leue fit, quod bene fertur honus.
Ideo dicit seneca ad lucilium epistola lviiia: ‘Noli mala tua tibi metipsi
grauiora facere et te querelis honerare. Dolor quippe, si nichil ei opinio
210 adiecerit, est leuis . . . ipsumque leuem, dum leuem putas, efficis.’ Hinc
et quintilianus in causa xa, ‘Nulla,’ inquit, ‘est nisi inuito pena, nullumque
dolorem habemus nisi ab impaciencia, et ut aliquid crudele . . . sit, metus
facit.’ Nona racio uel causa libenter tolerandi est sequens iocunditas.
Et hec duplex, sc. presens et futura. Presens quoque triplex. Trans-
acta215 namque puericia dulcis est discipline perpesse memoria, iuxta illud
senece in hercule furente:
Que durum fuit pati,
dulce est meminisse.
Nec solum dulcis est eius recordacio, sed eciam iocunda relacio, iuxta
220 illud senece ad lucilium ubi supra: ‘Quod acerbum fuit, iocundum est
retulisse.’ Naturale est enim mali sui fine gaudere. Tercia uero iocun-
ditas est de adeptione iusticie uel sapiencie, quarum utraque inesti-
mabilem habet voluptatem. unde macrobius in libro saturnalium, ‘Qui
suos,’ inquit, ‘dolores anxietatesque dissimulando transeunt, paciencie
225 beneficio ad uoluptatem maximam perueniunt.’ Hec tria designata sunt
in virga aaron, que floruit et fronduit et fructum protulit, ut legitur in libro
numeri xvii. Floret enim virga discipline siue correpcionis per-
suaue fragrantem sui recordationem, frondet per iocundam et gratam
sui relationem, fructum profert per iusticie uel sapiencie acquisicionem.
230 Sunt enim pueri sicut nouelli palmites, uiti uere, id est christo, per gra-
ciam baptismalem adherentes, iuxta quod dicitur ab ipso in iohanne xv:
‘Ego sum uitis, uos palmites.’ palmites autem quando putantur, quasi
destrui et diminui ac deturpari videntur et eciam lacrimas emittunt, sed
ex ipso fructum uberiorem reddunt. Sic et pueri sapiente agricola, id est
235 deo iubente uel disponente, putantur sarculo discipline et hoc quidem
deflent, sed hoc idem fit, ut uberius fructificent, sicut ibidem a domino
dicitur: ‘Omnem palmitem in me ferentem fructum purgabit eum, ut
fructum plus afferat.’ unde dicitur ab apostolo ad hebreos xii: ‘Omnis
disciplina in presenti quidem videtur non esse gaudij sed meroris; postea
240 autem fructum pacatissimum exercitatis per eam reddet iusticie.’ De
[[ Print Edition Page No. 103 ]]
hac eciam putacione ac fructificacione dicitur in ecclesiastico iiiio, ubi
agitur de disciplina sapiencie: ‘Timorem,’ inquit, ‘et metum et proba-
tionem inducet super illum et cruciabit illum in tribulatione doctrine sue.’
Ecce disciplina meroris uel meror discipline. postea uero dicitur: ‘et
thesaurizauit super illum scienciam et intellectum iusticie.’ Ecce fructus245
sapiencie et iusticie. De futura uero et eterna iocunditate, que est
fructus ultimus discipline dicit prosper ubi supra: [[247-248]]
Ira breuis rectis gaudia longa dabit.
Hoc est quod dicitur a domino in iohanne xvi: ‘plorabitis et flebitis uos,
sed tristicia vestra uertetur in gaudium.’ Idem quoque dicit per ysaiam250
lxvi: ‘videbitis gloriam domini et gaudebit cor uestrum, ad ubera porta-
bimini et super genua blandientur uobis. Quomodo si cui mater blandi-
atur, ita ego consolabor uos,’ sc. blandiendo et applaudendo et lacrimas
uestras abstergendo, secundum illud apocalipsi xxi: ‘absterget deus om-
nem lacrimam ab oculis eorum et ultra non erit neque luctus neque255
clamor, quia prima abierunt.’ unde beatus bernardus, ‘Felices,’ inquit, [[256-257]]
‘lacrime, quas pia manus conditoris absterget.’
Dicto de puerorum disciplina, qua discere et a malo se cohibere con-
pelluntur, dicendum est de illa, que bonos mores conplectitur, quibus
eorum vita informetur. De hac enim dicit beatus cyprianus in libro de [[4-5]]
XII abusionibus seculi: ‘Disciplina est ordinata morum correctio.’ de5
hac eciam dicit hugo de sancto victore: ‘Disciplina est conuersacio bona et [[6-8]]
honesta, que non tantum mala non facere studet, sed eciam in hiis, que
bene agit, per cuncta irreprehensibilis permanere.’ Et quoniam de mori-
bus et bona conuersacione et actuum ac gestuum sensuumque regimine,
que ad disciplinam pertinent, plurima iam diximus in tercio huius operis10
libro superius, hoc solum ad presens dicamus, quod pueri maxime in-
struendi sunt de tribus, videl. de obediencia filiali, de conposicione
morali, de conuersacione sociali. In hiis enim tribus precipue consistit
[[ Print Edition Page No. 104 ]]
uite bone informacio, iuxta illud beati bernardi in sermone de apostolis
15 petro et paulo. ‘Putas,’ inquit, ‘parua res sit scire bene viuere . . . Arbitror
autem, quod . . . bene uiuis, si humiliter, ordinabiliter, sociabiliter
uiuis. Humiliter deo, ordinabiliter tibi, sociabiliter proximo.’ Hec bernardus.
Illud autem humilitatis et obediencie uel subiectionis deo dicitur
impendi, quod prelatis ac potentibus et magistratibus exhibetur propter
20 ordinacionem dei, iuxta illud apostoli ad romanos xiii. ‘Non est,’
inquit, ‘potestas nisi a deo; que autem a deo sunt, ordinata sunt.’ Itaque
per primum humiliantur erga maiores suos, per secundum ordinantur
apud semetipsos, per tercium recte conuersantur inter socios siue proxi-
mos. Est autem obediencia voluntas faciendi mandatum superioris.
25 Item obediencia dicitur esse spontaneum et racionale sacrificium uolun-
tatis proprie. Iterum sic describitur: Obediencia est pio iussi studio pro-
prie uoluntatis abnegacio et voluntaria recusacio. Inobediencia uero est
ex duricia mentis obstinate, cui debeas, imperanti nolle obtemperare.
Quia vero puerorum uoluntas est volatilis et vaga, ideo maxime opus
30 habet regi obediencia sub voluntate aliena. Alioquin, ut dicitur in pro-
uerbiis xxix: ‘puer, qui dimittitur voluntati sue, confundet matrem suam.’
Ceterum pueri quoque regales, qui debent aliquando ceteris precipere,
plus ceteris necesse habent obedienciam experiri et addiscere. ut enim
dicit tullius in libro de legibus iiio: ‘et qui bene imperat, necesse est
35 aliquando paruerit, et qui modeste paret, videtur, quod aliquando imperare dignus sit.
’ Itaque de obediencia consideranda sunt tria, videl.
cur obediendum sit et quibus personis et quibus modis. Causa siquidem
ad obediendum incitatiua debet esse trina, uidel. ipsius obediencie bonum
et exemplum et conmodum. Nempe tantum est obediencie bonum, ut,
40 sicut dicit augustinus super genesim libro viiio, ‘oportuit ab inicio, ut
homo sub deo positus alicunde prohiberetur, ut ei uirtus esset ipsa obe-
diencia promerendi dominum suum. Quam,’ inquit, ‘audeo verissime dicere
solam virtutem esse, omni racionabili creature agenti sub dei po-
testate, primum quia et maximum vicium esse tumoris ad ruinam uti
[[ Print Edition Page No. 105 ]]
velle potestate sua, cuius vicij nomen est inobediencia.’ Hinc eciam45
dicit gregorius in moralibus libro xxxv: ‘Nequaquam arbor illa mala in
paradyso extitit, quam deus homini, ne contingeret, interdixit. Sed ut
melius per obediencie meritum homo bene conditus cresceret, dignum
fuit, ut illum eciam a bono prohiberet . . . Sola namque virtus est
obediencia, que menti ceteras virtutes inserit, insertasque custodit . . .50
Sola est, que fidei meritum possidet, sine qua quisque infidelis esse con-
uincitur, eciam si fidelis esse uideatur.’ Hec gregorius. Denique tantum
est bonum obediencie, ut non solum illum hominem primum, qui est capud
omnium secundum naturam, sed eciam secundum hominem christum, qui
est capud omnium fidelium secundum graciam, ponere voluerit deus in55
probatorio uel in scola obediencie. unde de ipso dicit apostolus ad
hebreos v: ‘quia, cum esset filius dei, didicit ex hiis, que passus est, obe-
dienciam,’ id est experienciam obediencie, ut esset pariter discipulus et
doctor obediencie. Exempla uero multa legimus magne obediencie, et
primo quidem abraham patrem fidei nostre, cuius obedienciam trino pre- 60
cepto et graui deus voluit probare. Primo sc. de patrie sue desertione,
dicens, ut legitur in genesi xii, ‘Egredere de terra tua et de cognacione
tua et de domo patris tui etc.’ Secundo de circuncisione dicens, ut
legitur in eodem xvii: ‘Circoncidetur ex uobis omne masculinum et cir-
concidetis carnem prepucii uestri etc.’ Tercio de filij immolacione, dicens65
in eodem xxii: ‘Tolle filium tuum unigetum, quem diligis, ysaac et offer
illum in holocaustum etc.’ Primum fuit graue preceptum, secundum
grauius, tercium uero grauissimum. unde origenes sic exponit illa uerba,
super genesim omelya octaua: ‘Tolle,’ inquit, ‘filium tuum unigenitum
ysaac etc. Ecce caris ac dulcibus appellacionibus, iterum ac sepe repetitis,70
affectus paterni suscitantur, ut amoris euigilante memoria ad immo-
landum filium dextera retardetur et aduersus fidem animi tota carnis milicia
repugnetur . . . Et quia semen in ysaac promissum fuerat, fit
eciam memoracio nominis pueri, ut et promissionum, que sub hoc nomine
facte sunt, desperacio subeat . . . Sed quid post hec . . . ? Intuemini per75
singula, quomodo fiunt temptacionis augmenta . . . Prius enim dicitur
[[ Print Edition Page No. 106 ]]
ei, quod filium offerat . . . deinde, quod in montem ascendat . . . ut, dum
iter agit, per totam viam cogitationibus discerpatur et hinc urgente pre-
cepto, hinc vero unici affectu obluctante crucietur. propter hoc igitur
80 et via iniungitur, et ascensio montis, ut in omnibus hiis spacium accipiant
certaminis affectus et fides, amor dei et amor carnis, gracia presencium
et exspectacio futurorum . . . Die autem tercio vidit locum procul. Hic
quoque sapienciam et consilium temptantis intueor . . . Per triduum
iter protenditur, quo . . . curis recursantibus paterna viscera cruciantur,
85 ut omni hoc spacio tam prolixo pater filium intuens cum eo cibum
sumeret, totque noctibus puer in amplexibus patris penderet, pectori
inhereret, in gremio cubitaret . . . Cumque pergerent simul, dixit ysaac
patri: “pater mi . . .” Quomodo putas immolandus filius per hanc uocem
viscera paterna concussit . . . Putasne alicui nostrum ex ipsa hystorica
90 narracione tantum animi robur acquiritur, ut, cum forte amittitur filius
morte conmuni, et omnibus debita, etiam si sit unicus et dilectus, abra-
ham sibi in exemplum adducat et magnanimitatem eius ante oculos
ponat.’ Hec origenes de magnanimitate abrahe, quam facit in eo virtus
obediencie. unde postmodum filio liberato et ariete pro eo immolato
95 dictum est ei a domino: ‘Per memetipsum iuraui, quia fecisti rem hanc et
non pepercisti filio tuo unigenito propter me, benedicam tibi et multi-
plicabo semen tuum, sicut stellas celi etc., quia obedisti uoci mee.’ Hinc
eciam de ipso dicit sedulius in carmine paschali libro io:
O iusti mens sancta uiri pietate remota,
100plus pietatis habens contempsit uulnera nati,
amplexus precepta dei.
Aliud exemplum habemus potissimum ipsum dominum iesum christum,
qui eam docuit non solum uerbo sed eciam exemplo et in mundum veniens
et in mundo manens et de mundo transiens. De primo dicit in iohanne
105 vi: ‘Descendi de celo, non ut faciam voluntatemmeam, sed voluntatem
eius, qui misit me.’ Hinc eciam per obedienciam virginis intrauit, quia
statim in uterum eius se recepit, cum illa uerbo eius per angelum misso
[[ Print Edition Page No. 107 ]]
obediuit, dicens: ‘Ecce ancilla domini etc.’ De secundo dicit in eodem
iiiio: ‘Meus cibus est, ut faciam uoluntatem patris mei.’ De tercio dicit
in eodem xiiiio: ‘ut cognoscat mundus, quia diligo patrem, et sicut man- 110
datum dedit michi pater, sic facio. Surgite, eamus hinc,’ sc. ad locum
passionis. Hinc et apostolus ad philipenses iio: ‘Humiliauit,’ inquit,
‘semetipsum, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis.
Huius obediencie finalis pretendit misterium, quod inclinato capite emisit
spiritum, ut legitur in iohanne xix. Et hec duo potissima exempla suffi- 115
ciant modo, sc. unum de veteri testamento et alterum de nouo. Ceterum
exemplum generale habemus in omni genere creature excepto demone et
homine, qui maxime propter sensum racionis deberent obedire. Nam de
angelis dicitur ad hebreos io, quod omnes sunt administratorij spiritus.
unde et in viio danielis dicitur, quod milia milium ministrabant ei; de120
sole et luna et alia creatura celesti dicitur alibi, quod preceptum posuit
et non preteribit. De ventis et mari dicitur in matheo viii, quod venti
et mare obediunt ei. de terra vero dicitur in psalmo: ‘Ascendunt montes
et descendunt campi etc. terminum posuisti eis, quem non transgre-
dientur.’ unde ambrosius, ‘Non mediocris est,’ inquit, ‘pudor insensibilia125
elementa imperio dei parere et homines non obedire, quibus tributus est
sensus ab ipso auctore.’ hec de exemplis obediencie. Commoda vero
obediencie sunt multa. Primum sc., quod ipsos obedientes christi fratres
efficit, sicut ipsemet dicit in matheo xii: ‘Quicumque fecerit uoluntatem
patris mei, qui in celis est, ille meus frater et soror est.’ Secundum, quod130
christum in hospicio mentis recipit, quod signatum est in hoc, quod ipse
christus in bethania et in domo symonis hospitem se prebuit, ut legitur
in iohanne xii. Symon enim interpretatur obediens et bethania domus
obediencie. Tercium est, quod ipsa obediencia eos a libidine proprie
voluntatis castificat, secundum illud Io petri io: ‘Animas,’ inquit, ‘vestras135
castificantes in obediencia caritatis.’ Quartum est, quod de hostibus
spiritualibus uel eciam corporalibus triumphat, secundum illud prouer-
biorum xxi: ‘vir obediens loquetur victoriam.’ Quintum est, quod eos
intus et extra pacificat, secundum illud prouerbiorum xiii: ‘Qui timet
preceptum, in pace versabitur.’ Sextum est, quod eos ad contempla- 140
cionem celestium preparat, secundum illud ysaie lviii: ‘Si glorificaueris
deum, dum non facis uias tuas, et non inuenitur voluntas tua, ut loquaris
[[ Print Edition Page No. 108 ]]
sermonem, tunc delectaberis super domino et subtollam te super alti-
tudinem terre et cibato te hereditate iacob patris tui.’ Septimus est,
145 quod eos ad uitam eternam introducit, secundum illud mathei xix: ‘Si
uis ad uitam ingredi, serua mandata.’ Sicut enim inobediencia paradysi
clauem amisit, sic eam obediencia recuperauit. unde et symoni, quod
interpretatur obediens, dictum est a domino in matheo xvi: ‘Tibi dabo
claues regni celorum.’ Hic eciam est notandum, quod obediencia quasi
150 eques uadit in paradysum, innitendo sc. alienis pedibus, id est voluntati
et sensui alterius. Denique obediencia plurimas benedictiones assequitur,
que proponuntur in deuteronomio xi: ‘Si obedieritis mandatis meis,’ dicit dominus,
‘dabo pluuiam terre uestre etc.’ Et in eodem xxviii: ‘venient
super te uniuerse benedictiones iste, si precepta eius audieris et cus-
todieritis.155 Benedictus tu in ciuitate et benedictus in agro etc.’ Econ-
tra uero, sicut obediencia facit hominem seruum dei, sic inobediencia siue
uoluntas propria seruum dyaboli, propter quod dicitur in ecclesiastico
xviii: ‘post concupiscencias tuas non eas et a voluntate tua auertere. Si
enim prestes anime tue concupiscenciam eius, faciet te in gaudium
160 inimicis tuis.’ Et reuera mirum est, quod inobediencia non est omnibus
hominibus maxime odiosa. Nam in nobis ipsis experimur assidue, quan-
tum sit malum inobediencie, propter quod de paradyso in hoc exilium
detrusi sumus, ubi et infinitas miserias sustinemus. Tantumque fuit in-
obediencie malum, ut filium dei per obedienciam oportuerit mori propter
165 illud curandum, iuxta illud apostoli ad romanos v: ‘Sicut per inobedi-
enciam unius hominis peccatores constituti sunt multi, ita et per unius
obedienciam iusti constituuntur multi.’ Denique tantum est malum inobediencie,
ut criminum maximo conparetur, sc. ydolatrie, iuxta illud
samuelis, primo regum xv: ‘quasi scelus ydolatrie est nolle acquiescere.’
170 Inobediens enim quia seruus est uoluntatis proprie; subiectionem deo
debitam sibimetipsi tribuit, quod est scelus ydolatrie. unde dicit Job
xxxi: ‘Si osculatus sum manum meam, que est iniquitas maxima et
negacio contra deum altissimum.’ Nam osculari manum suam, hoc est
libidinose facere uel sequi voluntatem propriam. Hinc eciam est illud
175 augustini paulo ante positum: ‘Primum,’ inquit, ‘et maximum uicium ad
ruinam est uti uelle potestate propria, cuius vicij nomen est inobedi-
encia.’ Ceterum propria uoluntas in homine omne meritum apud deum
[[ Print Edition Page No. 109 ]]
eciam boni operis euacuat. unde iudeis conquerentibus ac dicentibus
domino: ‘quare ieiunauimus et non aspexisti; humiliauimus animas nos-
tras et nescisti,’ id est non approbasti, respondet dominus per ysaiam180
lviii: ‘Ecce,’ inquit, ‘in diebus ieiunij uestri inuenitur voluntas vestra.’
Hinc et gregorius in moralibus xxxv, ‘Obediencia,’ inquit, ‘plerumque, si
de suo aliquid habeat, nulla est,’ quia sc. ipsa voluntas propria meritum
euacuat. Ideo dicit beatus bernardus super cantica: ‘Grande malum est
uoluntas propria, qua fit, ut bona tua non sint tibi bona.’ Preterea in- 185
obediencia plerumque hominem a dignitate sua deiecit, sicut et primum
hominem deiecit. Exemplum eciam habetur de saul I Regum xv, quem
inobediencia deiecit a regno. unde ibi a samuele dicitur ei: ‘Quia pro-
iecisti sermonem domini, proiecit te dominus, ne sis rex israel.’ Iterum
hominem sepe confundit, quia frequenter eius uoluntati ac spei con- 190
trarium accidit, secundum illud osee x: ‘Confundetur israel in uoluntate
sua.’ unde et dicitur in ysaia xlv, quod confundentur omnes qui re-
pugnant ei, sc. domino. Denique, sicut obedienti proponuntur plurime
benedictiones, sic et inobedienti plurime maledictiones. in deuteronomio
xxviii: ‘Si audire,’ inquit, ‘nolueris uocem domini, ut facias omnia man- 195
data eius, venient super te omnes maledictiones iste et apprehendent te.
Maledictus eris in ciuitate et maledictus in agro. Maledictum horreum
tuum et maledicte reliquie tue. Maledictus fructus uentris tui et fructus
terre tue, armenta boum tuorum et greges ouium tuarum. Maledictus
eris ingrediens et maledictus egrediens etc.’ propter hec omnia dicit200
beatus bernardus in sermone:
Primo igitur et super omnes obediendum est deo, sicut dicit petrus in
actibus v: ‘Obedire,’ inquit, ‘oportet deo magis quam hominibus.’ unde
si precipiat homo quicumque contrarium deo, nullatenus obediendum est ei,
secundum illud ecclesiastici iiii: ‘Non te subicias homini pro peccato.’5
Alioquin iam obediencia non esse probatur, que sic diffinitur: ‘Obediencia
est animi deliberati iuste iussionis effectus.’ hinc et gregorius, ubi supra, [[7-9]]
[[ Print Edition Page No. 110 ]]
‘Nunquam,’ inquit, ‘per obedienciam debet malum fieri, sed aliquando
debet per obedienciam bonum eciam, quod agitur, intermitti.’ hec gre-
gorius.10 Malum autem uel peccatum recte dicitur, quicquid uoluntati
diuine aduersatur. unde augustinus contra faustum libro ii: ‘peccatum,’
inquit, ‘est dictum uel factum uel concupitum contra legem eternam; lex
autem eterna est racio diuina siue uoluntas dei ordinem naturalem ob-
seruari iubens, perturbari uetans.’ Et ut dicit ieronimus ad celanciam, [[14-17]]
15 ‘non indiget deus nostro obsequio, sed nos indigemus illius imperio.
Mandata siquidem eius super aurum et lapidem preciosum sunt deside-
rabilia, . . . quoniam in custodiendis illis retribucio multa.’ Obediendum
igitur est ei precipue in preceptis ac prohibitionibus decalogi, in quibus
spiritualiter intellectis, ut alibi superius ostensum est, prohibetur omne
20 malum et precipitur omne bonum. Porro nec prelato nec patri carnali
nec ulli eciam homini est obediendum nisi secundum deum et propter
deum, qui est principium et finis omnium. unde eciam sic diffinitur obe-
diencia secundum hugonem: ‘Obediencia,’ inquit, ‘vera est pro amore dei [[23-24]]
seruare mandatum.’ Hinc et apostolus ad ephesios vi ‘Filij,’ inquit,
25 ‘obedite parentibus vestris in domino,’ id est secundum dominum. Quod
eciam exponens ieronimus ita dicit: ‘utrisque parentibus, id est spiritualibus et carnalibus, [[26-28]]
obediendum est in domino, in hiis que non sunt con-
traria domini uoluntati siue beneplacito.’ Itaque de obediencia spiritu-
alibus patribus, id est prelatis, exhibenda dicit apostolus ad hebreos xiii:
30 ‘Obedite prepositis uestris et subiacete eis. ipsi enim peruigilant quasi
racionem pro animabus uestris reddituri, ut cum gaudio hoc faciant, et
non gementes; hoc enim non expedit uobis.’ Hinc et ipse apostolus secure
precipiebat hiis, quorum erat apostolus, verbi gracia Ia corintheos xi: ‘hoc
autem,’ inquit, ‘precipio.’ Et ad philomenem, ‘Multam,’ inquit, ‘habens
35 fiduciam in christo iesu imperandi tibi, quod pertinet ad rem, magis ob-
secro propter caritatem.’ Nam ut idem apostolus dicit in prima ad
thimotheum v: ‘qui bene presunt presbiteri, duplici honore digni sunt,
maxime qui laborant in uerbo et doctrina.’ Honore, inquam, duplici,
[[ Print Edition Page No. 111 ]]
videl. spirituali et temporali. Spirituali quidem, ut eis obediatur, et
temporali, ut eis necessaria ministrentur. Bene autem presunt subditis,40
eorum instructioni ac regimi solicite intendendo et pro eis apud deum in-
tercedendo. Nec hoc ideo apostolus dicit, quin et malis prelatis, id est
male viuentibus, obediendum sit. Sic enim precipitur a domino in
Matheo xxiii: ‘Super cathedram,’ inquit, ‘moysi sederunt scribe et phari-
sei. Omnia ergo, quecumque dixerint, uobis seruate et facite, secundum45
opera vero eorum nolite facere. Dicunt enim et non faciunt.’ Ibique
dicit glosa, quod obediendum est eis propter cathedram, non propter
vitam. In hiis ergo, que pertinent ad cathedram, obediendum est eis in-
differenter, sc. bonis et malis, tanquam christi vicariis. In hac enim
parte christo in eis obeditur et ab inobedientibus christus in eis spernitur,50
sicut dicitur ab ipso in luca x: ‘Qui uos audit, me audit et qui uos spernit,
me spernit.’ Et licet clerici teneantur arctius obedire mandatis prela-
torum, ut pote qui penitus et quantum ad personas et quantum ad pos-
sessiones ecclesiasticas sunt de foro ipsius, tamen eciam laici tenentur eis
obedire in omnibus, que pertinent, ut dictum est, ad officium suum, quod55
principaliter ac primo debent exercere circa correctionem atque salutem
animarum, secundario autem circa discretam et utilem dispensationem
rerum ecclesiasticarum, ac si preciperet aliquid prelatus clerico uel laico
contra racionem, non teneretur ei ad huiusmodi obedienciam. unde et
papa, cum aliquid solet precipere, racionem assignat precepti uel ibidem60
uel alibi. Porro de obediencia parentibus carnalibus exhibenda dicit
apostolus ad colocenses iii: ‘Filij, obedite parentibus per omnia,’ sc. in
quibus debetur eis obediencia. Nam et parentes filiis tenentur in duobus
beneficijs, sc. in prouidendis necessariis corporis et in disciplina religionis.
de primo dicit apostolus ad ephesios: ‘Nemo umquam carnem suam odio65
habuit, sed nutrit et fouet eam.’ De secundo dicitur ibidem v: ‘Educate
illos in disciplina et correctione domini.’ Sic et filij debent parentibus
duplicem obedienciam, unam sc. in hiis que sunt ipsorum parentum, aliam
vero in hiis que pertinent ad deum. Prima consistit in tribus, secundum
illud ecclesiastici iiio: ‘Qui timet deum, honorat parentes et quasi dominis70
seruiet his qui se genuerunt.’ Et in quibus eis seruire debeat, exprimitur,
cum subiungitur: ‘In opere ac sermone et omni paciencia.’ In opere, sc.
necessaria illis administrando; in sermone, preceptis eorum mentis con-
sensum adhibitum verbis exprimendo; et in omni paciencia, sc. eorum
[[ Print Edition Page No. 112 ]]
75 correpciones atque flagella pacienter sustinendo. Secunda consistit in
tribus, sc. in credendis et agendis et cauendis. Sic enim exponitur in
glosa illud, quod dicit apostolus ad ephesios: ‘Filij, obedite parentibus in
domino, id est secundum fidem et iusticiam domini, que,’ sc. iusticia,
‘habet duas partes, declinare a malo et facere bonum.’ Debent itaque
80 parentes simpliciter docere filios fidem et iusticiam, id est quid credant,
quid faciant et a quibus caueant. Et illi tenentur hec ab eis suscipere
et obedire, alioquin non erunt immunes a crimine. In hoc enim non
solum parentibus, sed eciam deo inobedientes sunt et peccant criminaliter,
ex quo ad annos discrecionis peruenerunt. unde dicit augustinus in libro
85 confessionum iio, recolens statum adolescencie sue: ‘Monebat,’ inquit,
‘me mater mea cum ingenti sollicitudine, ne fornicarer et maxime, ne
adulterarer . . . qui michi monitus muliebres videbantur, quibus obtem-
perare erubescerem. Illi autem tui erant, deus meus, quia per eam tu
michi non tacebas et in illa contempnebaris a me filio eius.’ Hinc eciam
90 inobediencia huiusmodi quondam in lege puniebatur morte, sicut pre-
cipitur in deuteronomio xxi: ‘Si genuerit homo filium contumacem et pro-
teruum, qui non audiat patris et matris imperium et cohercitus obedire
contempserit, apprehendant eum et ducent ad seniores ciuitatis illius ad
portam iudicii, dicentque ad eos: “Filius noster iste proteruus et contumax
95 est, monita nostra audire contempnit, conmessationibus uacat et luxurie atque
conuiuiis,” lapidibus eum obruet populus ciuitatis et morietur.’
Super illo quoque uerbo apostoli ad ephesios: filii, obedite parentibus in
domino, dicit glosa, quod hoc est preceptum legis, sc. in exodo xx. ‘Ho-
nora,’ inquit, ‘patrem tuum et matrem tuam, ut sis longeuus super ter-
ram.’100 Obediencia ergo debetur parentibus ex precepto et inobediencia
est transgressio. Hinc et apostolus ipse numerat etiam eam inter crimina,
dicens ad romanos io: ‘parentibus non obedientes etc.’ Et postea, ‘qui
talia,’ inquit, ‘agunt, digni sunt morte.’ Ibique dicit eciam glosa, quod
parentibus non obedientes feris sunt indomiciores. Econtra uero filij
105 rechab multum conmendantur a domino, quia obedierunt ionadab patri
suo, precipienti sc., ut vinum in perpetuum non biberent, nec edificarent,
nec plantarent, nec seminarent, sed in tabernaculis habitarent. unde
dictum est eis a domino per ieremiam xxxv: ‘Pro eo quod obedistis pre-
cepto
[[ Print Edition Page No. 113 ]]
ionadab patris vestri et custodistis omnia mandata eius, non de-
ficiet de stirpe ipsius stans in conspectu meo cunctis diebus.’ et reuera110
libenter obediendum est patri, cuius nomen dulce diriuatum siue trans-
latum est a patre celesti, secundum illud apostoli ad ephesios iii: ‘Flecto
genua mea ad patrem domini nostri iesu christi, ex quo omnis paternitas
in celis et in terra nominatur.’ Que autem bona proueniant ex honore
parentum et obediencia, iam alias ostensum est supra. Sicut autem filii115
debent parentibus obedire, sic et illi debent filiis cum modestia precipere.
unde postquam dixit apostolus ad ephesios: ‘filii, obedite parentibus etc.,
’ subiungit: ‘Et uos patres nolite ad iracondiam prouocare filios uestros.’
Quod exponens ieronimus dicit: ‘Peccatum filiorum est parentibus non [[119-124]]
obedire, peccatum uero parentum filios lactantes ad iracondiam prouo- 120
care aut certe iam adolescentibus et maturioris etatis ea, que grauia sunt,
imperare. Itaque, sicut in filiis obsequium, sic et in parentibus modera-
tum iubetur imperium, ut se nouerint illis preesse non quasi seruis sed
quasi filiis.’ Hec ieronimus. unum est autem, in quo sibi mutuo tenen-
tur ex debito parentes et filij, in exhibicione subsidiorum, que sunt neces- 125
saria corpori. unde apostolus Ia ad thimotheum v: ‘Si qua,’ inquit, ‘vidua
filios aut nepotes habet, discat primum domum suam bene regere et
mutuam vicem parentibus reddere. Si quis autem suorum et maxime
domesticorum curam non habet, fidem negauit et est infideli deterior.’
Preter hec eciam obediendum est principibus ac iudicibus, tam ecclesi- 130
asticis quam secularibus, unicuique ab illis, qui sunt de foro ipsius, se-
cundum illud apostoli ad romanos xiii: ‘Omnis anima potestatibus sub-
limioribus subdita sit. Nam qui resistit potestati, dei ordinacioni
resistit. Qui autem resistunt, ipsi sibi dampnacionem acquirunt. Nam
principes non sunt timori boni operis sed mali.’ Itaque seruande sunt135
eorum leges et instituta et consuetudines. unde tullius in libro io de
legibus, ‘Justicia,’ inquit, ‘est obtemperatio legibus scriptis et populorum
institutis.’ Hinc et virgilius in georgicis libro iiiio: [[138-140]]
Est legum seruanda fides suprema voluntas,
quod mandat fierique iubet, parere necesse est.140
Hinc et gregorius nazarenus in quodam sermone habito coram imperatore: [[141-144]]
[[ Print Edition Page No. 114 ]]
‘Subiecti simus,’ inquit, ‘deo et inuicem nobis ac potestatibus terrenis.
Deo quidem propter omnia, nobis inuicem propter caritatem, principibus
autem propter quietem et disciplinam.’ Ecce quod decet nos obedire non
145 solum illis, quibus tenemur ex precepto, sc. superioribus, sed eciam pari-
bus uel eciam inferioribus, iuxta quod dicit petrus in prima iio: ‘Subiecti
estote omni creature humane propter deum.’ ut enim dicit beatus
bernardus in libro de precepto et dispensacione, ‘illa non est obediencia
perfecta, que precepti finibus est contenta siue limitata.’ Denique serui
150 tenentur obedire dominis carnalibus, sicut precipit apostolus ad ephesios
vi et similiter petrus in Ia iio: ‘Serui,’ inquit, ‘subiecti estote in omni
timore dominis, non tantum bonis et modestis sed eciam discolis.’
Modus autem obediencie continet vii gradus, quos in sermone de uia [[3-14]]
uite prosequitur beatus bernardus, videl. ut obediatur libenter, simplici-
ter, hilariter, uelociter, viriliter, humiliter, indesinenter siue perseueran-
ter.5 Itaque primus gradus est obedire libenter. ‘omnis enim voluntas
hominis ab adolescencia prona est in malum . . . quoniam ab illa prime
preuaricacionis angustia innatus est amor proprie voluntatis, que uolun-
tatem creatoris relinquens ibi subiecta est seruituti, ubi voluit dominari.
Quantumlibet tamen graue sit, non potest primum obediencie gradum
10 ascendere, qui voluntatem precipientis non fecerit, sed suam . . . Ex
uoluntate igitur suscipienda sunt imperia maiorum et ipsum cor a volun-
tariis reflexionibus suis abducendum, donec propria voluntate diligat
imperantis mandatum. hoc est enim libenter obedire: voluntatem im-
perantis voluntarie adimplere.’ Hec bernardus de primo gradu. Hec
15 est, quam dixi supra, filialis obediencia, quia non placent deo coacta
seruicia. unde psalmista: ‘voluntarie sacrificabo tibi.’ Super hoc ex-
emplum nobis prebuit christus in semetipso, qui delectabatur in obedi-
encia
[[ Print Edition Page No. 115 ]]
tanquam in cibo, iuxta illud in iohanne iiii: ‘Meus,’ inquit, ‘cibus
est, ut faciam voluntatem eius, qui misit me.’ Similiter et paulus, qui
statim audita uoce domini dixit ei, sicut legitur in actibus ix: ‘Domine,20
quid me vis facere?’ Ecce quam libenter se offerebat obedire, paratus
facere, quicquid ille uellet precipere, ac si diceret: ‘Paratum cor meum,
deus, paratum cor meum.’ unde uerbum illud sic exponit alibi beatus
bernardus: ‘O,’ inquit, ‘verbum breue, sed plenum et viuum et efficax: [[24-32]]
“Domine, quid me vis facere?” Quam pauci reperiuntur in hac forma25
obediencie, qui . . . non quid ipsi et quid dominus velit, omni hora re-
quirant dicentes sine intermissione: “Domine, quid me vis facere?” . . .
Heu, plures habemus imitatores illius euangelici ceci quam apostoli . . . ,
quorum pusillanimitas et peruersitas exigit, ut ab eis oporteat queri,
quid uis, ut faciam tibi . . . Discernunt et eligunt, in quibus obediant30
imperanti, immo in quibus preceptorem suum obedire necesse sit eorum
voluntati.’ Hec bernardus. Econtra uero dicit augustinus in libro
confessionum x: ‘Obtimus, domine, minister tuus est, qui non intuetur
hoc audire a te, quod ipse uoluerit, sed pocius hoc uelle, quod a te audierit.’
Hinc eciam dicit lucanus:35
Tu quicquid iubeare, uelis.
ut enim dicit philosophus: ‘si inuitus pares, seruus es; si volens, liber.
’ Et ut dicit terencius comicus, [[38]]
nulla est tam facilis res, quin difficilis sit, [[38-40]]
dum facias inuitus.40
Secundus gradus, ut dicit beatus bernardus, est obtemperare simpliciter. [[41-46]]
‘Multos,’ inquit, ‘videmus post precipientis imperium multas facere
questiones, ut . . . “quare hoc preceptum sit,” “unde hoc venit,” “cuius
consilium hoc inuenit”; inde murmuratio, . . . inde frequens excusatio,
impossibilitatis simulatio, amicorum aduocatio: non sic abraham fecit, sed simpliciter45
obediuit.’ Hec ille. Hinc et apostolus ad philipenses iio,
‘Omnia,’ inquit, ‘facite sine murmuratione.’ Itaque verus obediens erga
suum preceptorem se habere debet ut ouis uel iumentum, sc. ut simpliciter
eius uoluntatem sequens ducatur ad eius libitum, secundum illud psal-
miste: ‘ut iumentum,’ inquit, ‘factus sum apud te, et ego semper tecum.’50
[[ Print Edition Page No. 116 ]]
Hinc et alibi dicitur ad dominum: ‘Deduxisti sicut oues populum tuum [[65-68]]
in manu moysi et aaron.’ Tercius, inquit, gradus est hilariter. ‘Hilarem
enim datorem diligit deus, non ex tristicia, inquit, aut ex necessitate. Itaque
serenitas in uultu, dulcedo in sermonibus multum colorant obedienciam [[52-59]]
55 obsequentis . . . Econtra uero nubilosa corporis compositio et facies
tristicie tenebris obfuscata deuotionem uel hilaritatem ab animo reces-
sisse significant. unde poeta:
Super omnia uultus
accessere boni.’
60Hec ille. Hinc et psalmista: ‘paratus sum et non sum turbatus, ut
custodiam mandata tua.’ Itaque qui obediunt in tristicia, similes sunt
symoni cyreneo, qui crucem ferebat in angaria, sicut legitur in matheo
xxvi. Talis erat obediencia demonum, qui iubente domino coacti ac
tristes exibant de corporibus obsessorum. Sed deo non placet demoniaca
65 obediencia, sicut nec canina paciencia. Quartus, inquit, gradus
est obsecundare uelociter. ‘Nam velociter currit sermo eius et velocem
desiderat habere sequentem. unde viam, inquit, mandatorum tuorum
cucurri, cum dilatasti cor meum.’ Hec ille. Hinc petrus et andreas ad
primam vocem continuo relictis rethibus et naui secuti sunt saluatorem,
70 ut legimus in matheo iiii. Idem ibidem habetur de iacobo et iohanne,
quod sc. secuti sunt eum statim relictis rethibus et patre. ut enim dicit
beatus ambrosius, ‘nescit tarda molimina spiritus sancti gracia.’ unde [[72]]
beatus bernardus, ubi supra, ‘Fidelis,’ inquit, ‘obediens nescit moras, [[73-76]]
crastinum fugit, . . . precipientem precipit, parat oculos visui, aures
75 auditui, linguam voci, manus operi, pedes itineri. Totum se colligit, ut
voluntatem conpleat imperantis.’ Hec bernardus. Et hoc est quod
dicitur in prouerbiis xv: ‘Mens iusti meditabitur obedienciam.’ Exem-
plum quoque de obedientis velocitate ponit bernardus de zacheo, cui dic-
tum est a domino, sicut legitur in luca xix: ‘zachee, festinans descende,
80 quia hodie in domo tua oportet me manere. Qui festinans descendit et
illum gaudens accepit.’ Hinc eciam dicitur in prouerbiis xxii: ‘vidisti
hominem uelocem in opere suo; coram regibus stabit, nec erit ante ig-
nobiles.’
[[ Print Edition Page No. 117 ]]
Quintus, inquit, gradus est adimplere uiriliter, iuxta illud
psalmi: ‘viriliter,’ inquit, ‘agite et confortetur cor uestrum etc.’ Sic
christus uiriliter obediuit patri, ita ut pro obediencia non recusauerit85
mori. Maluit enim amittere vitam quam obedienciam, ideoque factus
est obediens usque ad mortem eciam ignominiosam. unde et beatus
bernardus viros perfectos ac religiosos ibidem ad simile hortatur hoc [[88-93]]
modo: ‘Non est,’ inquit, ‘fortitudinis uel ad inobedienciam ire uel ab
obediencia abduci. Itaque si tribulatio intonat, si persecutio resultat,90
. . . si maligni tuum iter impediunt, tu tamen obediencie viam non de-
seras, sed dicas, paratus sum et non sum turbatus, ut custodiam mandata
tua.’ Sextus, inquit, est obedire humiliter, videl. ne de fortitudine
operis eleuemur, sed cum omnia bene fecerimus, dicamus: ‘Serui inutiles
sumus; quod debuimus facere, fecimus.’ Hoc precipitur a domino in95
luca xvii: ‘Cum,’ inquit, ‘feceritis omnia, que precepta sunt uobis, dicite’
etc. Septimus, inquit, est obedire indesinenter, id est perseueranter. [[97-98]]
‘Incipere siquidem est multorum, perseuerare paucorum.’ Hec ber-
nardus. Hoc est quod dicit apostolus Ia ad corintheos ix: ‘Qui in stadio
currunt, omnes quidem currunt, sed unus accipit brauium. Sic ergo,’100
inquit, ‘currite,’ sc. perseueranter, ‘ut conprehendatis,’ quia, qui per-
seuerauerit usque in finem, hic ‘saluus erit,’ ut legitur in matheo x. Hec
de obediencia filiali, que debet superioribus exhiberi.
Porro de conposicione morali, quam debet obseruare quilibet in seipso,
dicit beatus bernardus in supradicto sermone de apostolis petro et paulo: [[3-6]]
‘Ordinabiliter debes viuere, ut in omni conuersatione tua uias tuas sol-
licitus sis obseruare et in conspectu dei et in conspectu proximi, cauens5
et tibi a peccato et illi a scandalo.’ Hec bernardus. Et hanc ordina-
tionem facit duplex disciplina, sc. interior ad
seipsum, et exterior ad proximum. Interior disciplina consistit in humilitate ac benignitate,
paciencia et caritate, ceterisque virtutibus, de quibus alias dictum est
[[ Print Edition Page No. 118 ]]
10superius. Exterior autem consistit in decenti conposicione membrorum,
de quibus hugo in libro de institucione nouiciorum. ‘Disciplina,’ inquit,
‘est membrorum omnium motus ordinatus et dispositio decens in omni
habitu et actione . . . Disciplina est conpes cupiditatis, malorum
desideriorum carcer, frenum lasciuie, elationis iugum, vinculum iracondie,
15 que domat intemperanciam, leuitatem ligat et omnes inordinatos motus
mentis atque illicitos appetitus suffocat. Sicut enim de inconstancia
mentis nascitur inordinata mocio corporis, ita quoque, dum corpus per
disciplinam stringitur, animus ad constanciam solidatur et paulatim intrinsecus mens
ad quietem conponitur, cum per discipline custodiam mali
20 motus eius foras fluere non sinuntur. Integritas ergo virtutis est, quando
per internam mentis custodiam ordinate reguntur membra corporis . . .
Sed qui statum mentis perdit, foras in inconstanciam mocionis defluit.
unde per salomonem dicitur: “homo apostata vir inutilis graditur ore
peruerso, annuit oculis, terit pede, digito loquitur, prauo corde ma-
chinatur25 malum et in omni tempore iurgia seminat. Hinc extimplo
ueniet perdicio sua etc.” . . . liganda ergo sunt foris per disciplinam mem-
bra corporis, ut intrinsecus solidetur status mentis . . . Omnium
namque viciorum motus disciplina cohercet et quantum mala desideria
foris cohercendo conprimit, tantum per eam bonum desiderium interius
30 conualescit, paulatimque eadem uirtutis forma per consuetudinem menti
imprimitur, que foris per disciplinam in habitu corporis conseruatur.’
Hec hugo. Ex quibus patet, quod restrictio siue conposicio membrorum
exteriorum non parum valet ad custodiam siue disciplinam interiorum.
Plurimum quoque valet ad scandali uel offense uitacionem et ad proxi-
morum35 edificationem. unde augustinus in regula clericorum: ‘In incessu,
statu, motu, in omnibus motibus nostris nichil fiat, quod cuiusquam
offendat aspectum, sed quod nostram deceat sanctitatem.’ ut autem
dicit hugo, ubi supra: ‘In quatuor precipue conseruanda est exterior dis-
ciplina, videl. in habitu, in gestu, in locucione, in comestione.’ Hec [[38-39]]
40 hugo. Habitus quidem nec nimis debet esse neglectus, nec ultra modum
curiosus, sed statui cuiuslibet persone congruus uel ydoneus. Nam ut
dicit hugo de folieto in libro de claustro anime iio, ‘diuersitas esse debet
[[ Print Edition Page No. 119 ]]
inter indumenta palacii et monasterij . . . Qui enim mollibus vestiuntur,
in domibus regum sunt. Denique, molles,’ inquit, ‘querunt mollia, elati
preciosa, delicati speciosa.’ Hec ille. verumptamen audiant, ut dicit45
hugo in libro de nouiciorum institutione: ‘qui mollibus ac delicatis et curio-
sis uestibus induuntur, quod ille diues, qui in euangelio purpura et bysso
induitur, postea in tormentis inferni eternaliter cruciandus sepelitur.
Quid autem,’ inquit, ‘in purpura nisi color et precium et quid in bysso nisi
mollicies reprehenditur. Cum ergo carni sue et in purpura decorem et in50
bysso moliciem adhibuisse dicitur, procul dubio simul superbus et luxuri- [[52-64]]
osus fuisse conprobatur . . . Non solum autem obseruandus est disci-
pline modus in genere uestis et colore sed eciam in formatione siue factura
et coaptacione. . . . Nam sunt quidam stulti, qui vestimenta circa
se conponunt, alij vero maiori scurrilitate ridiculose transuertunt. Alij55
autem, ut pompam de se faciant, explicant ea et quantum possunt, lacius
distendunt, alij ipsis corrugata in unum colligunt, alij contorquentes et
conplectentes inuoluunt, alij vero conamine toto stringentes et findentes
ea, omnia corporis sui liniamenta inuerecondissima quadam turpitudine
aspicientibus numeranda exponunt. Alij iactando . . . pannos suos60
leuitatem sue mentis ex ipsa sui habitus mobilitate ostendunt. Alij vero
incedentes sinuoso sirmate terram vertunt et linibus dependentibus
immo retro consequentibus caudis in similitudinem uulpium uestigia sua
obducunt . . . Gestus . . . quoque sex modis inuenitur reprehensibi- [[64-67]]
lis . . . Mollis namque significat lasciuiam, dissolutus negligenciam,65
tardus pigriciam, citatus inconstanciam, procax superbiam, turbidus
iracondiam . . . Itaque singula menbra suum teneant officium, neque [[67-92]]
usurpent alienum . . . ut sc. id agat unumquodque membrum, ad quod
factum est, ut neque loquatur manus, neque os audiat, neque oculus lingue officium
assumat. Sunt enim quidam, qui nisi buccis patentibus ascul- 70
tare nesciunt et quasi per os sensus influere debeat, palatum ad uerba
loquentis aperiunt. Alij, quodque adhuc peius est, in agendo uel au-
diendo quasi canes sicientes linguam protendunt et ad singulas actiones
[[ Print Edition Page No. 120 ]]
uelud in ollam torquendo circumducunt. Alii loquentes digitum ex-
tendunt,75 supercilia erigunt et oculos in orbem rotantes aut profunda
quadam consideracione defigentes cuiusdam intrinsecus magnificencie
conatus ostendunt. Alij capud iactant, comam excuciunt, uestimenta
adaptando conponunt et latera cubitando, pedesque extendendo ridicu-
lam satis ostentationis formam fingunt. Alij quasi ambe aures ad au-
diendum80 facte non sint, alteram tantum collo detorto voci venienti
opponunt. alij typum nescio quem figurantes oculum inter uidendum
alium claudunt, alium aperiunt. Alij maiori ridiculo cum medietate oris
loquuntur. Sunt preterea mille larue, mille subsannationes et corruga-
tiones narium, mille ualgia et contortiones labiorum, que pulcritudinem
85 faciei et decorem discipline deformant . . . Alij nauigant brachiis in-
cedentes et duplici quodam monstro uno eodemque tempore pedibus
deorsum in terra ambulant et lacertis sursum in aere uolant. quid est
queso monstrum hoc, quod simul in se fingit et hominis incessum et
nauis remigium et auis volatum, libet in hoc poetice illius subsannacionis
90 elogio proclamare:
Humano capiti ceruicem pictor equinam [[91-92]]
iungere si uelis et uarias inducere plumas etc.
. . . Itaque sic unusquisque in actu suo se dirigat et moueat, ut in nulla [[93-107]]
umquam parte temperancie limitem aut formam honestatis excedat. Hoc
95 est, ut in paucis exemplificemus, ridere sine apertione dencium, videre
sine defixione oculorum, loqui sine extensione manuum et intentacione
digitorum, sine contorcione labiorum, sine extensione et iactacione capi-
tis, sine eleuacione superciliorum, incedere sine modulatione gressuum,
sine ventilatione brachiorum, sine gesticulacione scapularum, sedere sine
100 diuaricatione crurium, sine alterutrum superiectione pedum, sine exten-
sione uel agitatione tybiarum, sine alterna accubitacione laterum, iacere
sine disiunctione membrorum. Et ut tandem de hac parte finem loquendi
faciamus, gestus hominis in omni actu esse debet graciosus sine mollicie,
quietus sine dissolutione, grauis sine tarditate, alacer sine inquietudine,
105 maturus sine proteruia et seuerus sine turbilencia. Mollem enim gestum
[[ Print Edition Page No. 121 ]]
temperat turbidus, procacem dissolutus, citatum tardus, quoniam inter
vicia contraria limes medius est uirtus . . . Porro in locucione res quin-
que sunt considerande. Hoc est: quid dicatur et cui et quando et ubi et quomodo. [[107-123]]
Quid . . . uidel. ut nunquam in sermonibus disciplinatis
adhibeantur ociosa . . . id est inutilia uel inhonesta uel nociua. Inutilia110
sunt, que nec loquentibus nec audientibus prosunt. Inhonesta sunt,
que illius, qui loquitur . . . uel illius, de quo loquitur, dignitati non con-
ueniunt. Nociua vero sunt, que animos auditorum uel ad errorem uel ad
prauitatem inducunt. Hec tria . . . discerni possunt secundum quali-
tatem rerum . . . ac personarum . . . Qualitas personarum quatuor115
modis consideratur, videl. secundum etatem, secundum scienciam, se-
cundum officium, secundum ordinem . . . Aliud enim conuenit loquu-
tionibus senum, aliud iuuenum et ita de aliis . . . Senes quippe loqui
debent de discretione bene consulendi, iuuenes de instancia bene faciendi,
sapientes de mysteriis scripturarum, simplices de exemplis bonorum120
operum; hii, qui exteriora tractant negocia, de sollercia acquirendi, hii,
qui quietam vitam ducunt, de disciplina viuendi, prelati de prouisione subditorum, [[123-124]]
subiecti de obediencia preceptorum . . . Ceterum velle docere
sapientes est superbia et corripere obstinatos insipiencia. . . . Denique [[124-147]]
in mensa siue in comestione duplex est custodia discipline . . . sc. in125
habitu et in cibo. In habitu triplex, sc. tacendi, respiciendi, sese con-
tinendi. Taciturnitas siquidem inter epulas est necessaria, quia lingua,
que omni tempore prona ad peccatum labitur, periculosius tamen cum
per crapulam inflammata fuerit, ad loquendum relaxatur . . . Custodia
eciam oculorum, quia non decet ibi precipue, ut . . . impudenter ea, que130
apud alios aguntur, circumlustrando prospiciat, sed ut pocius pudice
demissis luminibus ea tantum, que sibi apposita sunt, attendat. Cus-
todia quoque continendi sese ibi negligenda non est, quatinus videl.
neque in habitu neque in gestu indecens aliquid aut inhonestum agatur,
sicut quidam faciunt, qui, cum ad edendum assederint, inquieta quadam135
agitatione et confusione menbrorum intemperanciam animi sui desig-
nant.
[[ Print Edition Page No. 122 ]]
Capud excuciunt, brachia exerunt, manus in altum expandunt et
non sine magna turpitudine quasi totum epulum absorturi sint, quosdam
ingentes conatus, indecoros gestus ostendunt . . . In uno loco sedentes
140 oculis et manibus que prope que longe omnia circumcurrunt, simul panes
conminuunt, vina in calices et pateras effundunt, discos in girum cir-
cumducunt et uelud rex super obsessam ciuitatem assultum facturus,
dubitant, ubi primum expugnationem aggrediantur, dum simul in omni
parte irrupcionem facere concupiscunt . . . Hiis ergo tribus modis debet
145 quisque inter epulas conseruare disciplinam in semetipso, videl. ut et
linguam suam a loquacitate restringat et oculos suos a circumspectione
cohibeat, ut et cetera menbra omnia cum modestia et quiete conti-
neat. . . . In cibo quoque sumendo modum conuenit obseruare, videl. [[148-159]]
ut munde sumatur et temperate . . . Quidam enim inter comendum
150 dum scutellas exhonerare uolunt, quadrata ferculorum frust(a) adipem
siue sagimen super rotata distillancia mensalibus inuoluunt aut super
iniciunt, donec iterum euisceratis interioribus ea, que remanserant, in
pristinum locum reponunt. Alij vero bibentes digitos mediotenus poculis
immergunt. Alij manus unctas ad uestimenta sua detergentes rursus ad
155 cibaria tractando redeunt. Alij nudis articulis uice coclearis olera sua
piscantur, ita ut in eodem iure et manus ablutionem et ventris refec-
tionem querere videantur. Alij semicorrosas crustas et premorsas colli-
ridas cibariis gustando infigunt et reliquias dentium suorum offas fac-
turi in poculis demergunt . . . Sumendus est eciam temperate, id est [[159-165]]
160 tractim et non cum nimia festinacione nec contra honestatem nec supra
necessitatem . . . Cui minus sufficit, iste, priusquam ad turpitudinem
edacitatis perueniat, in superfluitatem offendit. Cui multum opus est, in
eo sepe honestas comedendi leditur eciam, priusquam ad superfluitatem
veniatur. Ergo ille, cui parum satis est, magis superfluitatem caueat;
165 illi vero, cui multum opus est, magis ad honestatem attendat.’ Multa
quoque alia de moderacione gestuum ac regimine actuum et ceteris ad
honestatem vite pertinentibus superius per diuersos libros ac per diuersa
singulorum librorum capitula posuimus. ut enim dicit tullius in tuscu-
lanario
[[ Print Edition Page No. 123 ]]
libro iiiio, ‘Amplissima omnium est bene uiuendi disciplina, quam
vita magis quam litteris quidam persecuti sunt,’ et ut dicit ouidius in170
libro de arte iiio:
Magnum opus est mores conposuisse bonos.
Ceterum de uita sociali dicit beatus bernardus in sermone supradicto: [[2-5]]
‘Socialiter debes viuere, ut amari studeas et amare, blandum te et affabilem
exhibere, nec solum pacienter sed eciam libenter infirmitates fra-
trum siue sociorum, tam morum quam corporum supportare.’ Hec5
bernardus. Et revera vita socialis eciam pueris multum expedit, si tamen
societas bona sit. Nam ut dicit tullius in libro de amicicia, ‘nunquam nisi
inter bonos esse potest vera societas uel amicicia.’ ut autem uiuatur
socialiter, concordat eciam natura, quoniam, ut idem ibidem dicit, [[9-11]]
‘natura nichil solitarium amat . . . nec aliquid appetencius est sui similium10
atque rapacius quam natura.’ Apostolus quoque quosdam inter
criminosos numerat, eo quod essent sine affectione et absque federe, sc.
sociali, ad romanos io. Ideo dicit eciam epycurus: ‘Ante circumspicien-
dum est, cum quibus edas et bibas, quam quid edas uel bibas. Nam sine [[13-15]]
amico uel socio uisceracio leonis ac lupi uita est.’ Est eciam ipsa societas15
naturaliter ioconda et grata, iuxta illud senece ad lucilium: ‘Nullius,’ [[16-17]]
inquit, ‘boni possessio ioconda est sine socio.’ ut autem dicit tullius in
libro de officiis io, ‘In quibus eadem studia uoluntatesque sunt eadem, in
hiis fit, ut alter altero eque delectetur ut seipso . . . sicque fiat unus ex
pluribus.’ Denique non solum in domo uel in mensa societas est iocunda20
sed eciam in uia, iuxta illud macrobii in libro saturnalium: ‘Comes,’
inquit, ‘facundus in uia pro vehiculo est.’ Nec solum est ioconda sed
eciam utilis ad multa. unde dicitur in ecclesiaste ivo: ‘melius est duos esse
quam unum, habent enim emolumentum societatis sue.’ Deinde sub-
iungitur triplex emolumentum, quod ex societate prouenit, videl. in casu25
[[ Print Edition Page No. 124 ]]
fulcimentum, in pace uel quiete solacium uel fomentum, in persecutione
adiumentum. Hoc est enim, quod dicit: ‘Si unus ceciderit,’ id est ad
casum corporalem uel spiritualem titubauerit, ‘ab altero fulcitur,’ sc.
consilio uel auxilio uel solacio, iuxta illud Ia ad thessalonicenses v: ‘Con-
solamini30 pusillanimes, suscipite infirmos, pacientes estote ad omnes.’
Et ad galathas vi: ‘Alter alterius honera portate et sic adimplebitis legem
christi.’ Et alibi: ‘Cum paciencia supportantes inuicem etc.’ Econtra
vero de solitario, id est societate destituto, subiungit salomon: ‘ve soli,
quia cum ceciderit, non habet subleuantem,’ id est ipsum a casu erigen-
tem,35 secundum illud ad hebreos xii: ‘Remissas manus et soluta genua exi-
gite,’ sc. ad inuicem, ‘et gressus rectos facite pedibus vestris, ut non clau-
dicans quis erret, magis autem sanetur.’ Postea de secundo emolumento
subdit salomon: ‘Et si dormierint duo,’ id est in pace et quiete pariter
vixerint, ‘fouebuntur mutuo,’ id est mutuis exemplis bonum faciendi et
40 malum fugiendi. De primo dicit seneca lucilio: ‘Cum hiis uersare, qui
te meliorem facturi sunt, et illos admitte, quos tu potes meliores facere.’ [[40-41]]
hinc et terencius in adelphis:
vitas — inquit — aliorum iubeo tanquam in speculum inspicere
et ex aliis exemplum sibimet sumere.
45Dicit eciam quintilianus in libro viiio de oratoria institucione, quod ‘pru-
dentis est, quod in quoconque obtimum est, si possit, suum facere.’ De
secundo, sc. exemplo malum fugiendi, patet, quod unius increpacio uel
flagellacio terrorem incutit alteri, iuxta illud prouerbiorum xxi: ‘Mulctato
pestilente sapiencior erit paruulus.’ unde in prouerbiis sapientum dici- [[49-50]]
tur, 50 quod ‘ex alterius uicio sapiens emendat suum.’ Hinc et ouidius de
arte libro iiio:
Discite ab alterius vestris timuisse querelis. [[50-52]]
Felix, quicumque dolore
Et cato ubi supra: [[56-57]]
Que fugias, uita est nobis aliena magistra.
Tandem uero de iiio emolumento adiungit salomon: ‘Et si quispiam,’ sc.
[[ Print Edition Page No. 125 ]]
homo uel dyabolus, ‘preualuerit contra unum, duo resistent ei,’ sc.inuicem
adiuuantes et consolantes ac simul pro inuicem intercedentes aut orantes.60
ut enim legitur in prouerbiis xviii, ‘Frater, qui adiuuatur a fratre, est
quasi ciuitas firma.’ Post illa uero tria emolumenta expressa subiungi-
tur, quod funiculus triplex difficile rumpitur. Et apellatur ‘triplex
funiculus’ methaphorice. Predictum triplex emolumentum, quod con-
sequitur quis ex conpetenti societate, uel eciam triplicem funiculum uocat65
salomon societatem trium, ac si dicat: Si tam multiplex habent emolu-
mentum societatis sue duo conuiuentes, multo magis tres aut plures.
Bonorum namque pluralitas sociorum producit, quod optimum est,
multitudinem exemplorum. Ideoque ad proficiendum in bono est utilis,
iuxta illud catonis:70
Multorum disce exemplo, que facta sequaris.
Nec solum aliquando expedit puero meliores habere socios in moribus uel
sciencia, quos sequatur, sed eciam minus prouectos, quos magis ac magis
precedere nitatur, iuxta illud ouidii in libro de arte iiio: [[74-76]]
Tunc bene fortis equus reserato carcere currit,75
cum quos pretereat, quosque sequatur habet.
Porro in eligendo socio uel societate necessaria est prudencia et in ser-
uando concordia et in perseuerando constancia. Prudencia quidem, ut
eligatur fidelis et moribus habilis uel amabilis et excercicio uel studiis
equalis. De primo, id est de fidelitate, oportet, quod sit fidelis et in80
uerbo et in conmisso; in verbo ne sit mendax, quia omnibus recte sapienti-
bus odiosa est mendacitas. unde dicitur in ecclesiastico xx, quod ‘pocior
est fur quam assiduitas viri mendacis.’ In conmisso uero duplici, con-
silij sc. et rei. Consilij, ut non reuelet; rei, ut non defraudet. De primo
dicitur in prouerbiis xi: ‘Qui ambulet fraudulenter, reuelat archana, qui85
autem fidelis est, celat animi conmissum.’ De secundo dicit tullius in
libro de officiis iii: ‘Societatis arctissimum vinculum est arbitrari magis
contra naturam esse hominem aliquid homini detrahere conmodi sui
causa quam omnia subire inconmoda.’ De fideli societate ponit valerius
libro iiiio exemplum laudabile: ‘Damon,’ inquit, ‘et physicas, pytagore90
discipuli, tam fidelem inter se iunxerunt amiciciam, ut cum alterum ex
hiis dyonisius syracusanus tyrannus interficere uellet et is tempus ab eo,
[[ Print Edition Page No. 126 ]]
quo prius quam periret domum profecturus ordinaret res suas impetras-
set, alter tandem pro eius reditu tyranno dare non dubitauit . . . Appro-
pinquante95 autem prefinita die nec illo redeunte, unusquisque stulticie
temerarium sponsorem dampnabat. At is nichil se de amici constancia
metuere predicabat. Eodem itaque momento et hora dyonisio consti-
tuta, qui eam acceperat, superuenit et admiratus tyrannus amborum
animum supplicium fidei remisit, eosque insuper, ut ipsum in societatem
100 amicicie tercium sodalicij gradum . . . reciperent, rogauit.’ Hec vale-
rius. Et hoc exemplum consonat uerbo supradicto, quod in ecclesiaste
legitur, sc. funiculus triplex difficile rumpitur. De secundo autem, quod
in socio requirendum est, sc. de morum habilitate uel aptitudine, patet,
quod pueris precipue tam bonis quam discolis prouidendum est de bona
105 et moriginata societate. Bonis, scil. ne malorum exemplis et colloquiis
peruertantur, et eciam discolis, ut bonorum exemplis ad bonum conuer-
tantur. Et hoc maxime, quoniam etas illa ad utrumlibet formabilis est,
iuxta illud, quod scriptum est: ‘Cum sancto sanctus eris et cum peruerso [[108-109]]
peruerteris.’ Ideo dicit cato:
110proximus esto bonis, si non potes optimus esse.
Cum tibi uel socium uel fidum queris amicum, [[111-112]]
non tibi fortuna est hominis sed vita petenda.
Precipue quoque inter bonos conmendabilis est societas, iuxta illud tullij
de officiis iio: ‘Omnium societatum nulla prestancior est, nullaque firmior
115 quam cum boni moribus similes familiaritate coniuncti sunt . . . Nichil
est enim amabilius nec copulacius quam morum similitudo bonorum.’
Huic eciam consonat matheus in libro de tobia dicens:
Et redolet melius iunctura bonorum,
. . .
plus namque sapiunt lilia mixta rosis.
120Econtra uero de societate mala dicit plautus in aulularia: ‘In-
sipiencium et reproborum facilius sustinetur odium quam collegium.’
propter hoc in lege prohibetur iungi asinus cum boue, id est stolidus cum
[[ Print Edition Page No. 127 ]]
prudente uel rudis cum obediente. Hinc et amos iiio: ‘Numquid ambula-
bunt pariter duo, nisi eis conuenerit.’ Cui consonat eciam apostolus IIa
ad corintheos vi dicens: ‘Que participacio iusticie cum iniquitate, aut que125
societas luci ad tenebras, que autem conuencio christi ad belial.’ Siqui-
dem et boni plerumque malorum exemplis auertuntur a bono, secundum
illud ecclesiastici xiii: ‘Qui tetigerit picem, inquinabitur ab illa, et qui con-
municauerit superbo, induet superbiam.’ Et eciam colloquio secundum
illud Ia ad corinthios xv: ‘corrumpunt mores bonos colloquia praua.’ Hinc130
et augustinus in libro confessionum iio recolens statum iuuentutis sue con-
queritur se malos socios habuisse, quorum colloquiis deprauabatur, hoc
modo: ‘Tanta,’ inquit, ‘societate preceps ibam, ut inter coetaneos meos
puderet me minoris dedecoris, quibus de flagiciis suis gloriantibus libebat
facere non solum libidine facti sed eciam laudis. At ego, ne vituperarer,135
viciosior fiebam. Quid dignum est vituperatione nisi vicium? At ego,
ne vituperarer, viciosior fiebam, et ubi non suberat, quo admisso perditis
equarer, fingebam me fecisse, quod non feceram, ne eo viderer abiectior,
quo eram innocencior . . . Ecce cum quibus comitibus iter agebam
platearum babylonie et in eius ceno volutabar tanquam in cynamomis et140
unguentis et in eius umbilico quo tenacius hererem, me calcabat inimicus
invisibilis et seducebat me, quia seductilis eram.’ hec augustinus. Cete-
rum in eodem socio plerumque aliqua sunt imitanda et aliqua euitanda,
sicut vita super spinas exuberante fructus colligitur et spina relinquitur,
iuxta illud euangelicum in matheo vii: ‘Nunquid colligunt de spinis uuas?’145
Hinc et prosper in libro epygrammatum:
Nature quisquis proprium non spernis honorem,
in quoconque hominum, que tua nescis, ama.
Sic tamen prauos ut uitet concordia mores,
nullaque sint pacis federa cum viciis.150
De tercio uero, quod in socio requiri conuenit, sc. de studiorum uel
excerciorum parilitate dicit ouidius in libro de ponto:
Scilicet ingeniis aliqua est concordia iunctis
et seruat studij federa quisque sui.
[[ Print Edition Page No. 128 ]]
155Rusticus agricolam, miles fera bella gerentem,
rectorem dubie nauita pupis amat.
hoc est quod dicitur in ecclesiastico xiii: ‘Omne animal diligit simile sibi
et omnis caro ad similem sui coniungetur. Sic et omnis homo simili sibi
sociabitur.’ Et in eodem xxvii: ‘volatilia ad sibi similia conueniunt.’
160 Hinc et symachus patricius in epistolari suo, ‘Natura,’ inquit, ‘gaudet
equalibus et familiare sibi est omne, quod simile est.’ Et ut dicit seneca
in libro de naturalibus questionibus io, ‘equa libertas,’ que sc. conuenit
inter socios, ‘inter nullos magis esse debet quam inter philosophos,’ id est
amatores sapiencie. Hec de prudencia, que in eligendo socio est obser-
uanda.165
Porro de concordia, que in seruanda societate est necessaria, sciendum,
quod inter socios seruatur concordia per tria. Primum quidem per
humilitatem, sc. ut quilibet aliquando malit credere uel acquiescere socio
5 quam sibi, iuxta illud apud catonem:
vincere cum possis, interdum cede sodali. [[5-6]]
Ad hoc necessaria est paciencia, de qua gregorius in moralibus, ‘paciencia,’ [[7-8]]
inquit, ‘uera est, que ipsum eciam amat, quem tolerat.’ Econtra uero
dicit plautus in aulularia: ‘Res nimium singularis est homo parem ferre
10 non paciens.’ Deinde uero per taciturnitatem, sc. ut nichil dicat, quod
grauare debeat comitem, iuxta illud eiusdem:
Quod pudeat socios, prudens celare memento. [[12]]
Malus enim iudicatur socius, qui ad sociorum accusationem est pronus.
unde et proiectus est accusator fratrum, id est dyabolus a domino, sicut
15 legitur in apocalipsi xii. Et reuera accusatio pueri quandoque maioris est
ponderis quam adulti, iuxta illud senece in declamationibus libro vo [[16-18]]:
‘Nichil est,’ inquit, ‘puero teste cercius, quando ad eos annos peruenit, ut
intelligat, et non ad eos, quibus fingat.’ Et propter hanc eciam taci-
turnitatem, sc. secreta celandi dicit cato: [[19-20]]
Consilium archanum tacito conmitte sodali.20
Tercio per morum conformitatem, iuxta illud uarronis ad atheniensem
auditorem: ‘Alit concordiam mores ad cohabitancium animos formare.’ [[21-22]]
verum, ut ennodius ait, ‘nemo in altero mores amplexatur nisi quos in se
formauerit.’ In hoc eciam modum seruari opportet. Hec autem virtus,
qua mores ad cohabitancium animos formantur, moralitas vocatur, que25
sic describitur: ‘Moralitas est seruata propria virtute iuste ac pie aliorum
uite se contemperare.’ ubi notanda sunt duo, sc. ut et aliorum moribus
se conformet et a uirtute propria non declinet. Ideo, inquam, aliis se
conformet, quia, sicut dicit augustinus in libro confessionum, ‘turpis est
omnis pars uniuerso suo non congruens.’ propter hoc eciam idem dicit30
ad ianuarium libro io: ‘Cum romam,’ inquit, ‘ambrosius, venio, ieiuno
sabbato; cum hic sum, non ieiuno. Sic et tu, ad quam fortassis ecclesiam
ueneris, eius morem custodi, si non uis cuiquam esse scandalo nec quem-
quam tibi.’ Ideo autem dixi, ne a uirtute propria declinet, quia et si [[30-34]]
similitudo corrupta sit in aliquo, nec sic eciam mali mores aliquatenus35
sunt imitandi, iuxta illud exodi xxiii: ‘Non sequeris turbam ad faciendum
malum.’ unde dicitur ieremie xv: ‘Conuertentur ipsi ad te et tu non
conuerteris ad eos.’ Ideo dicitur in prouerbiis sapientum: ‘Intus omnia [[38-39]]
sint dissimilia, sed populo conueniat frons nostra,’ id est exterior modes-
tia. Sic eciam intelligitur illud apostoli Ia ad corinthios ix: ‘Omnibus40
omnia factus sum etc.’ Hinc eciam seneca ad lucilium epistola va, ‘Inter
bonos,’ inquit, ‘et publicos mores temperetur vita,’ sc. ut nec nimis sit
seuera nec nimis remissa. Hec de concordia in seruando. De stabilitate
uero siue constancia in permanendo dicit sydonius in epistolari suo libro
iiiio: ‘Sodales uetustos nunquam per frequencium nouitate fastidias.45
Aliter enim videberis sic amicis uti quasi floribus quamdiu gratis.’ Huic
eciam consonat illud ecclesiastici ixo: ‘Ne derelinquas amicum tuum anti-
quum, nouus enim non erit similis illi. vinum nouum, amicus nouus
ueterescat et cum suauitate bibes illud.’ Hinc refert suetonius in libro [[49-51]]
[[ Print Edition Page No. 130 ]]
50iio de augusto cesare, quod ‘amicicias quidem non facile admisit, sed
constantissime retinuit.’ Itaque de tali socio sic eligendo et cum eo
proficiendo ac perseuerando dicit boecius in libro de scolastica disciplina:
‘prudens discipulus semper aliquo consorte gaudeat, cui propriam con-
scienciam detegere valeat, qui nubila . . . fortuna diligenter subueniat . . .
55 libellis gaudeant permutatim, questiunculis certatim, conmendabili re-
cordacione gradatim, castigationis felicitate conuersim . . . Et sic inter
eos mutue dilectionis integritas permaneat, primeui temporis ros instil-
lans, in medio inundans, in fine uero inebrians existat.’ Hec boecius.
Non solum cauendum est pueris a noxio comitatu sed etiam a pernicioso
60 famulatu. unde idem quoque boecius ibidem: ‘lotricis etiam,’ inquit, ‘ac
uetularum remocio summopere captanda est . . . ne dum venerit, aliquid
suggerat inquinatum uel a mancipio extrahat permollitum, quia man-
cipiorum rara reperitur clemencia, rariorque in agone constancia. ve
autem seducenti mancipio, in qua confidit dominantis plenaria dilectio . . .
65 Seruus bilinguis procul expellatur et ipsius imminente nequicia statim
deponatur, licet consanguinitate proximus existat. seruorum quippe
crudelitate multos vidimus iacturam incurrere.’ Hec ille. cauenda est
autem in sociali vita et familiaritas nimia et affectio immoderata.
Familiaritas, inquam, iuxta philosophum dicentem quod ‘familiaritas [[69-70]]
70 nimia parit contemptum.’ Ideo dicit plautus ubi supra: ‘Nemini te
nimis sodalem feceris,’ et apuleius in libro de deo socratis: ‘parit conuersacio contemptum,
raritas conciliat admiracionem.’ Affectio alit, que si
est immoderata, degenerat in libidinem. unde augustinus in libro con-
fessionum iio dicit de seipso: ‘Olim,’ inquit, ‘dum essem iuuenis, amare et
75 amari erat michi dulce. sed non tenebatur modus ab animo usque ad
animum, quatenus est luminosus limes amicicie. Nam exhalabant ne-
bule de limosa concupiscencia carnis et scatebra pubertatis et obnubila-
bant . . . cor meum, ut non discerneretur serenitas dilectionis a caligine
libidinis. utrumque nimirum in confuso estuabat et imbecillem etatem
[[ Print Edition Page No. 131 ]]
rapiebat per abrupta cupiditatum atque mersabat gurgite flagiciorum.80
Inualuerat super me, domine, ira tua et nesciebam.’ Idem in libro iiio [[81-83]]:
‘Venam amicicie coinquinabam sordibus concupiscencie, candoreque
illius obnubilabam tartaro libidinis.’ Deinde in libro iiio ponit expressum
exemplum de quodam socio et amico suo immoderate a se dilecto, [[83-120]]
dicens: ‘Comparaueram amicum societate studiorum nimis carum michi85
coeuum et conflorentem flore adolescencie . . . Sed nondum sic amicus
erat . . . sicut est amicicia vera, quia non est vera, nisi cum eam tu, domine,
agglutinas inter coherentes sibi caritate per spiritum sanctum
in cordibus diffusa . . . Sed tamen dulcis erat nimium cocta feruore
parilium studiorum . . . Et ecce tu imminens dorso fugitiuorum tuorum,90
deus ulcionum simul et fons misericordiarum, qui nos miris modis ad te
conuertis. Ecce abstulisti eum de hac vita, cum vix explesset annum
eciam amicicia mea . . . Quo dolore contenebratum est cor meum . . .
eratque michi patria supplicium . . . et quicquid cum illo conmuni-
caueram, sine illo in immanem uerterat cruciatum . . . Solusque fletus95
erat dulcis michi et successerat amico meo in deliciis animi mei . . .
Itaque miser eram et miser est omnis animus uinctus amicicia rerum mor-
talium et dilaniatur, cum eas amittit, ac tunc miseriam, qua miser erat,
etiam antequam amitteret illas, sentit . . . Sic ego michi locus infelix
remanseram, ubi nec esse nec inde recedere possem . . . Et unde me100
facillime et intime penetrauerat dolor ille, nisi quia fundaueram in
harena cor meum diligendo moriturum quasi non moriturum? Maxime
quippe me recuperabant . . . aliorum amicorum solacia, cum quibus
amabam quod non pro te amabam. Et hoc erat ingens fabula et longum
mendacium, cuius adulterina confricacione corrumpebatur mens nos- 105
tra . . . Erant et alia, que in amicis amplius capiebant animum, videl.
colloqui et conridere, vicissim obsequi beniuole, simul libros dulciloquos
legere, pariter nugari et simul honestari, interdum sine odio dissentire . . .
ipsaque rarissima dissencione consensiones plurimas condire, docere
aliquid inuicem aut discere ab inuicem, absentes cum modestia desiderare,110
[[ Print Edition Page No. 132 ]]
venientes cum leticia suscipere. Hiis et huiusmodi signis a cordibus
amantium et redamancium procedentibus per os, per linguam, per oculos
ac mille motus gratissimos quasi fomitibus animos conflare et ex pluribus
unum facere . . . hoc est quod diligitur in amicis. Sicque diligitur, ut
115 rea sibi humana consciencia sit, si amantem non redamauerit, nichil
querens ex eius corpore preter indicia beniuolencie. Hinc luctus ille, si
quis moriatur ac tenebre dolorum . . . ex amissa uita morientium. At uero
beatus, qui amat te et amicum in te et inimicum propter te. Nul-
lum enim carum solus amittit, cui omnes in illo cari sunt, qui non amitti-
tur.’120 Hec augustinus.
Denique docendi sunt pueri, qualiter ad omnes homines habere se
debeant et inter eos conuersari, videl. qualiter ad superiores, qualiter
ad inferiores et qualiter ad pares. Quod sic docet hugo de sancto vic-
tore5 in libro de nouiciorum institucione: ‘Discrecio,’ inquit, ‘personarum,
quantum pertinet ad dilectionem, habenda est secundum meritum, quan-
tum uero ad uenerationem, secundum etatem et officium. Meliores
siquidem diligere, superiores debemus honorare, quia par est contumacia
siue in eo, qui propter inferiorem gradum in homine virtutem despicit,
10 siue in eo, qui propter inferiorem uitam superiorem gradum contempnit.
Istis igitur honor, illis impendatur amor, sic tamen, ut honor istorum sit
voluntarius et illorum amor venerandus. Reuerencia enim sine amore
magis seruilis est et amor sine reuerencia puerilis iudicari debet . . .
Sex denique modis discretionem personarum habendam ex hiis colligimus:
15 tribus secundum dignitatem et tribus secundum conuersacionem . . .
Secundum dignitatem . . . superioribus obedienciam, timorem, obse-
quium et venerationem debemus exhibere, cum equalibus pacem et con-
cordiam custodire, inuicem obsequio, beneficio et honore preuenire. In
omni actione et uerbo superiorem locum eis tribuere et si quando fortassis
20 in aliquo negocio eos preire cogamur, cum omni humilitate et reuerencia,
que facienda sunt, non precipere sed demonstrare et si eos contigerit
precedere, cum alacritate et deuocione quasi ex necessitate subiecti
[[ Print Edition Page No. 133 ]]
obedire, inferioribus semper beneficium et auxilium impendere, nunquam
improperare, sine contumelia corripere, sine superbia gubernare, sine
crudelitate castigare, cum pietate fouere, veneracionem non exigere,25
societatem et equalitatem amare, maioribus per timorem subdi, equalibus
per caritatem obsequi, minoribus per humilitatem coequari, precipienti-
bus parati, obedientibus modesti, maledicentibus taciti, laudantibus
uerecundi. Item secundum conuersacionem . . . superioribus quidem in
omni loco et in omni (o)pere uel sermone studeamus reuerenciam exhi- 30
bere et quicquid egerint aut ubicunque fuerint . . . virtutis exemplum
imitemur quodam modo taciti . . . tamen consorcium cooperandi nun-
quam presumamus expetere . . . Negligentes vero et maxime illos,
quorum opera uel studia reprehensione digna apparent, tali nos cautela
declinare oportet, ut et fugiamus, quod faciunt, et tamen iudicare non35
presumamus, quod sunt. Cogitemus in eiusmodi nobis atque dari exem-
plum neque permitti iudicium, quia hoc fortassis in eis ignorancia siue
infirmitas excusat, quod si a nobis fieret, excusationem non haberet . . .
Cum mediis et equalibus . . . tanta nobis pacis et concordie seruande
diligencia sit, ut in nullo umquam negocio, quantum in nobis est fraterna40
dilectio, perturbetur. Studeamus eis nunquam aut molestiam inferre,
illatam vero propter amorem fraterne caritatis equo animo sustinere,
nichil contentiose uel arroganter erga eos agere, sed parati semper in omni
opere et pertinaciter insistentibus cadere et laborantibus libenter sub-
uenire. Et quoniam inter pares nonnunquam peruersa quedam emulacio45
esse solet . . . operam nostram . . . neque ingeramus nolentibus neque
petentibus subtrahamus, quia in utroque liuoris suspicio esse potest.
Si quando autem in aliquo forte negocio laborantibus opem ferre cupimus,
tanta hoc humilitate et mansuetudine faciendum est, ut hiisdem ipsis
manifestum sit, quod non excellenciam operis sed consorcium queramus50
laboris.’ Hec hugo. De hoc eciam seneca loquitur in libro de quatuor
virtutibus. ‘Omnes,’ inquit, ‘pares tibi feceris: si nec inferiores super-
biendo contempnas, nec superiores recte viuendo timeas. Cunctis esto
benignus, nemini blandus, paucis familiaris, omnibus equus. Seuerior
esto iudicio quam sermone, vita quam vultu . . . Nec tue bone fame55
[[ Print Edition Page No. 134 ]]
seminator sis nec inuidus aliene . . . Que nosti, sine arrogancia postu-
lanti imparcias, que autem nescis, sine occultatione ignorancie tibi
postula impartiri . . . Ceterum nec tua defleas, nec aliena mireris . . .
Non sis arrogans, non audax. Submittas te, non proicias grauitate
60 seruata. Admone libenter, reprehende pacienter . . . alienorum viciorum
nec curiosus indagator sis nec acerbus reprehensor nec cum exprobracione
corrector, ita ut admonitionem hylaritate preuenias . . . Dicenti ergo
esto tacitus auditor . . . requirenti facile responde, contendenti facile
cede.’ Hec seneca. Ceterum de personarum reuerencia et honore, qui
65 secundum legem et racionem siue propter naturam siue propter etatem
siue propter officium siue propter mores aut vite sanctitatem debet illis
ab omnibus exhiberi, plenius dictum est superius in secundo huius operis
libro, ubi actum est de reuerencia dei. Hec igitur ad presens dicta suf-
ficiant de paruulorum eruditione, que maxime excercenda est in puerili etate
70.
Cum autem annis puerilibus decursis ad etatem peruenerint adoles-
cencie, tunc eciam plurimis eorum propter etatis pronitatem ad malum
valde necessarium est frenum discipline, quod sc. non solum a superiori-
bus5 uel magistris debent incipere, sed eciam ipsimet propter usum racionis
sibimet imponere. Nam de pronitate illius etatis ad malum dicitur a
domino in genesi viiio: ‘Sensus et cogitacio humani cordis in malum prona
sunt ab adolescencia sua.’ unde, sicut dicit salustius in catilinario,
‘Adolescencium . . . animi molles ac fluxi haut difficile capiuntur,’ sc.
10 dyabolo uel peccato. Hinc et claudianus in minori uolumine:
Teneris est lubrica moribus etas.
Ideo confitetur augustinus de seipso in libro confessionum iio, dicens:
‘Exarsi, domine, aliquando saciari inferius in adolescencia et siluescere
umbrosis amoribus ausus sum et contabuit spes mea et conputrui coram
[[ Print Edition Page No. 135 ]]
oculis tuis michi placens et placere cupiens oculis hominum.’ Itaque15
prona est adolescencia maxime ad tria mala. Primo sc. animositatis, id
est iracundie tumide uel superbe, iuxta illud senece in creade: [[17-18]]
Juuenile — inquit — est uicium regere non posse impetum.
Et de tali dicitur in ecclesiastico io: ‘iracundia animositatis eius subuersio
est illius.’ Deinde ad malum luxurie, iuxta illud salomonis in prouerb.20
vii loquentis de meretrice: ‘Considero,’ inquit, ‘vecordem iuuenem, qui
transit per plateas iuxta angulum et prope uiam domus illius. Et ecce
mulier occurrit illi ornatu meretricio preparata etc.’ Et postea, ‘statim,
’ inquit, ‘sequitur eam quasi bos ductus ad victimam et quasi agnus las-
ciuiens et ignorans, quod ad vincula stultus trahatur, donec transfigat25
sagitta iecur eius uelud si auis festinet ad laqueum et nescit, quod de
periculo anime illius agitur,’ iuxta illud ouidii de fastis vo:
Cum iuuenilibus annis
luxuriant animi corporaque ipsa uigent.
Idem in libro sine titulo io:30
Que bello est habilis, ueneri quoque conuenit etas.
Contra hec duo mala dicitur in ecclesiaste xi: ‘letare iuuenis in adolescen-
cia tua,’ sc. contra malum iracondie tumide, ‘et in bono sit cor tuum in
diebus iuuentis tue,’ sc. contra malum luxurie. unde postea sequitur:
‘Aufer iram a corde tuo et maliciam amoue a carne tua. Adolescencia35
enim et voluptas vana sunt.’ Tercio ad malum tocius dissolutionis et
lasciuie, iuxta illud senece in libro declamationum io: ‘Torpent,’ inquit, [[37-44]]
‘ingenia desidiose iuuentutis,’ sc. a bono, ‘nec unius honeste rei labore
uigilant . . . Sed cantandi pocius saltandique obscena studia effeminatos
tenent. Denique capillum frangere et ad muliebres blandicias uoces40
extenuare, mollicie corporis cum feminis certare et immundissimis se
mundiciis excolere nostrorum adolescencium specimen est . . . Molles
eneruesque nati in vicio manent, expugnatores aliene pudicicie, negli-
gentes sue.’ Hec seneca. et recte dicit ‘expugnatores aliene etc.,’ quia
non solum concupiscunt, sed eciam concupisci uolunt, iuxta illud ieronimi45
[[ Print Edition Page No. 136 ]]
ad domnionem: ‘Non erubescit,’ inquit, ‘iuuenis . . . cuius decore ueneres
fluunt . . . nobilium domus lustrare, matronarum salutacionibus inherere
etc.’ Ad huiusmodi lasciuiam iuuenilem pertinet illud detesta-
bile inuitatorium, uidel. adolescencium se inuicem ad huiusmodi ex-
hortancium50 et prouocancium hoc modo, sicut legitur in libro sapiencie
iio: ‘Venite, inquiunt, et fruamur bonis, que sunt, et utamur creatura
tanquam in iuuentute, celeriter, vino precioso et unguentes nos impleamus
et non pretereat nos flos temporis. Coronemus nos rosis, antequam
marcescant, nullum pratum sit, quod non pertranseat luxuria nostra.
55 Nemo nostrum sit exos luxurie nostre. ubique relinquamus signa letitie,
quoniam hec est pars nostra et hec est sors.’ propter hanc multiplicem
adolescencie pronitatem in malo dicit augustinus in libro de ciuitate dei
xxio: ‘Infancia quidem sine ullo renisu carni subiacet, puericia quoque,
quia nondum ratio pugnam suscipit . . . fere ab omnibus uiciosis delecta-
tionibus60 iacet. verumptamen, quia . . . nondum precepti capax est in-
firmitas mentis, saluatur per sacramenta mediatoris . . . Cum autem
peruentum fuerit ad etatem, que iam preceptum capit et legis imperio
subdi potest, ne ad dampnabilia peccata perducat, bellum contra vicia
suscipiendum acriterque gerendum est. Et siquidem nondum uictori-
arum65 consuetudine roborata sunt, facilius uincuntur ac cedunt. Si
autem uincere consueuerunt et imperare, laboriosa superantur difficultate.
Nec id ueraciter atque sinceriter fit nisi delectacione uere iusticie, que est
in christi fide. Nam si lex iubens assit et spiritus adiuuans desit, per
ipsam prohibicionem desiderio peccati crescente atque vincente reatus
70 eciam preuaricationis accedit. Nonnunquam sane apertissima vicia
quibusdam uiciis occultis superantur, que virtutes esse putantur, in qui-
bus regnat superbia et quedam sibi placendi altitudo ruinosa. Tunc
itaque victa deputanda sunt vicia, cum dei amore vincuntur, qui nonnisi
a deo per mediatorem dei et hominum datur . . . qui factus est particeps
75 mortalitatis nostre, ut nos participes faceret diuinitatis sue. Paucissimi
vero tante felicitatis extant, ut ab ipsa ineunte adolescencia nulla damp-
nabilia peccata conmittant, uel in flagiciis uel in facinoribus uel in
nepharie cuiusquam impietatis erroribus, sed magna spiritus opprimant
[[ Print Edition Page No. 137 ]]
largitate, quicquid in eis dominari possit carnali delectatione. Plurimi
uero precepto legis accepto, cum prius viciis preualentibus uicti et pre- 80
uaricatores eius effecti sunt, tunc ad graciam adiutricem confugiunt, qua
fiant et amarius penitendo et uehemencius pugnando quam prius deo sub-
diti et ita victores proposita mente carni.’ Hec augustinus. In quibus,
sc. uerbis, notandum est primo, quod adolescens multo grauius peccat
puero propter liberiorem usum rationis et capacitatem precepti ac pro- 85
hibicionis. Itaque prohibicio auget desiderium peccati, nisi assit gracia
spiritus sancti, iuxta illud ouidii sine titulo libro iiio: [[87-89]]
Nitimur in uetitum semper cupimusque negata.
Sic interdictis imminet eger aquis.
De hinc eciam quod in quibusdam adolescentibus est continencia superba90
et simulata, qui sc. ideo continent, ut sibi uel aliis placeant. Tales fue-
runt uirgines fatue, que lampades quidem, id est corpora, per continenciam
pura et nitida habuerunt, sed sine oleo, id est consciencie nitore uel cari-
tate. unde beatus bernardus: ‘Caueamus,’ inquit, ‘ne uasorum nostrorum [[94-98]]
uacuo splendore decepti sero habeamus conqueri, quod lampades nostre95
extinguntur. Ego siquidem reor nec illas quidem accensas fuisse, que
tunc uidebantur extingui, . . . quia nec sumpserunt oleum secum . . . sed
uitrea pocius quam ignea claritate fulgebant.’ Tercio etiam notandum
est in uerbis predictis augustini, quod nullus, precipue adolescens, uere
continens esse potest nisi dono dei. Ideoque precipue in etate tali hac100
de causa insistendum est oracioni, iuxta illud sapientis in libro sapiencie
viii: ‘Puer,’ inquit, ‘eram ingeniosus et sortitus sum animam bonam. Et
cum essem magis bonus, ueni in coinquinatum corpus. Et ut sciui,
quoniam aliter non possum esse continens, nisi deus det, et hoc ipsum
erat sapiencie, scire, cuius esset hoc donum, adij dominum et deprecatus105
sum illum et dixi ex totis precordiis meis: deus patrum meorum etc.’
Quarto eciam notandum est ibi, quod in adolescencia bello ingruente
necesse est omnino uincere aut vinci. Ideo adolescentem oportet armis
spiritualibus accingi, de quibus dicitur ad ephesios vi: ‘Induite uos arma-
turam dei, ut possitis stare aduersus insidias dyaboli.’ Hec armatura,110
que tangitur ibi, est cingulum castitatis, lorica iusticie, calciamentum
[[ Print Edition Page No. 138 ]]
boni exempli, scutum fidei, galea spei et gladius oracionis spiritualis, qui
est uerbum dei. In hiis ergo vincere poterit, ut ei merito et illud dici
possit Ia Johanne ii: ‘Scribo uobis, adolescentes, quoniam vicistis malig-
num,’115 vel illud quod postea sequitur: ‘Scribo uobis, iuuenes, quia fortes
estis et uerbum manet et vicistis malignum.’ Fortes utique fuerunt illi
adolescentes, sc. machabei, quando non solum hostes sed eciam semetip-
sos uicerunt, ut legitur II machabeorum vii: ‘Horum enim unus linguam
postulatus ad cruciatum cito protulit et manus constanter extendit atque
120 fiducialiter ait: “E celo ista possideo, sed propter dei leges hec ipsa de-
spicio, quoniam ab ipso ea me recepturum spero.” unde rex et qui cum
ipso erant, mirabantur adolescentis animum, quod tamquam nichil
duceret cruciatum.’ Huiusmodi fortitudo uix et raro inuenitur in seni-
bus, a quibus tamen exemplum dari deberet adolescentibus, sicut fecit
125 ille senex eleazarus, qui pro lege offerens se martyrio, dixisse legitur
ibidem vi: ‘Ego quidem senectute dignus apparebo, adolescentibus autem
exemplum forte relinquam, si prompto animo ac fortiter pro sanctissimis
legibus honesta morte perfungar.’ Quinto eciam notatur, quod adoles-
cens, si forte contigerit eum in pugna succumbere, mox debet ad peni-
tencie130 remedium confugere, sicut fecit adolescencior ille filius, qui ac-
cepta porcione bonorum a patre suo omnia in luxuriis dissipauit et postea
reuertens penituit, ut legitur in luca xv. Quem et pater cum gaudio
suscepit, eumque stola prima et anulo et calciamentis ornauit. In quibus
ornamenta spiritualia designantur, quibus uere penitens tanquam a morte
135 anime resurgens decoratur, sicut ibidem a patre dicitur: ‘Hic filius meus
mortuus erat et reuixit, perierat et inuentus est.’ Hinc et adolescens
filius uidue mortuus suscitatus est a domino, sicut legitur ibidem vii.
Paulus quoque in adolescencia spiritualiter mortuus fuit, cum in necem
stephani consensit, ut legitur in actibus vii. At postmodum resipiscens
140 ad uocem domini resurrexit ita, ut et ipse adolescentem suscitare meru-
erit, ut legitur ibidem xx.
Si autem iuxta uarronem obstupescenda est optimorum morum in [[2-3]]
puero constancia, multo magis et in adolescente propter etatis feruorem
[[ Print Edition Page No. 139 ]]
videtur admiranda, sicut dicit ambrosius super beati immaculati uerbum [[4-7]]
illud exponens adolescentulus sum ego et contemptus: ‘Rara,’ inquit, ‘est5
in iuuenibus humilitas, ideoque miranda. Dum etas uiget, dum uires
solide, dum sanguis estuat . . . dum debilitas ignoratur, dum leticia fre-
quentatur.’ Idem in eodem: ‘Iuuentus est ad amorem liberior, ad lap-
sum incautior, ad infirmitatem fragilior, ad correctionem durior.’ Idem [[8-9]]
in libro io de interpellationibus et infirmitate hominis: ‘Consumere,’ inquit,10
‘me uis peccatis adolescencie mee. Pulchre id etatis ad querelam arri-
puit, quia magis ad uicium esse lubricum consueuit. Habet et puericia
innocenciam, senectus prudenciam . . . iuuentus . . . delinquendi uere-
condiam. Adolescencia sola est inualida uiribus, infirma consiliis, uicio
calens, fastidiosa monitoribus, illecebrosa deliciis.’ Hec ambrosius.15
unde salomon in prouerb. xxx: ‘Tria,’ inquit, ‘sunt difficilia michi et
quartum penitus ignoro: viam aquile in celo, uiam colubri super petram,
viam nauis in medio mari et viam uiri in adolescencia.’ Sicut enim
priorum trium non apparent vestigia, sic adolescentis uia hominibus est
ignota. Cum enim tota sit plena periculis et quasi penitus inuia, nulli20
videtur esse peruia. Sic enim difficile est in inuio uiam inuenire, sicut in
igne stare et non conburi uel currere super aquam et non submergi. Et reuera,
sicut patet ex uerbis augustini superius positis, nullus adolescen-
ciam immunis a peccatis transire posset, nisi gracia dei iuuans ac ducens
adesset. Itaque, sicut dicit tullius in libro de officiis iio, ‘prima quidem25
adolescentis conmendacio proficiscitur a modestia, deinde pietate in
parentes, in suos beniuolencia. De hinc etiam facile in optimam partem
cognoscitur, si ad uiros sapientes et claros ac bene consulentes rei publice
se contulerit et cum eis assiduus sit.’ Hec tullius. Cui consonat et
illud ecclesiastici vi: ‘In multitudine presbyterorum,’ id est seniorum pru- 30
dencium, ‘sta et sapiencie illorum ex corde coniungere, ut omnem nar-
racionem dei possis audire etc.’ Super hoc et dominus exemplum pre-
buit adolescentibus, quando duodennis sedit in medio doctorum non
quidem docens, sed audiens et interrogans, ut legitur in luca ii. unde dicit [[35-41]]
beatus bernardus in quodam sermone: ‘O humilitas uirtus christi . . .35
quantum confundis superbiam nostre uanitatis! Parum aliquid scio uel
[[ Print Edition Page No. 140 ]]
pocius michi scire uideor et iam silere non posum, impudenter et impru-
denter me ingerens et ostentans, promptulus ad loquendum, uelox ad
docendum, tardus ad audiendum. christus cum tanto tempore silebat,
40 cum seipsum abscondebat, nunquid inanem gloriam timebat . . . utique
. . . sed nobis, non sibi.’ Hec bernardus. At uero quia pauci mores
habent predictos, sc. expressos in uerbis tullij, idcirco plurimi admoni-
cionibus et increpacionibus et correctionibus in eis debent formari, iuxta
illud uirgilij in georgicis libro iii:
45Hortare uiamque insiste domandi,
dum faciles animi iuuenum, dum mobilis etas.
ut enim ait aristotiles in libro io ethicorum, ‘Differt non parum sic uel sic [[47-48]]
assuesci a iuuentute.’ et salomon in prouerbiis xxii: ‘Prouerbium est
adolescens iuxta uiam suam, eciam cum senuerit, non recedet ab ea.’
50 unde de uiro in adolescencia non erudito dicitur in Job xx: ‘Ossa eius,’
id est vires anime, ‘implebuntur viciis adolescencie sue.’ Adolescencie
vicia uocantur ossa, quibus etas illa est prona, maximeque luxuria et
lasciuia. De quibus ait tullius in libro de senectute: ‘Adolescentem . . .
probo, in quo est aliquid senile . . . Ac ipsa defectio uirium adolescencie
55 uiciis efficitur sepius quam senectutis, libidinosa enim et uite imperans
adolescencia effetum corpus tradit senectuti.’ Hec tullius. unde
de quibusdam effrenata libidine fruentibus dicitur in naum iii: ‘Corruent
in corporibus suis propter multitudinem fornicacionum meretricis
speciose et grate.’ Et ubi ieronimus Corruent interpretatur, lxxta ponunt
60 infirmabantur. propter hec omnia recte dicitur econtra in trenis iii:
‘Bonum est viro, cum portauerit iugum domini ab adolescencia,’ Itaque
contra tria predicta vicia adolescencie tres virtutes precipue in eis sunt
formande, videl. contra superbam animositatem humilitas, contra
libidinem castitas, contra lasciuiam maturitas. Humilitas formanda est
65 per abiectionem quantum ad affectum, per consultacionem quantum ad
intellectum, per subiectionem, quam parentibus et magistris ac senioribus
[[ Print Edition Page No. 141 ]]
debent exhibere, sicut dicit petrus in prima v: ‘Adolescentes, subditi
estote senioribus.’ Hinc et cyprianus martyr in libro de XII abusionibus
seculi inter illa ponit adolescentem sine obediencia et dicit: ‘Sicut in senibus
sobrietas et morum perfectio requiritur, sic ab adolescentibus obsequium 70
et subiectio . . . rite debetur . . . Alioquin quomodo in senectute
honoratus apparebit, qui discipline laborem in adolescencia non sustinuerit?
’ Hec cyprianus. Hinc et beatus bernardus in sermone de
circoncisione domini: ‘Eligat,’ inquit, ‘ . . . homo fidelis subiectus esse
magistro, sub quo voluntas eius frangatur et obediencie freno concupiscencia 75
reprimatur, sitque quod ait propheta, imposuisti homines super
capita nostra. Nec est dedignandum seruo, quod processit in domino,
siquidem non est seruus maior domino suo. Ipse namque cum iam etate
et sapiencia . . . apud deum et homines creuisset, cum iam duodennis . . .
in ierusalem remansisset, a beata uirgine et ioseph . . . in medio doctorum 80
audiens illos et interrogans inuentus . . . descendit cum illis
et erat illis subditus. Et tu ergo propter illum subditus esto.’ Formanda est eciam
per consultacionem, qua debent a senioribus et magistratibus consilia requirere
et eis humiliter acquiescere, secundum illud deuteronomii xxxii:
‘Interroga patrem tuum et annunciabit tibi maiores tuos et dicent tibi.’85
Dicit eciam sydonius in epistolari suo, libro iii, quod ‘plurimum laudis
iuuenes moribus suis applicant uel acquirunt, quociens de negociorum
meritis ambigentes ad peritorum consilia recurrunt.’ propter humilitatis
huiusmodi defectum amisit roboam filius salomonis pro maiori parte
regnum, ut legitur in III Regum xii. Dereliquit enim consilium senum et 90
adhibuit adolescentes, qui nutriti fuerant cum eo et assistebant illi, ac
de consilio eorum uoluit aggrauare iugum super populum. Et ideo decem
tribus recesserunt ab eo. unde dicitur de salomone in ecclesiastico xlvii,
quod ‘dereliquit post se minutum prudencia roboam, qui auertit gentem
consilio suo.’ Hinc eciam dicitur in eodem x: ‘Sedes ducum superborum 95
destruxit deus et sedere fecit mites pro eis.’ Similiter castitas
per alia duo formanda est, sc. per uerecondiam et sobrietatem. Et hoc
contra duo mala, quibus periclitatur castitas, sc. etatis feruorem et uite
[[ Print Edition Page No. 142 ]]
uoluptatem. Nam de adolescencie feruore dicit ieronimus ad furiam [[99-102]]
100 de seruanda uiduitate: ‘Non ethnei ignes, non uulcania tellus, non ueseuus
et olimpus tantis ardoribus estuant, ut iuueniles medulle plene et dapibus
inflammate.’ Hunc ardorem moderatur verecondia, que procacitati est
contraria. Nam ardore luxurie estuantes solent esse procaces ad rogan-
dum uel eciam rapiendum mulieres. verecundia uero utrumque cohibet,
105 de qua dicit seneca lucilio: ‘verecundia bonum in adolescente signum est.’
Hinc et ambrosius in libro de officiis io: ‘Sicut in senibus,’ inquit, ‘gratuitas
et in iuuenibus alacritas, sic in adolescentibus uerecundia uelud quadam
nature dote conmendatur . . . Hec in ipso corporis motu, gestu et in-
cessu tenenda est, habitus enim mentis cernitur in statu corporis . . . et
110 vox quedam est animi corporis motus . . . In ipso quoque corporis de-
core uerecundia plus eminet, ita tamen, ut ipsum decus non sit effectum
sed naturale, simplex, neglectum pocius, quasi expetitum. Sane siquid [[114-115]]
in natura uicij est, ars emendet.’ Hec ambrosius. De vite uoluptate
in cibis et potibus ac similibus dicit beatus bernardus, quod ‘periclitatur
115 castitas in deliciis, sicut et pietas in negociis.’ Ideo dicit ieronimus ubi
supra: ‘Quicquid seminarium est uoluptatum, venenum puta . . . Nichil [[115-118]]
enim sic inflammat corpora membraque titillat genitalia sicut cibus in-
digestus ructusque conuulsus.’ Idem: ‘uentrem cibo distentum et uini
potacionibus irrigatum uoluptas genitalium sequitur et per membrorum [[118-120]]
120 ordinem ordo viciorum est.’ Hanc uoluptatem moderatur sobrietas, de
qua dicitur ad tytum iio: ‘Iuuenes hortare, ut sobrij sint.’ Denique
maturitas similiter per duo formanda est, sc. per grauitatem et taciturni-
tatem. Et hoc contra duo mala, que sunt in lasciuia, sc. insolencia ges-
tuum et leuitas uerborum. Est enim grauitas virtus, qua quis actionum
125 ac motuum suorum impetus regens ac moderans ad conpetentem moram
et maturitatem reducit. unde psalmista, ‘In populo,’ inquit, ‘graui [[128-129]]
laudabo te.’ Et hoc multum decet adolescentes, ut, quod in senibus est
ex debilitate, sit in eis ex uirtute, iuxta illud tullij in libro de senectute: [[129-132]]
‘Adolescentem,’ inquit, ‘probo, in quo est aliquid senile.’ Hinc et am-
brosius130 super beati immaculati: ‘Etates,’ inquit, ‘maturitatis precurrit
quisquis in adolescencia positus senilem grauitatem induit et iuueniles
[[ Print Edition Page No. 143 ]]
animos veterana quadam continencia regit . . . atque conponit.’ huius-
modi grauitas uel maturitas est in eis quasi auctoritas. unde apostolus
scribit thymotheo: ‘Nemo adolescenciam tuam contempnat,’ hoc est,
talem te exhibe, ut nemo propter etatem illam audeat te contempnere.135
Hinc et ieronimus neopocianum super hoc conmendat, scribens ad heliodorum: [[136-140]]
‘Neopocianus,’ inquit, ‘iuuenis . . . curam habuit . . . ut nul-
lam in se daret fabulam rumoris obsceni, ut, qui mordebantur ad eius
etatem, stuperent ad continenciam . . . Hilaritatem frontis temperabat
grauitate morum et in risu gaudium intelligeres, non cachinnum.’ Hec140
ieronimus. Porro maturitas est virtus, qua cum quadam animi fruc-
tuosa quiete quis a uerbis non solum fedis aut superfluis sed eciam utili-
bus se temperat, iuxta illud psalmi: ‘Obmutui et humiliatus sum et silui a
bonis.’ Hec quoque maxime decet adolescentem ad reprimendum in eo
garrulitatem atque presumptionem. unde dicitur in ecclesiastico xxxii:145
‘Adolescens, loquere in tua causa uix cum necesse fuerit. Si bis interro-
gatus fueris, habeat capud responsum tuum. In multis esto quasi in-
scius et audi tacens simul et querens. In medio magnatorum non pre-
sumas et ubi sunt senes, non multum loquaris.’ hinc et exemplum de
christi adolescentis taciturnitate induximus paulo ante. Sicut ergo dicit150
ambrosius ubi supra, ‘dum etas in adolescente uiget, dum sanguis estuat, [[151-153]]
dum debilitas ignoratur, dum leticia frequentatur, grandis morum est
assuefacienda maturitas, quo natura vincatur.’ Et huiusmodi mores di-
lexisse uidetur dominus in adolescente illo, de quo dicitur in marcho x:
‘Jesus autem intuitus eum, dilexit illum.’ verum nullus potest ad hoc155
ueraciter informari uel reformari nisi custodiendo et implendo mandata
dei, iuxta illud psalmi: ‘In quo corrigit adolescencior viam suam in cus-
todiendo sermones tuos.’ In hoc autem defecit idem adolescens, qui
audito consilio domini de omnibus pro ipso relinquendis abiit merens; erat
enim multas possessiones habens, sicut legitur ibidem. Non ergo custodiuit160
illud preceptum domini, quod habetur in luca xii: ‘videte et
cauete ab omni auaricia etc.’ Porro ad informationem morum in adolescencia
multum valet triplex memoria, sc. senectutis et mortis et futuri
iudicii aduentus. Senectutis, inquam, quia tunc non potest homo de
[[ Print Edition Page No. 144 ]]
165 facili mores nouos et insuetos induere, sicut nec senex equus freno assues-
cere. unde seneca lucilio, ‘Iuueni,’ inquit, ‘est parandum, seni utendum.’ [[166]]
hinc etiam in ecclesiastico xxv dicitur: ‘Que in iuuentute tua non congre-
gasti, quomodo inuenies in senectute tua.’ Ideo optimum est deo in iuuentute
seruire ac mores bonos induere, quod est hostiam deo fortem ac
170 pinguem offerre. Alioquin, ut legitur in malachia i: ‘maledictus dolosus,
qui habet masculum in grege suo et uotum faciens immolat debile domino.’
Nam, ut dicit ambrosius ubi supra, ‘quid potest habere laudis, si corpus [[172-175]]
voluptatibus effetum et iam senectutis gelu frigidum ad sera deuotionis
officia deposito iam seniorum uigore conuertat. Non est enim corona,
175 nisi ubi fuerit difficilis lucta.’ Hec ambrosius. Et utique cum nemo
possit duobus dominis seruire, multo melius et utilius et honestius est
homini priores annos suos consumere in seruicio dei quam in seruicio
mundi uel carnis uel dyaboli. unde salomon in prouerbiis v: ‘Ne des,’
inquit, ‘alienis honorem tuum et annos tuos crudeli,’ sc. dyabolo, ‘ne
180 forte impleantur extranei viribus tuis et labores tui sint in domo aliena
et gemas in nouissimis, quando consumpseris carnes tuas et corpus tuum
et dicas: “Cur detestatus sum disciplinam et increpacionibus non acqui-
euit cor meum, nec audiui uocem docencium me et magistris non inclinaui
aurem meam.” ’ Honorem uocat uel diuinam ymaginem uel iuuentutis
185 florem uel eciam graciam baptismalem, quem iuuenis uendit, dum eum
pro peccati uoluptate exponit. Sicque uiribus eius, id est operibus virium
anime et corporis implentur extranei, id est delectantur et saciantur de-
mones a uita eterna alieni, secundum illud osee vii: ‘Comederunt alieni
robur eius et ipse nesciuit. Et tunc gemit in nouissimis,’ id est in senio uel
190 senectute, ‘quando iam pre debilitate et insuetudine nichil boni potest
incipere.’ Ideo dicit ouidius in libro de arte iii: [[191-196]]
Dum uires annique sinunt, tolerate labores.
iam veniet tacito curua senecta pede.
. . .
195venture memores iam nunc estote senecte,
sic nullum vobis tempus abibit iners.
verum ut dicit tullius in libro de senectute, ‘in studiis laboribusque iu-
uentutis
[[ Print Edition Page No. 145 ]]
non intelligitur, quando uel quomodo senectus obrepit. Ita
sensim absque sensu etas senescit, nec subito frangitur, sed diuturnitate
extinguitur.’ Dicit eciam tibullus libro iio:
Sepe quidem cani nigros lesere capillos.200
Hinc et ouidius sine tytulo libro io: [[201-203]]
labitur occulte fallitque uolubilis etas,
et celer admissis labitur annus equis.
ad hoc etiam est utilis memoria mortis, iuxta illud ecclesiastici vii: ‘Me-
morare nouissima tua et in eternum non peccabis.’ ut enim dicit gregorius205
in moralibus libro xvi, ‘que sit carnis substancia, testantur sepulcri . . .
Nilque sic ad eius desiderium edomandum valet, quam ut quisque hoc, [[211-212]]
quod diligit uiuum, quale sit mortuum, penset.’ Hec gregorius. Neque
uero sibi iuuenis blandiatur de longiori vita, quoniam in hac vita mortali
non potest esse nisi stulta confidencia. ut enim in prosologion dicit210
Anselmus, ‘nichil morte cercius, sed nichil hora mortis incercius,’ et am- [[211]]
brosius, ‘Mors est,’ inquit, ‘iuuenibus in insidiis, que senibus est in ianuis.’
unde seneca ad lucilium, ‘Junior,’ inquit, ‘es; quid refert? . . . Incertum
est, quo te loco mors exspectet. Itaque tu illam in omni loco exspecta.’
ideo dicit tullius ubi supra: ‘Meditatum esse debet ab adolescencia, ut215
mortem negligamus. Sine qua meditatione nemo tranquillo animo potest [[213-214]]
esse, cum certissime sit moriendum, et quo tempore sit incertum.’ Hoc
est quod dicitur in iob xxxi: ‘Nescio, quamdiu subsistam et si post modi-
cum tollat me factor meus.’ Hinc eciam dicitur in ecclesiaste ix: ‘Nescit [[215-217]]
homo finem suum, sed sicut pisces capiuntur hamo et sicut aues non prehenduntur220
laqueo, sic capiuntur homines tempore malo, cum eis extimplo
supervenerit.’ Ideo dicit tullius in libro de senectute: ‘Frustra sperat
adolescens uel promittit se diu victurum . . . Quid enim stulcius quam
incerta pro certis habere? . . . Quid eciam quod illa etas multo plures
quam senectus habet mortis casus? Facilius enim in morbos adolescentes225
incidunt, grauius egrotant, tristius curantur . . .’ In hoc etiam ‘melioris
[[ Print Edition Page No. 146 ]]
conditionis est senex, quia, quod sperat adolescens, ipse consequtus est,
ille uult diu uiuere, iste diu vixit . . . Quamquam . . . michi quidem nec
diuturnum videtur, quicquam in quo est aliquid extremum. Cum enim
230 id aduenit, tunc id quod preteriit, effluxit; hoc tantum remanet, quod
virtute et recte factis quisque consequtus est . . . Mors eciam contingit
adolescentibus aduersante et repugnante natura . . . et ideo grauis, seni-
bus vero uenit tanquam sponte, nulla ui adhibita, et ideo leuis. Sicut
ergo poma ex arboribus, si cruda sunt, ui auelluntur, si matura et cocta,
235 decidunt. Sic vis adolescentibus uitam aufert, senibus maturitas.’ Hec
tullius. propter hec omnia dicitur in ecclesiaste xii: ‘Memento creatoris
tui in die iuuentutis tue, antequam veniat tempus afflictionis etc.’ ubi
tanguntur et inconmoda senectutis et afflictio mortis. Porro de tercio,
sc. de memoria futuri iudicii, in ecclesiaste xi, postquam dixit salomon,
240 quod in futuro vanitatis arguentur preterita, loquens assertiue statim
subiungit, loquens yronice: ‘letare ergo iuuenis et in adolescencia tua et
sit cor tuum in diebus iuuentutis tue et ambula in viis cordis tui et intuitu
oculorum tuorum et scito, quod pro omnibus hiis adducet te deus in
iudicium.’ Et quia uie cordis adolescentis peruerse due sunt, ut dictum
245 est supra, sc. animositas iraconda et uoluptas lasciua, protinus adiungit:
‘Aufer iram a corde tuo et amoue maliciam a carne tua.’ Malicia si-
quidem culpe, id est uoluptas carnalis, amouenda est per maliciam pene,
per castigationem carnis, iuxta illud ecclesiastici xi: ‘Malicia hore obli-
uionem facit luxurie maxime.’
Quia uero, sicut predictum est, in etate adolescencie maxime ingerere
solet auctor concupiscencie, regendus est impetus ille conubij lege, iuxta
illud apostoli Ia ad corinthios vii: ‘propter fornicationes,’ inquit, ‘unusquisque
5 uxorem suam habeat. melius est enim nubere quam uri.’ unde
salomon in prouerbiis v: ‘letare,’ inquit, ‘cum muliere adolescencie tue,’
id est cum illa quam in adolescencia tua duxisti, tam caste conuersare, ut
[[ Print Edition Page No. 147 ]]
aliam non cognoscas ipsa viuente.’ unde et paulo post: ‘Quare,’ inquit,
‘seduceris, fili mi, ab aliena et foueris in sinu alterius,’ sc. ei adherendo,
‘cum tue proprie iungi possis absque peccato.’ ut enim dicit augustinus 10
libro ix super genesim, ‘uterque sexus propendens in ruinam turpitudinis
recte excipitur honestate nupciarum, ut, quod potuisset esse sanis officium,
sit egrotis remedium.’ Itaque iuuenis uel adolescens, qui pro etatis
congruencia coniugium initurus est, de coniugali statu instruendus est.
Et maxime de tribus, videl. de ducenda uxore, de suscipienda prole, de15
regimine domus atque familie. Super primo in duobus adhibenda est
discrecio, sc. in uxoris accepcione consideranda sunt, sc. qualis ducatur
et qua intencione. Ideo inquam qualis, quia bona uxor, ut dicit phi-
losophus, rara auis est in terris. unde salomon in ecclesiaste vii, ‘virum,’
inquit, ‘unum de mille repperi, mulierem ex omnibus non inueni.’ Ideo20
dicitur in prouerbiis xix: ‘Domus et diuicie dantur a parentibus, a domino
autem proprie uxor prudens.’ Et in eodem xxxi: ‘mulierem fortem quis
inueniet? procul et de ultimis finibus precium eius.’ propter hoc etiam
dicitur in eodem xviii: ‘Qui inuenit mulierem bonam, inuenit bonum,’ sc.
quod rarum est et carum. Ideo merito reputanda est inuentio, recteque25
in eligenda uxore diligens adhibenda est prouisio, ne contingat errare in
eo quod postea non possis emendare. Nam ut dicit theophrastus in [[27-30]]
aureolo, nulla est iam uxoris coniuncte probatio, ‘sed qualisconque obue-
nerit, est habenda et iugiter retinenda, etiam si iraconda, si fatua, si de-
formis, si superba, si fetida,’ et ut dicit fulgencius in libro nicologiarum io,30
‘sicut nichil benigna utilius coniuge, sic nichil infesta crudelius muliere.
Quantum enim sapiens pro uiri salute suam opponit animam pignori,
tantum maligna ad mortem mariti eciam vitam suam reputat nichili.
Ergo coniunx quanto est iure coniunctior, tantum est ad morum dulcedine
mellea aut felle malicie toxica. Est quippe aut perpetuale refugium aut35
perhenne tormentum.’ Hec fulgencius. Bona siquidem uxor uirum miti-
gat iratum et ideo proprie dicitur mulier quasi molliens herum. unde
[[ Print Edition Page No. 148 ]]
dicitur in ecclesiastico xxvi: ‘gracia mulieris sedule delectabit virum suum
et ossa ipsius impingabit.’ Errantem quoque corrigit et auersum a deo
40 conuertit, iuxta illud apostoli prima ad corinthios vii: ‘Sanctificatus est
uir infidelis per mulierem fidelem.’ Super hoc in beata cecilia habetur
exemplum, que sponsata mox sponsum conuertit ad christum. unde de
tali dicitur in prouerbiis xii: ‘Mulier diligens corona est viro suo.’ Et
quoniam hec et alia plura bona facit uxor bona marito, ideo dicitur in
45 ecclesiastico xxvi: ‘mulieris bone beatus vir.’ Et post, ‘pars bona mulier
bona.’ Econtra uero dicit alibi scriptura: ‘Tria expellunt hominem de
domo, fumus, stillicidium et mala uxor.’ hinc et in ecclesiastico dicitur
xxv: ‘Conmorari leoni et draconi placebit quam habitare cum muliere
nequam.’ Considerandum est etiam, qua intencione ducenda sit, ut
50 uidel. non causa luxurie sed prolis procreande uel fornicationis euitande.
ut enim dicit augustinus in libro de bono coniugali, ‘decus coniugale
castitas est procreandi ac fides reddendi carnalis debiti.’ Super hoc ex-
emplum habetur in thobia iuniore, cui dictum est ab angelo, sicut legitur
in thobia vi: ‘Hii, qui coniugium ita suscipiunt, ut deum a se et a sua
55 mente excludant et libidini sue vaccent, sicut equus et mulus, quibus
non est intellectus, in hiis habet potestatem demonium. Tu autem cum
acceperis eam, per tres dies continens esto ab ea etc.’ et post ibidem viii
legitur idem thobias in oracione sua dixisse domino: ‘Tu scis, domine,
quia non luxurie causa accipio sororem meam, sed sola posteritatis di-
lectione,60 in qua benedicatur nomen tuum in secula seculorum.’ Similiter
in uxoris cohabitacione duo sunt attendenda, videl. qualiter diligenda
sit et qualiter tractanda. diligenda est enim pudice tanquam uxor, non [[63-64]]
tanquam adultera, sicut alias dictum est supra iuxta illud sexti pytagorici
in sentenciis: ‘Adulter,’ inquit, ‘est in uxorem propriam amator ardencior.’
65 In aliena quippe uxore turpis est omnis amor, in sua nimius. Super hoc
narrat Jeronimus contra iouinianum: ‘Refert,’ inquit, ‘seneca se cog-
nouisse quemdam hominem ornatum, qui exiturus in publicum fascia [[66-76]]
uxoris pectus colligabat et ne puncto quidem hore presencia eius carere
[[ Print Edition Page No. 149 ]]
poterat. Pocionem quoque nullam nisi tactis alterius labiis vir et uxor
hauriebant et alia non minus inepta, in que improuida uis ardentis amoris70
erumpebat, faciebant. origo quidem amoris honesta erat,’ quia sc. con-
iugalis, ‘sed magnitudo deformis. Nichil autem interest, ex qua honesta
causa quis insaniat . . . Sapiens ergo iudicio debet amare coniugem, non
affectu . . . Nichil enim est fedius quam uxorem amare quasi adulteram
. . . Sed o rem improbam! Idem illis pudiciciam precipiunt, qui et75
auferunt. Itaque cito eiusmodi nupcias soluit sacietas.’ Hec ieronimus.
Tractare quoque debet eam honorifice et caste, secundum illud apostoli
ad hebreos xiii: ‘honorabile sit connubium in omnibus et thorus immacu-
latus.’ Honorifice, inquam, debet illam tractare, sc. ut non habeat illam
uilem quasi famulam, sed honorabilem quasi sociam. Propter hoc enim80
dicitur, mulier non facta esse de capite uel pedibus uiri sed de latere, ut
per hoc detur intelligi, quod nec domina, nec ancilla, sed socia debet esse.
Caste quoque debet illam tractare, sc. ut nec loco nec tempore nec modo
indebito uelit cum ea carnalem copulam exercere. unde dicit petrus in
prima iii: ‘viri, cohabitate uxoribus uestris secundum scienciam, quasi85
infirmiori uasculo muliebri imparcientes honorem tanquam et coheredibus
gracie uestre.’ Secundo, in quo debet instrui, sc. de prolis suscepcione,
sciendum quod ad hoc precipue debet tendere et in eius acceptione et in
eius carnali cohabitacione, sicut dictum est supra de thobia iuniore, quo-
niam hec prima et precipua fuit causa in matrimonij institucione scriptura90
dicente in genesi i: ‘masculum et feminam creauit eos, benedixitque
illis deus et dixit: “Crescite et multiplicamini etc.” ’ Et post in sequenti
capitulo, ‘Non est,’ inquit, ‘bonum hominem esse solum; faciamus ei
adiutorium simile sibi,’ sc. ad procreacionem liberorum. Itaque, sicut
dicit augustinus contra faustum, ‘Lex eterna conseruando naturali consulens95
ordini non ut saciende libidini seruiatur, sed ut saluti generis pro-
spiciatur ad prolem tantummodo propagandam mortalis carnis dominatu
racionis in concubitum sinit relaxari. unde et abraham nature ordinem
seruans etiam cum ancille conmisceretur, nichil aliud agebat, nisi ut homo
[[ Print Edition Page No. 150 ]]
100nasceretur.’ hec augustinus. In prole ergo, sicut dicit augustinus idem
super genesim, ‘recte attenditur, ut amanter suscipiatur, benigne nutri-
atur, religiose educetur.’ De dilectione bone uxoris et prolis intelligitur
illud salomonis in prouerb. quinto: ‘Cerua karissima et gratissimus hyn-
nulus,’ hoc est, illa coniunx karissima tibi habeatur, que sic fornicatores
105 sicut cerua serpentes prosequitur. Et filius ex illa natus castitatis amator
sit tibi gratissimus, qui ad modum hynnuli ad bona est agilis, uisu fidei
perspicax, uirtutum uarietate distinctus. De hiis autem ac ceteris, que
pertinent ad bona coniugij, plenius dictum est superius in secundo huius
operis libro, ubi actum est de reuerencia huius sacramenti. Porro de
110 tercio, in quo debet adholescens nupturus instrui, hoc est de regimine
domus ac dispensatione familie siue personarum ac rerum familiarium,
ante omnia sciendum, quod bonus paterfamilias domum suam totamque
familiam suis utique bonis moribus et actibus pocius quam preciosis
materiebus aut speciebus illustrat et ornat, sicut etiam ex philosophorum
115 dictis liquido constat. verbi gracia Tullius de officio i: ‘Ornanda est dig-
nitas domo, non ex domo tota querenda est, nec domo dominus, sed
domino domus honestanda est.’ Item seneca in libro de quatuor uirtuti-
bus: ‘salubriter . . . habita, nec dominum uelis esse notum a domo, sed
domum a domino.’ Idem ad lucillium epistola va: ‘Qui domum intrauerit, [[119-122]]
120 nos pocius miretur quam supellectilem nostram. Magnus ille est, qui
fictilibus sic utitur quomodo argento, nec ille minor est, qui sic argento
utitur quomodo fictilibus.’ hec seneca. Econtra uero dicit tullius sa- [[122-123]]
lustio: ‘Non est quicquam turpius domui tue quam tuipse.’ uerum ut
dicit valerius maximus libro ii: ‘Quid prodest foris esse strenuum, si domi
125 male uiuitur.’ Quorum enim opera splendorem suum procul obtinuisse
uidentur, eorum dignitatem indignum est ac deforme domi collabi.
Circa personas debet attendere, ut domesticos diligat et promoueat, iuxta
illud apostoli in prima ad thymotheum v: ‘Si quis suorum et maxime
domesticorum curam non habet, fidem negauit et est infideli deterior,’ et
130 illud ecclesiastici iiii: ‘Noli esse quasi leo in domo tua, euertens domesticos
[[ Print Edition Page No. 151 ]]
tuos.’ Extraneos autem hylariter ac curialiter recipiat, iuxta illud apos-
toli ad romanos xii: ‘hospitalitatem sectantes,’ et illud ad hebreos xiii:
‘Caritas fraternitatis maneat in uobis, per hanc enim placuerunt quidam
angelis hospicio receptis.’ hinc et tullius ubi supra: ‘In domo,’ inquit, [[134-139]]
‘hominis clari hospites multi recipiendi sunt et admittenda hominum mul- 135
titudo cuiusque generis atque adhibenda est cura largitatis. Aliter nimi-
rum ampla domus sit dedecori, si est in ea solitudo, et maxime, si sub alio
domino solita est frequentari. Odiosum est enim, cum a pretereuntibus
dicitur: “O domus antiqua, heu quam dispari domino dominaris.” ’
Idem ibidem libro ii, ‘Decorum est,’ inquit, ‘valde domos illustrium uirorum 140
illustribus hospitibus patere.’ hec tullius. Et uocantur illustres
uiri non modo diuiciis et potencia uel honore seculi prediti sed magis
iusticia et bonitate conspicuj, etiam si pauperes sint et abiecti. unde
lactancius in libro de uero cultu: ‘Non,’ inquit, ‘illustribus,’ id est diuitibus [[144-147]]
ac potentibus in seculo, ‘debet patere domus iusti et sapientis sed humili- 145
bus et abiectis . . . Nichil enim est a uiro iusto faciendum, quod non sit
beneficium. Beneficium autem, si refertur, interit ac finitur.’ hec ille.
cui consonat illud in euangelio dictum a domino luce xiiii: ‘Cum facis
prandium aut cenam, noli uocare amicos tuos neque vicinos diuites, ne
forte et ipsi reinuitent te et fiat tibi retribucio. Sed cum facis conuiuium,150
uoca pauperes, debiles, cecos, claudos, et beatus eris, quia non habent
unde retribuere tibi. Retribuetur enim tibi in retributione iustorum.’
Denique circa rei familiaris administracionem instruendus est, ut res
ipsas siue possessiones temporales sollerter ac fideliter multiplicet, caute
conseruet, prudenter dispenset.155
Porro, si aliquis adholescencium inspiratus a deo uoluerit continere uel
eciam religionem ingredi, non debet a parentibus prohiberi, iuxta illud
salomonis in prouerb. iii: ‘Noli prohibere bene facere eum, qui potest: si
uales, et ipse bene fac.’ ut enim ait apostolus in Ia ad corinthios vii:5
‘bonum est homini mulierem non tangere,’ et paulo post, ‘volo autem,’
[[ Print Edition Page No. 152 ]]
inquit, ‘omnes homines, sicut me ipsum esse,’ sc. uirgines. Sed forte
obiciet aliquis, sicut refert ieronimus libro i contra iouinianum: ‘Si omnes,’ [[8-12]]
inquit, ‘uirgines fuerint, quomodo stabit genus humanum?’ At inquam,
10 ‘noli metuere, ne omnes fiant uirgines, quia res difficilis est uirginitas et
ideo rara. Si omnes esse uirgines possent, nunquam dominus diceret,
qui potest capere, capiat.’ hec ieronimus. Illis ergo, qui conmode ualent
et uolunt continere, non expedit nubere, sed pocius sic permanere, iuxta
illud apostoli, ubi supra: ‘bonum est illis, si sic permanserint sicut et ego.’
15 Et hoc propter duo, videl. propter gloriam uirginitatis et propter incom-
moda uite coniugalis. virginitas enim meriti et premij magnam prero-
gatiuam non solum habet nunc in nouo testamento, sed etiam habuit
quondam in ueteri iam humano genere multiplicato. unde ieronimus ad [[18-25]]
eustachium: ‘Olim,’ inquit, ‘benediccio sola liberorum erat . . . cum adhuc
20 orbis uacuus esset, . . . paulatim uero segete increscente messor immissus
est. Itaque uirgo fuit helyas, uirgo helyseus, uirgines quoque multi filij
prophetarum . . . Jeremias eciam propinqua captiuitate uxorem pro-
hibetur accipere . . . Id ipsum et aliis uerbis loquitur apostolus dicens:
“ . . . Tempus breue est; reliquum est, ut hij qui habent uxores sint
25 tanquam non habentes.” ’ Hec ieronimus. Sic ioseph et beata uirgo se
habuerunt, qui licet matrimonio coniuncti tamen uirgines pariter per-
manserunt. unde idem ieronimus contra heluidium: ‘Tu,’ inquit, ‘mariam [[27-31]]
dicis uirginem non permansisse, ego michi plus uendico etiam ioseph
uirginem per mariam fuisse, ut ex uirginali coniugio nasceretur filius
30 uirgo . . . Et cum maria uirgo permansit, qui domini pater appellari
meruit.’ hec ieronimus. Johannem quoque pre ceteris apostolis di-
lectum uolentem nubere dominus uocauit de nupciis, ut ipsum uirginem
uirgo sequeretur ac prerogatiuam acciperet in premio uirginitatis. De
qua, sc. prerogatiua, plenius dicetur infra. Porro incommoda nupciarum
35 multa sunt et a multis bonis impediunt. primo quidem a seruicio dei
propter sollicitudinem seculi, iuxta illud apostoli Ia ad corinthios vii: ‘Qui
sine uxore est, sollicitus est, que sunt domini, quomodo placeat deo. Qui
autem cum uxore est, solicitus est, que sunt mundi, et diuisus est.’
[[ Print Edition Page No. 153 ]]
Propter hoc etiam in occidentali ecclesia ministri in sacris ordinibus con-
stituti prohibentur nubere, ut dei seruicio libere possint uacare. De hinc40
etiam impedit a studio sapiencie, propter quod et antiqui philosophi
maluerunt continere quam nubere. unde ieronimus contra iouinianum: [[42-46]]
‘Epycurus etiam,’ inquit, ‘uoluptatis assertor . . . raro dicit sapientibus
ineunda esse coniugia, quia multa nupciis admixta sunt incommoda . . .
Graue quoque esse uiro sapienti uenire in dubium, utrum bonam an45
malam ducturus sit.’ Fertur et aureolus theofrasti liber de nupciis, in [[46-112]]
quo querit, ‘an uiro sapienti uxor ducenda sit. Et cum definisset, si pulcra esset, si
bene morata, si honestis parentibus, si ipse quoque sanus
ac diues sit, sapientem aliquando matrimonium inire statim intulit. hec
raro in nupciis uniuersa concordare. Non est igitur,’ inquit, ‘uxor ducenda 50
sapienti. Primum enim ex hoc patet impediri studia philosophie, nec
posse quemquam libris et uxori pariter inseruire. Multa etiam posse,
que matronarum usibus necessaria sunt, aurum uidel., gemme, variaque
suppellex ac preciosas vestes. Deinde per totas noctes contra uirum gar-
rule questiones. “Illa,” inquit, “in publicum procedit ornacior, hec ho- 55
noratur ab omnibus, ego in conuentu feminarum misella despicior. Cur
aspiciebas uicinam, quid cum ancillula loquebaris, de foro ueniens quid
attulisti? . . . ” denique alterius amorem suum odium suspicatur . . .
Attendenda est semper eius facies et pulcritudo laudanda, ne si alteram
aspexeris, se exstimet displicere. vocanda est domina, celebrandus na- 60
talis eius, iurandum per salutem illius et ut sit superstes, orandum.
Honoranda nutrix eius et gerula, seruus paternus et alunpnus et formosus
assecla et procurator calamistratus . . . sub quibus nominibus adulteri
delitescunt . . . Si totam ei domum commiseris, seruiendum est. Si
aliquid arbitrio tuo reseruaueris, fidem sibi haberi non putabit et in odium65
uertetur ac iurgia, et nisi cito consulueris, anus uenena parabit. Aurifices
. . . et institores . . . sericarum uestium si intromiseris, periculum
est pudicicie, si uero prohibueris, iniuria suspicionis. verum quid prodest
etiam diligens custodia, cum uxor seruari impudica non possit, pudica non
[[ Print Edition Page No. 154 ]]
70 debeatur? Infida enim custos est castitatis necessitas et illa uere pudica
dicenda est, cui licuit peccare . . . sed noluit; pulcra cito adamatur, feda
facile concupiscit. Difficile custoditur, quod plures amant. Molestum
est possidere, quod nemo habere dignetur. Minore tamen miseria de-
formis habetur quam formosa seruatur. Nichil tutum est, in quo
75 tocius populi uota suspirant. Alius forma, alius ingenio, alius fascenninis,
alius liberalitate solicitat. Aliquo modo . . . expugnatur, quod
undique lacessitur. Quod si propter dispensacionem domus et languoris
solacia et fugam solitudinis ducuntur uxores, multo melius seruus fidelis
dispensat obediens auctoritati domini et disposicioni eius obtemperans
80 quam uxor, que in eo se exstimat dominam, si aduersus uiri faciat uolun-
tatem, id est quod placet, non quod iubetur. Assidere autem egrotanti
magis possunt amici uernule beneficiis obligati quam illa, que nobis im-
putet lacrimas suas et hereditatis spe uendat ingluuiem et sollicitudinem
iactans languentis animum . . . conturbet. Quod si languerit, coegro-
tandum85 est et nunquam ab eius lectulo recedendum. Aut si bona fuerit
et suauis uxor, que tamen rara auis est, cum parturiente gemimus, cum
periclitante torquemur. Sapiens autem nunquam solus esse potest, habet
enim secum omnes, quicunque sunt, quicunque fuerunt boni et animum
eorum, quoconque uult, transfert . . . Nunquam minus solus erit quam
90 cum solus fuerit. Porro causa liberorum uxorem ducere, ut uel nomen
nostrum non intereat uel habeamus senectutis presidia et certis utamur
heredibus, stolidissimum est. Quid enim ad nos pertinet recedentes e
mundo, si nomine nostro alius non uocetur, cum et filius non statim patris
uocabulum referat et innumerabiles sint qui eodem appellantur nomine?
95 Aut que senectutis auxilia sunt nutrire domi, qui aut prior te forte moriatur
aut peruersis moribus sit aut certe cum ad maturam etatem uenerit,
tarde ei uidearis mori? Heredes autem meliores et cerciores sunt amici
et propinqui, quos iudicio eligas quam quos uelis nolis, habere cogaris.
Licet certa hereditas sit, melius est, dum uiuis, bene uti substancia tua
100 quam tuo labore quesita in incertos usus relinquere. Hec et huiusmodi
[[ Print Edition Page No. 155 ]]
theofrastus disserens quem non suffundat christianorum, quorum con-
uersacio in celis est? . . . Cicero quoque rogatus ab hircio, ut post re-
pudium terencie sororem eius duceret, omnino facere supersedit, dicens
se uxori non posse et philosophie pariter operam dare . . . Gorgyas
rethor librum pulcherrimum de concordia grecis tunc inter se dissidentibus105
recitauit olympie. Cui melancius inimicus eius, “hic nobis,” inquit, “de
concordia precipit, qui se et uxorem et ancillulam tres in una domo con-
cordare non potuit.” Emulabatur quippe uxor eius ancille pulcritudinem
et castissimum uirum cotidianum iurgiis exagitabat. . . . Tota denique
amoris uxorie insectacio apud platonem posita est et omnia eius110
incommoda lysias explicat, quod non iudicio sed furore ducatur uxor et
maxime uxoris pulcritudini grauissimus accubet custos.’ hec Jeronimus.
Porro, sicut refert valerius maximus, ‘socrates ab adholescentulo con-
sultus, utrum uxorem duceret, an ab omni matrimonio se abstineret,
respondit, utrumlibet horum fecisset, ipsum penitenciam acturum. “Nam115
hinc te,” inquit, “solitudo, ibi te orbitas excipiet, hinc generis interitus,
illic heres alienus. Illic perpetua sollicitudo, contextus querelarum dotis
exprobacio, affinium graue supercilium, garrula socrus lingua, subsessor
alieni matrimonij, incertus liberorum euentus.” ’ Hec valerius. Deni-
que, sicut dicit et ouidius in libro methamorphoseos i:120
iminet exicio uir coniugis illa mariti.
. . .
filius ante diem patrios inquirit in annos
uel honores. Cui consonat illud propheticum michee vii: ‘ab ea, que
dormit in sinu tuo, custodi claustra oris tui, quia filius contumeliam facit125
patri, filia consurgit aduersus matrem suam, nurus contra socrum suam
et inimici hominis domestici eius.’ Hec de incommodis coniugalis uite,
propter que multi sapientum, ut dictum est, refugerunt nubere. ve-
rumptamen, quia difficilis et ideo rara est sinceritas pudicicie coniugalis,
in quibusdam et maxime in antiquis patribus apud deum uidetur equipa- 130
rari statui uel merito uirginitatis. unde augustinus in libro de bono coniu-
gali: ‘Illi,’ inquit, ‘eciam si qui forte nunc inueniuntur, qui non in connubio
[[ Print Edition Page No. 156 ]]
querunt nec appetunt nisi tantum id propter quod nupcie institute sunt,
coequari sanctis patribus non possunt, qui operi nupciali ad propaga-
cionem135 intenti sunt. In istis enim, qui nunc sunt, carnale est ipsum de-
siderium filiorum, in illis autem spirituale erat, quia sacramento illius
temporis congruebat . . . Eademque uena caritatis nunc spiritualiter et
tunc carnaliter propter matrem nostram ierusalem erant filij propagandi . . .
et uirtutes quidem animi aliquando in opere patent, aliquando in
habitu latent . . . Quocirca, sicut non est impar meritum paciencie in 140
petro, qui passus est, et in iohanne, qui passus non fuit, sic non est impar
continencie in iohanne meritum, qui nullas expertus est nupcias et in
abraham, qui filios generauit. siquidem et istius celibatus et illius con-
nubium christo militauerunt pro distributione temporum. Sed conti-
nenciam145 iohannes in opere tenebat, abraham uero in solo habitu habebat . . .
Res igitur ipsas si conparemus, nullo modo dubitandum est conti-
nencie castitatem esse meliorem quam castitatem nupcialem . . . homines
uero cum inter se conparamus, ille melior est, qui bonum amplius habet
quam alius. . . . Melius est eciam omnia bona uel minora tenere quam
150 magnum bonum cum magno malo habere. Nam et in bonis corporibus
melius est habere staturam zachei cum sanitate quam staturam golie
cum febre.’ hec augustinus et hec ad presens de adholescencium regimine
ac disciplina sufficiant.
Cum autem per etatum priorum gradus ad uirilem statum accesserint,
tunc quidem oportet implere, quod dicit apostolus Ia corinth. xiii:
5 ‘Cum essem paruulus, loquebar ut paruulus, cogitabam ut paruulus,
sapiebam ut paruulus. Quando autem factus uir, euacuaui, que erant
paruuli.’ Siquidem licet in moribus puerorum quedam sunt laudabilia [[7]]
et ob hoc imitanda, plurima tamen nichilominus eciam sunt uitanda.
Nam imitanda quidam est in eis innocencia, secundum illud apostoli Ia
[[ Print Edition Page No. 157 ]]
ad corinthios xiiii. ‘Malicia,’ inquit, ‘paruuli estote, sensibus autem per-
fecti.’ Imitanda eciam est humilitas, secundum illud uerbum domini in10
matheo xviii. ‘quicunque,’ inquit, ‘humiliauerit se sicut paruulus iste,
hic est maior in regno celorum.’ Imitanda est iterum uite puritas siue
castitas. Ob hoc enim post conmendacionem castitatis oblati sunt ei
paruuli et benedixit eis, ut legitur in matheo xix. Porro uitanda sunt in
eis ea, que proprie dicuntur puerilia. verbi gracia monstruosum est et15
abhominabile hominem iam uirum uel senem mamillam suggere, multoque
magis pueriles mores retinere. Hoc est enim quod odit dominus, sc.
senem fatuum, ut legitur in ecclesiastico xxv. hinc etiam dicitur in ysaya
xlv: ‘Puer centum annorum morietur et peccator centum annorum male-
dictus erit.’ Sicut enim peius est bestialem esse quam bestiam, quia20
bestiam esse est a natura, bestialem ex uicio, sic peius est puerilem esse
quam puerum. unde seneca ad lucilium epistola iii: ‘Tenes . . . ,’ inquit,
‘memoria, quantum gaudium senseris, cum pretexta posita uirilem togam
sumpsisti et in forum deductus es. Maius exspecta, cum puerilem ani-
mum deposueris et te in uiros philosophie transtuleris. Adhuc enim non25
puericia, sed quod est grauius, puerilitas remanet. Et hoc quidem peius
est, quod habemus actoritatem senum, sed vicia puerorum,
nec puerorum tantum, sed infancium. Illi leuia, hij falsa formidant, nos utraque.’
Hec seneca. Euacuanda ergo sunt puerilia uiro, sicut testatur apostolus
de seipso, videl. pueriliter loqui, hoc est sine premeditatione ac iudicio30
et deliberacione. Nam econtra dicitur de uiro iusto, quod disponit
sermones suos in iudicio. Et alibi: ‘os iusti meditabitur sapienciam et
lingua eius loquetur iudicium.’ Item pueriliter cogitare, sc. de solis
presentibus et non de futuris prouidere, iuxta illud deuteronomij xxx:
‘utinam saperent et intelligerent ac nouissima prouiderent.’ unde et35
dicitur in prouerbiis vi: ‘vade ad formicam, o piger, et considera uias eius
et disce sapienciam, que cum non habeat ducem nec preceptorem nec
principem, parat sibi estate cibum et congregat in messe, quod comedat.’
Hinc et in ecclesiaste iiii: ‘Melior est puer pauper et sapiens rege sene et
stulto, qui nescit preuidere in posterum, quod et de carcere cathenisque40
interdum quis egrediatur ad regnum et alius natus in regno inopia con-
sumatur.’
[[ Print Edition Page No. 158 ]]
Item pueriliter sapere, quod est temporalia spiritualibus pre-
ferre, sicut pueri poma uel huiusmodi minima solent plus quam heredi-
tatem suam diligere. unde dicitur ab eodem apostolo Ia ad cor. xiiii:
45 ‘Nolite, pueri, effici sensibus.’ Tales enim assimilantur esau, qui dedit
primogenita sua pro uili lentis edulio, sicut legitur in genesi xxv. Hec
itaque tria merito se dicit apostolus euacuasse, sc. pueriliter loqui, cogitare,
sapere. Denique puerorum uicia quedam sunt propria et ob hoc
euacuanda siue uitanda. Primum est stulticia, de qua dicitur in prouer-
biis50 xxii: ‘Stulticia colligata est in corde pueri.’ propter quod, ut dictum
est, dicit apostolus: ‘Nolite, pueri, effici sensibus.’ Secundum est im-
mundicia, ut in luto sedere, uestes deturpare et huiusmodi. Sic faciunt
uiri uel senes in uiciis conmorantes, iuxta illud ieremie xlviii: ‘Fertilis
fuit moab ab adholescencia sua et requieuit in fecibus suis etc.’ Tercium
55 est inconstancia, de qua dicitur in prouerbiis xxix: ‘Puer, qui dimittitur
uoluntati sue, confundit matrem suam.’ Tales sunt, qui modo uolunt
unum modo aliud, secundum illud prouerb. xiii: ‘vult et nun uult piger.’
Hodie siquidem aggrediuntur viam paradysi, cras uiam inferni. una die
edificant, alia destruunt, iuxta illud oracij in libro epistolarum:
60 Quod peciit, spernit, repetit, quod nuper omisit,
estuat et uite disconuenit ordine toto,
diruit, edificat, mutat quadrata rotundis.
Hoc est quod dicit salomon in prouerbijs xv: ‘Cor stultorum dissimile
erit,’ sc. sibi ipsi. Ideo dicit cato: [[64-66]]
65 sperne repugnando tibi tu contrarius esse.
Conueniet nulli, qui secum dissidet ipse.
Quartum est inuerecundia, qua sc. pudenda sua denudant et similia. Sic
faciunt qui peccata sua pudenter publicant, secundum illud ysaie iii: ‘pec-
catum suum quasi sodoma predicauerunt, nec absconderunt.’ Quintum
70 est puerilis amor, quo concupiscere solent pulcra eciam nociua, ut car-
bonem ardentem uel gladium et similia. Sic faciunt qui pulcritudinem
carnalem uel mundanam videntes statim concupiscunt, non attendentes,
quod ait Jeronimus, quod species mulieris est quasi gladius igneus, iuxta
illud ecclesiastici ix: ‘Propter speciem mulieris multi perierunt et ex hoc
75 concupiscencia quasi ignis exardescit.’ Hinc et illi seni dierum malorum
inueterato dicitur in daniele xiii: ‘Semen chanaan et non iuda, species
decepit te et concupiscencia subuertit cor tuum.’ Ideo dicit salomon in
[[ Print Edition Page No. 159 ]]
prouerb. io: ‘Usquequo, paruuli, diligitis infanciam et stulti, ea que sibi
noxia sunt, cupiunt et imprudentes odibunt scienciam?’ Et seneca ad [[79-81]]
lucilium epistola xxviiia, ‘Numera,’ inquit, ‘et pudebit ea uelle, que80
puer volueras.’ Hinc et marcialis coquus, [[73]]
Heu — inquit — nostri male conputantur anni . . . [[81-84]]
Infantes sumus et senes videmur . . .
Non hoc uiuere sed ualere uita est.
Sextum est puerilis timor, quo timent etiam falsa plusquam uera, ut85
socios laruatos plus quam malignos spiritus, et leuia magis quam grauia,
ut uirgam matris plus quam gladium hostis. Sic et illi faciunt, qui uani-
tatem diligunt. Nam ex amore uano sequitur uanus timor, secundum
illud psalmi: ‘Posuisti firmamentum eius formidinem.’ unde et alibi,
‘Illic enim,’ inquit, ‘trepidauerunt timore, ubi non erat timor.’ contra90
quod dicit ysayas viii: ‘Timorem eorum ne paueatis, sed dominus ex-
ercituum ipse sit pauor uester et ipse terror uester.’ Et iterum ii: ‘Nolite,’
inquit, ‘timere opprobrium hominum et blasphemias eorum ne timeatis.
Sicut enim uestimentum, sic comedit eos uermis et sicut lanam, sic
deuorabit eos tinea.’ Et iterum: ‘Quis tu,’ inquit, ‘ut timeres ab homine95
mortali et a filio hominis, qui quasi fenum ita arescet et oblitus es domini
factoris tui etc.’ Hinc eciam mathathias filios suos exortans primo
machabeorum ii: ‘a uerbis,’ inquid, ‘uiri peccatoris ne timueritis, quia
gloria eius sterchus et uermis est. Hodie extollitur et cras non inue-
nietur.’ Et dominus in euangelio mathei x: ‘Nolite,’ inquit, ‘timere eos,100
qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere, sed pocius eum
timete, qui potest animam et corpus perdere in gehennam.’ Et reuera,
quia non timent ubi maxime est timendum et recto iudicio sequitur, ut
timeant, ubi non est timendum. unde philosophus, ‘Deum,’ inquit, ‘time [[104-105]]
et omnia timebunt te. At omnia timebis, si deum non timueris.’105
Denique, quia uir a uirtute nominatur, qui ad etatem uirilem accedit,
studeat esse quod dicitur. Nam ut legitur in ysaia xiii: ‘preciosior erit
[[ Print Edition Page No. 160 ]]
uir auro.’ Et quoniam etas illa forcior est ceteris et inter puericiam et
5 senium, uelut in meditullio, ut sit animal oculatum intus et ante et retro,
debet preterita recolere, futura prouidere ac presencia nichilominus at-
tendere, iuxta illud senece in libro de uirtutibus: ‘Tribus,’ inquit, ‘tem-
poribus animus tuus dispensetur: presencia ordina, futura prouide, pre-
terita recordare.’ Hinc est eciam illud deuteronomij xxxii: ‘utinam
10 saperent et intelligerent ac nouissima prouiderent.’ Recolat ergo pre-
terita, sc. mala et bona, siue miserias et beneficia. Miserias inquam
penarum et etiam culparum. Nam utraque miseria, sc. pene et culpe,
inicium habet ab ipsa hominis origine. idcirco uir nobilis ad repres-
sionem elacionis ex ipsa nobilitate surgentis recolat originis proprie mi-
seriam15 et immundiciam, exemplo sapientis in libro sapiencie vii dicentis:
‘Sum quidem et ego homo mortalis similis omnibus et ex genere terreni
illius, qui prior factus est et in uentre matris figuratus sum caro. Decem
mensium tempore coagulatus sum in sanguine ex semine hominis et de-
lectamento sompnij conuenientis. Et ego natus accepi communem aerem
20 et similiter in factam decidi terram et primam uocem omnibus similem
emisi plorans. In inuolumentis nutritus sum et curis magnis. Nemo
enim ex regibus aliud habuit natiuitatis inicium.’ Hec ille. et in hoc
suggillat quorundam magnatum superbiam, qui nec originem suam nec
finem cogitant sed tantum presentem gloriam. Audiant itaque quod
25 dicit beatus bernardus in libro io ad eugenium papam: ‘Salubris copula,
ut cum cogitas te summum pontificem, attendas pariter uilissimum
cinerem non quidem fuisse, sed esse. . . . Denique si sericam et gemmas
et metalla et huiusmodi cuncta, quibus suffarcinatus incedis ueluti quas-
dam nubes matutinas transeuntes . . . a facie considerationis tue dissipans
30 exsufflaueris, occurret tibi homo nudus et pauper ac miser et miserabilis,
homo dolens, quod homo sit, erubescens, quod nudus sit, plorans, quod
natus sit, murmurans, quod homo natus sit ad laborem, non ad honorem.
Homo natus de muliere et ob hoc cum reatu, breui uiuens tempore et ob
hoc cum metu, repletus multis miseriis et ob hoc cum fletu . . . Hec te
35 . . . consideracio tenet in te, nec te auolare sinit, nec ambulare in magnis
et mirabilibus super te.’ hec bernardus. de hac quoque originis humane [[36]]
[[ Print Edition Page No. 161 ]]
miserie dicit augustinus in libro de ciuitate dei xxi: ‘Quis non exhorreat et
mori eligat, si ei proponatur aut mors percipienda aut rursus infancia?
Que quidem quod non a risu sed a fletu orditur hanc lucem, quid malorum
ingressa sit, prophetas quodam modo nesciens. Solum, quando natus40
est, ferunt risisse zoroastrem. Nec ei boni aliquid monstruosus ille risus
portendit, cum licet arcium magicarum . . . inuentor . . . et rex bactri-
anorum a nino rege assyriorum bello superatus sit.’ Denique, sicut legi-
tur in ecclesiastico xl, ‘occupacio magna creata est omnibus hominibus
et iugum graue super filios adam a die exitus de uentre matris eorum,45
usque in diem sepulture in matrem omnium cogitaciones eorum et timores
cordis ad inuenciones exspectacionis et dies finitionis a presidente super
sedem gloriosam usque ad humiliatum in terram et cinerem ab eo, qui
utitur iacincto et portat coronam usque ad eum, qui cooperitur lino
crudo.’ Ecce quod nullus excipitur ab illo graui iugo. Qui ergo hec in50
memoria recolit, miseriam cognoscens humilitatem concipit. Et sicut
mala pene recolenda sunt ad se humiliandum, sic et mala culpe ad peni-
tendum atque dolendum, secundum illud ezechie, quod legitur in ysaya
xxxviii: ‘Recogitabo,’ inquit, ‘omnes annos meos in amaritudine anime
mee.’ In quibus duo genera sunt deflenda, sc. peccata conmissa et tem- 55
pora perdita. unde beatus bernardus in quodam sermone, ‘Parum,’ in-
quit, ‘placet ei uite nouitas, qui nondum vetera plangit . . . peccata sc. [[56-58]]
admissa et . . . tempus amissum.’ Itaque peccata recolenda sunt ad
curandum et emendandum. De curacione peccatorum dicit maximianus: [[59-60]]
Non intellecti nulla est curacio morbi.60
Contra uero dicit seneca lucilio: ‘Inicium salutis est noticia peccati . . .’ [[61-63]]
Et sicut ‘uigilantis est narrare sompnium, sic peccata sua confiteri sanitatis est
indicium.’ Idem in agamennone:
ut autem dicit augustinus in libro de penitencia,65 ‘satisfaccio penitencie est
[[ Print Edition Page No. 162 ]]
peccatorum causas excidere nec eorum suggestionibus aditum indulgere.’
Et ut ait prosper in libro ii de uita contemplatiua, ‘peccatis dissimilia
sunt adhibenda remedia, sicut ex dissimilibus causis ueniunt ipsa pec-
cata.’ Siquidem, ut dicit Jeronimus super marchum, ‘cuiusque uulneris
70 medicina adhibenda est ei propria. Non enim sanat oculum quod cal-
caneum . . . Jejunio sanantur passiones corporis, oracione uero sanande
sunt pestes mentis.’ Hinc de maligno spiritu ab homine expulso dictum
est a domino, quod hoc genus non eicitur nisi in oracione et ieiunio. De
temporum recuperacione dicit apostolus ad ephesios vi: ‘Redimentes
75 tempus quoniam dies mali sunt.’ Hinc et seneca in libro de naturalibus
questionibus vii: ‘Obiciat sibi senectus annos inter studia uana con-
sumptos . . . et dampna etatis male exempte labor sarciat . . . Occu-
paciones reddantur, patrimonij longe . . . cura soluatur. Si enim totus
animus uacet et ad contemplacionem sui saltem in ipso fine respiciat,
80 faciet ac sibi instabit et cotidie temporis breuitatem meciens; quicquid
amissum est, diligenti uite presentis usu recolliget: fidelissimus enim est
ad honesta transitus ex penitencia. Itaque iuxta poetam:
tollimus ingentes animos et maxima paruo
tempore molimur . . .
85Faciamus igitur et quod in itinere fieri solet. Qui tardius eximus, uelo-
citate pensantes moram festinemus, magnumque opus absque etatis excusacione
tractemus. Crescit animus, quociens cepti magnitudinem ostenditur
et cogitat, quantum proposito, non quantum sibi supersit.’ Hec
seneca. propter hanc temporis recuracionem dicit tullius in oracione de [[89-92]]
90 batilina: ‘Multos audiui et vidi . . . qui totam adolescenciam voluptatibus dedissent
se ad frugem bonam recepisse, graues homines atque illus-
tres fuisse.’ Debet etiam, ut dictum est, recolere beneficia preterita ad
retribuendum, maximeque beneficia dei et parentum. beneficia, inquam,
dei, de quibus dicit beatus bernardus super psalmum ‘Qui habitat’: ‘Aga-
mus95 fratres gracias factori nostro, benefactori, redemptori, remuneratori
[[ Print Edition Page No. 163 ]]
nostro . . . Primum enim quod nobis prestitit, que sumus nos, quoniam
ipse fecit nos . . . fecit, inquam, . . . et secundum corpus egregiam cre-
aturam, sed magis secundum animam, utpote ymagine creatoris insignem,
racionis participem, sempiterne beatitudinis capacem. Porro secundum
animum maxime preceteris admirandam creaturis sibi coherentem incom- 100
prehensibili artificio inuestigabili sapiencia conditoris . . .’ Porro ‘in secundo
beneficio quam copiosius, quam liberalissimus, quanta nobis lar-
gitus est ad sustentacionem, quanta ad erudicionem, quanta ad consola-
cionem, quanta ex hoc iam ad correctionem, quanta eciam ad delectacionem.
verum hec duo beneficia gratis et dupliciter impendit . . . hoc105
est sine merito et sine labore nostro . . . Ceterum, o homo ingrate, ex
hoc iam tercium opus redempcionis tue attende . . . Gratis etiam hoc
prestitum, sed gratis quod ad te pertinent . . . non gratis quod ad illum.
Nempe saluus factus es pro nichilo, ac certe non de nichilo. Quid ad hec
dormitat affectio? Ymmo uero mortua est illa, non dormit que huic110
beneficio non respondet, que se totam in graciarum actionem et uocem
laudis non effundit . . . Itaque fecit te deus tuus, fecit tam multa propter
te. fecit et seipsum propter te . . . factus est ipse caro una tecum, te
quoque secum faciet spiritum unum. Non recedant quatuor hec a corde,
non ab ore, non a memoria, non ab affectione.’ ‘At nos,’ ut idem alibi115
dicit in eodem tractatu, ‘non attendimus aut minus attendimus reue-
renciam presidentis, custodiam protegentis, beneficia largientis, ingrati
gracie, immo tam multiplicibus graciis, quibus preuenit nos et subuenit
nobis. Et nunc quidem per se implet splendoribus animas nostras, nunc
per angelos uisitat, nunc per homines instruit, nunc etiam per scripturas120
consolatur et erudit . . . Quid nos solis nobis non assumus et soli nos-
metipsos negligimus? An quia nobis undique subuenitur, ideo nobis est
dissimulandum? Immo uero propterea studiosius est uigilandum. Non
enim tam magna pro nobis in celo pariter et in terra sollicitudo gereretur,
si non magna nobis incumbere necessitas uidetur.’ Hec bernardus. Hec125
[[ Print Edition Page No. 164 ]]
igitur attendens quis dicat cum dauid: ‘Quid retribuam domino pro
omnibus, que retribuit michi?’ Cui, sc. questioni, respondit micheas vi:
‘Indicabo,’ inquit, ‘tibi, o homo, quid sit bonum et quid dominus re-
quirat a te. Utique facere iudicium et diligere misericordiam et sollicitum
130 ambulare cum deo tuo.’ beneficia quoque parentum recolere
debet, ut procreacionem, educacionem et huiusmodi ac rependere uicem
ut impleat, quod dicitur in ecclesiastico vii: ‘honora patrem tuum et
gemitus matris ne obliuiscaris. Memento, quoniam nisi per illos non
fuisses et retribue illis, quomodo et ipsi tibi.’ Verum de hac materia
135 plenius dictum est supra. Debet nichilominus attendere presencia, videl.
statum proprium et uanitatem rerum temporalium. In statu proprio
debet considerare non solum exteriora sed multo magis interiora. Nam
ut dicit beatus bernardus in sermone de capite ieiunij: ‘Miser homo, qui
totus pergit in eo que foris sunt et ignarus interiorum suorum putans se
140 aliquid esse, cum nichil sit, ipse se seducit. Siquidem in hominis huiusce-
modi persona dicit psalmista: sicut aqua effusus sum et dispersa sunt omnia
ossa mea. Alius quoque propheta, Comederunt, inquit, alieni robur eius,
et ipse nesciuit . . . Attende sollerter, homo, quid diligas, quid metuas,
unde gaudeas uel contristeris . . . quia totum cor in hiis iiiior affeccioni-
bus145 existit, de quo per prophetam dominus dicit: Conuertimini ad me in
toto corde uestro.’ Que quidem spiritualis conuersio nequaquam una die
ualet perfici, utinam uel in omni uita, qua degimus in hoc corpore, ualeat
consummari. Ibi ergo attendenda sunt homini duo, sc. profectus, ne
deficiat et defectus, ut proficiat. Nam ut dicit beatus bernardus, ‘si
150 profectum suum homo non intelligit, quomodo de illo gracias agit.’ Ideo
dicitur Ia corinth. ii: ‘Accepimus spiritum, qui ex deo est, ut sciamus, que
a deo donata sunt nobis.’ Nam si nescimus, ingrati sumus ac per hoc [[153-154]]
fontem gracie nobis desiccamus. ut enim dicit bernardus, ‘ad locum,
unde exeunt, flumina graciarum reuertuntur, ut iterum fluant.’ Econtra
155 uero ingratitudo nouerca est gracie siccans fontem misericordie. Magis
[[ Print Edition Page No. 165 ]]
eciam opus est nobis defectus nostros quam profectus attendere, immo
profectus, ut dicit beatus gregorius, ‘oportet quodam modo non uidendo
uidere’; videndo sc. ad graciarum actionem, non videre ad elacionem.
unde idem gregorius in moralibus libro xxii: ‘viri sancti,’ inquit, ‘ . . . et
si intelligendo congaudent muneri largitoris, merentes tamen considerant160
debitum operis . . . Moreque viatorum non debemus aspicere, quantum
iam egimus, sed quantum superest, ut agamus . . . Amplius . . . bona,
que nondum fecimus quam ea, que iam fecisse gaudemus.’ Hec gre-
gorius. hinc et beatus bernardus super psalmum ‘qui habitat’: ‘Hec est [[164-167]]
utique magna uirtus et summa securitas, cum et pie uiuis et tamen plus165
attendis que tibi desunt quam que obtinuisse uideris, oblitus que retro
sunt et in anteriora te extendens.’ hec bernardus. Porro de considera-
cione uanitatis rerum dicitur in ecclesiaste i: ‘Vidi cuncta que fiunt sub
sole. Et ecce uniuersa uanitas.’ Recte dicuntur vanitas, quia nec con-
ferunt plenitudinem continenti nec fulcimentum innitenti nec sacietatem170
comedenti, id est perfruenti. Ideo talium amatori dicitur in psalmo, ‘ut
quid diligitis uanitatem et queritis mendacium?’ Propter hoc igitur
uanitas attendatur, ut contempnatur. Nam, ut dicit tullius in tusculanis
libro v, ‘non sunt ea bona dicenda nec habenda, quibus habundantem
licet esse miserrimum.’ Ceterum, ut dicit seneca lucilio, ‘contempnere175
aliquis omnia potest, habere omnia nemo potest, breuissima igitur ad
diuicias uia per contemptum diuiciarum est.’ huius uanitatis et glorie
mundane contemptum insinuat sapiens in iob v: ‘Ego,’ inquit, ‘uidi
stultum firma radice et maledixi pulcritudini eius statim.’ Quod expo-
nens dicit gregorius: ‘Stultus firma radice . . . quasi per amena prata ad180
carcerem peruenit, dum per prospera uite presentis ad interitum tendit . . .
Nonnulli uero, cum quorumdam gloriam cernunt, . . . magnum
aliquid exstimant . . . Sed cum . . . eos morientes aspiciunt, quod hu-
mana gloria . . . nichil sit, cum gemitu fatentur . . . et dicunt: “Ecce,
quam nichil est homo.” Qui hoc ueracius dicerent, si cum in gloria185
hominem cernerent, tunc eciam eius interitum cogitantes transeuntem
[[ Print Edition Page No. 166 ]]
simul eius potenciam nichil esse sentirent . . . bene itaque dicitur: . . .
Maledixi pulcritudini eius statim. Ac si diceretur: Contra stulti pulcri-
tudinem moram in maledicendo non habui, quia cum hanc cernerem,
190 simul et penam sequentem uidi . . . eiusque potenciam . . . reprobaui.’
Huc usque gregorius insinuans et uanitatem felicitatis mundane prese-
ntem et penam sequentem, iuxta illud prouerb. xiiii: ‘Extrema gaudij
luctus occupat.’
Debet eciam prouidere futura, sc. mala et bona. Mala, ut sibi pre-
caueat, bona, ut acquirat. Mala inquam, ut senectutem et
mortem et gehennam. Memoria siquidem uel prouidencia istorum omnium uiles-
cere5 facit ac despici vanitatem temporalium. unde de memoria senectutis
dicitur in ecclesiaste xi: ‘Si annis multis uixerit homo et in omnibus hiis
letus fuerit, meminisse debet tenebrosi temporis et dierum multorum, qui
cum uenerint, uanitatis arguentur preterita.’ De memoria mortis dicitur [[47-48]]
in ecclesiastico vii: ‘Memorare nouissima tua et in eternum non peccabis.’
10 ut enim dictum est supra iuxta gregorium, ‘que sit carnis substantia,
testantur sepulcra.’ Sed multi nolunt mortem recolere propter dul-
cedinem uite et amaritudinem ipsius memorie, de qua dicitur in ecclesi-
astico xli: ‘O mors, quam amara est memoria tua homini iniusto et pacem
habenti in substanciis suis uiro quieto et cuius uie directe sunt in omnibus
15 et adhuc ualenti accipere cibum.’ Porro de memoria pene gehennalis
dicitur in iob xxxi: ‘Et ego, quando recordatus fuero, pertimesco et con-
cutit carnem meam tremor.’ ut enim dicit apostolus ad hebreos x, ‘hor-
rendum est incidere in manus dei uiuentis.’ dicit enim Jeronimus super [[18-20]]
illo uerbo ysaye xxiiii Cum cantico non bibent uinum, quod ‘preteritarum
20 deliciarum recordacio erit materia cruciatuum.’ unde et in inferno dicturi
sunt, ut legitur in libro sapiencie v: ‘Quid nobis profuit superbia aut
quid diuiciarum iactancia contulit nobis? Transierunt omnia illa tan-
quam umbra etc.’ Quod autem senectus mala sit, i.e. penalis, dicit
secundus philosophus: ‘Senectus,’ inquit, ‘est tacitum malum, mors ui-
uencium,
[[ Print Edition Page No. 167 ]]
incolumis languor, spirans mors.’ Hinc et Jeronimus super amos25
libro iio: ‘Mala,’ inquit, ‘senectutis sunt crebre infirmitates . . . oculi cal-
ligantes, tibie lascessentes . . . nudi gingiuis dentes et inter cibos ca-
dentes.’ de hoc eciam dicit oracius in poetria:
Multa senem circumueniunt incommoda uel quod
querit et inuentis miser abstinet et timet uti30
uel quia res omnes timide gelideque ministrat.
Dilator, spe longus, iners auidusque futuri,
difficilis, querulus, laudator temporis acti
se puero, castigator censorque minorum.
Item maximianus:35
Tu me sola tibi subdis miseranda senectus,
Cui cedit quicquid uincere cuncta solet . . .
Stat tremulus dubiusque senex semperque malorum
Credulus et stultus que facit ipse timet.
Laudat preteritos, presentes despicit annos.40
hoc tantum rectum quod sapit esse putat
Se solum doctum, se iudicat esse peritum.
Et quod sit sapiens, desipit ipse magis . . .
desipit auditor, nec deficit ipse loquendo.
O sola fortes garrulitate senes.45
Contra hoc malum duplex est remedium, videl. ut contra illud se pre-
muniat, et quantum potest, illud differat. De primo dicit seneca lucilio:
‘Juueni est parandum, seni utendum.’ hoc est quod dicitur in ecclesi-
astico xxv: ‘Que in iuuentute tua non congregasti, quomodo inuenies in
senectute tua?’ De secundo sciendum, quod senectus acceleratur in plu- 50
rimis per uicia carnis et animi, ideoque per abolicionem istorum potest
differri. unde tullius in libro de senectute: ‘Sicut,’ inquit, ‘contra morbum,
sic contra senectutem est pugnandum et habenda racio ualitudinis.
utendum est igitur exercitacionibus modicis et tantum cibi ac potus ad-
hibendum, ut uires reficiantur, non opprimantur . . . Potest enim exer- 55
citacio
[[ Print Edition Page No. 168 ]]
et temperancia etiam in senectute aliquid pristini roboris con-
seruare . . . Nec corpori tantum subueniendum est sed animo multo
magis. Nam quod . . . senes aiunt stultos, credulos, obliuiosos et dis-
solutos, non sunt hec uicia senectutis, sed inertis ignauie ac sompnicu-
lose60 senectutis. Sicut enim petulancia uel libido magis est adolescencium
quam senum, nec tamen omnium adolescencium sed improborum, sic ista
senum stulticia que deliracio dicitur, senum est non omnium sed leuium.’
Hec tullius. Denique, sicut legitur in ecclesiastico xxx, ‘zelus et ira-
cundia minuunt dies et ante tempus senectam adducunt cogitatus.’ His
65 etiam consonant medici, ut verbi gracia rasy in almasore: ‘Sanitatem,’
inquit, ‘conseruare est in motu et quiete, in cibo et potu, necnon et in
superfluitatum expulsionibus mensuram obseruare, domos et loca cetera
in quibus maneri debet temperare, malis etiam accidentibus, antequam
augmentum capiant, obuiare, animales quoque cogitationes refrenare et
70 consuetudines seruare.’ Auicenna quoque in primo canone medicine dicit
quod sanitas corporis et anime simul in temperancia morum consistit.
Porro de malo mortis dicit secundus philosophus: ‘Mors est eternus
sompnus . . . ineuitabilis euentus . . . hominis latro, fuga uite, omnium [[74-75]]
resolucio.’ Et recte dicitur eternus sompnus, quia ‘sompnus est mortis
75 ymago,’ sicut dicit philosophus. Dicitur et ineuitabilis euentus, quia
sicut legitur in prouerbiis sapientum, homo uite conmodatus est, non [[76-77]]
donatus. unde dicitur in ecclesiaste ix: ‘Nemo est qui semper uiuat et
qui huius rei habeat fiduciam.’ Hinc et in proslogion dicit anselmus:
‘Nichil morte cercius, nichil hora mortis incercius.’ Ideo recte quoque [[78-79]]
80 dicitur hominis latro, iuxta illud euangelicum Mathei xxiiii: ‘Si sciret
paterfamilias qua hora fur ueniret, uigilaret utique etc.’ Et sicut latro
multimodas hominibus tendit insidias, sic et mors iuxta illud stacij in
thebaide:
Hinc et prosper in libro epygrammatum:85
Ferro, peste, fame, vinclis, ardore, calore,
mille modis miseros mors rapit una homines.
Item ouidius in libro epistolarum:
Occurrunt animo pereundi mille figure,
Morsque minus pene quam mora mortis habet.90
Dicitur et omnium resolucio, iuxta illud ouidij in libro methamorphoseos x: [[91-94]]
Omnia debentur morti paulumque morati
Ideo, sicut legitur in ecclesiastico xli, ‘bonum est iudicium mortis, quia95
non est personarum acceptrix.’ unde boecius de consolacione libro ii:
‘Mors spernit altam gloriam, inuoluit humile pariter ac celsum caput
equatque summis infima.’ hinc et oracius in libro carminum:
Pallida mors equo pulsat pede pauperum tabernas
regumque turres . . .100
equa tellus
pauperi recluditur
regumque pueris . . .
mors ultima linea rerum est.
Item ouidius sine titulo in libro iii:105
Scilicet omne sacrum mors importuna prophanat.
Omnibus obscuras inicit illa manus.
Et iterum claudianus in minori loquens ad ipsam mortem dicit: [[108-111]]
Sub tua purpurei uenient uestigia reges
Deposito luxu turba cum paupere mixti.110
Omnia mors equat.
Ideo dicit et hyldebertus cenomanensis episcopus: [[112-116]]
Inter opes et delicias populique fauores
hoc animus recolat, hoc tua lingua sonat:
Mors dominum seruo, mors sceptra ligonibus equat115
dissimiles simili condicione trahens.
Itaque contra hoc malum est duplex eciam remedium, videl. ut homo
mortem ipsam contempnat et ut contra illam se paret ac muniat. De
contemptu mortis dicit cato: [[119-121]]
120Fac tibi proponas mortem non esse timendam,
Que bona si non est, finis tamen illa malorum est.
debet autem contempni ex causa duplici, primo sc. quia ineuitabilis est,
sicut iam superius ostensum est. unde seneca in libro de remediis for-
tuitorum, ‘Stultum est,’ inquit, ‘timere quod uitare non possis.’ Et uarro [[124-126]]
125 ad atheniensem auditorem, ‘Cum natura,’ inquit, ‘litigat qui mori graue fert
. . . duplexque malum est, cum moleste ferimus quod necesse est.’
Ideo dicit tullius in libro de senectute: ‘Sapientissimus quilibet equissimo
moritur animo . . . et ex hac uita discedit tanquam ex hospicio, non
domo. Conmorandi namque diuersorium natura nobis debit, non habi-
tandi.’130 Secundo contempni debet, quia tolerabilis est. Nam in se non est
multum dispendiosa, quin eciam plerumque fructuosa. De primo
dicit seneca in libro de naturalibus questionibus iii: ‘pusilla res est hominis
vita, sed ingens res est contemptus uite. Hanc qui contempserit, securus
videbit maria turbari . . . securus aspiet horridam faciem . . . fulminantis
135 celi . . . Quid ad me, quantum magna sint, quibus pereo; ipsum perire
non magnum est. Proinde, si uolumus esse felices, nec hominum . . .
nec rerum timore uersari anima inexpedito habenda est.’ Hec seneca.
De secundo, sc. de utilitate mortis est illud catonis paulo ante positum: [[138-139]]
Fac tibi preponas mortem non esse timendam etc.
140Item salustius in katillinario: ‘In luctu,’ inquit, ‘atque miseriis mors
erumpnarum requies est, non cruciatus.’ Porro contra mortem dupliciter
se preparare debet homo, sc. assuescendo et uiaticum prouidendo.
Assuescendo, inquam, circa duo, sc. tribulacionibus perferendis et carnis
uoluptatibus remouendis. De primo dicitur in prouerbio: ‘vix moritur
145 qui mori non didicit,’ id est qui mortis minas que sunt tribulaciones
sustinere non nouit. Hinc et seneca in agamennone:
O quam miserum est nescire mori.
Econtra vero dicit idem lucilio: ‘Qui mori,’ inquit, ‘didicit, non seruire [[148-151]]
didicit. Itaque supra omnem potenciam est et extra omnem. Quid
igitur ad illum carcer uel custodia uel claustrum ualet? liberum hostium150
habet. At una est cathena que nos alligatos tenet, amor uite sc.’ Hec
seneca. De secundo autem, sc. de uoluptatibus remouendis dicit renatus
uegetus in libro de re militari io: ‘Mortem minus metuit qui minus de-
liciarum in uita nouit.’ Hinc et cato, ubi supra: [[154-155]]
Non metuit mortem qui scit contempnere uitam.155
ideo dicit tullius in tusculunario libro i: ‘Tota philosophorum uita, ut ait
cato, mortis est conmentacio. Nam quid aliud agimus, cum a uoluptatibus corporis
. . . et a rei publice negociis animum seuocamus, nisi ipsum
animum ad se ipsum aduocamus, maximeque a corpore abducimus,
secumque esse cogimus . . . Animum autem a corpore secernere nichil160
aliud est quam mori discere. Hoc ergo michi crede, conmentemur,
nosque a corpore seiungamus, id est mori consuescamus.’ Porro de
uiatico prouidendo dicitur in ecclesiastico xxix: ‘Conclude elemosinam
in sinu pauperis, quoniam elemosina uiri quasi sacculus cum ipso etc.’
Hoc est quod dicit ambrosius quod ‘sola misericordia comes est defunc- 165
torum.’ unde dicitur in thobia iiii: ‘elemosina ab omni peccato et a
morte liberat et non pacietur ire in tenebras animam.’ De malo iehenne
dicit Jeronimus super Jeremiam libro iiii: ‘Melius est non esse quam in [[168-169]]
suppliciis uiuere.’ unde scriptum est: ‘Quare data est misero et uita
hiis qui in amaritudine anime sunt? qui exspectant mortem et non uenit170
etc.’ Contra illud quoque duplex est remedium, sc. declinare a malo et
facere bonum. De primo dicitur in ecclesiastico xxi: ‘Quasi a facie colu-
bri fuge peccatum. Quasi enim rumphea bis acuta omnis iniquitas et
plage illius non est sanitas.’ De secundo dicitur in ecclesiastico ix:
[[ Print Edition Page No. 172 ]]
175‘Quodcunque potest manus tua facere, instanter operare, quia nec sciencia
nec sapiencia erunt aput inferos quo tu properas.’ Et in matheo iii:
‘Genimina uiperarum, quis ostendit uobis fugere a uentura ira. Facite
ergo fructum dignum penitencie,’ et post: ‘Omnis arbor que non facit
fructum bonum excidetur et in ignem mittetur.’ Hec iohannes baptista. [[189-193]]
180 Idem quoque dicitur a domino in eodem quod ibi exponens crisostomus
in omelia xxiiia dicit quod duo mala reprobis sunt preparata, videl.
securis et ignis siue excidium a regno et incendium in inferno. ‘Et
certe,’ inquit, ‘maior pena est amissio regni celorum quam cruciatus ille
flammarum. Intollerabilis quidem est iehenna, sed tamen si mille ponat
185 aliquis iehennas, nichil tale dicit quale est ab illius beate glorie propelli
honore et christo exosum esse. Faciliusque est mille fulmina sustinere
quam uultum illum mansuetudinis ac pietatis plenum nos tamen aduer-
santem uidere, illosque tocius tranquillitatis oculos nequaquam nos sus- 190
tinentes aspicere.’ Hec crisostomus. Hinc et gregorius in omelia
de X uirginibus: ‘O,’ inquit, ‘si sapere in cordis palato posset, quid ad-
miracionis habeat? Ecce sponsus uenit, porro quid dulcedinis? et que
parate erant intrauerunt cum eo ad nupcias. Postremo, quid amaritu-
dinis? clausa est ianua.’ Denique, bona futura debet sapiens prouidere
duplici racione, videl. ut ea sollicite, cum omni studio ac desiderio
195 querat, ut in eorum comparacione bona presencia despiciat, iuxta illud
gregorij: ‘Gustato spiritu desipit omnis caro,’ id est carnalis uoluptas.
Propter hec omnia dicitur in ecclesiastico xi: ‘In die bonorum ne immemor
sis malorum et in die malorum ne immemor sis bonorum.’
Hec de erudicione filiorum, iuxta illud uerbum ecclesiastici superius [[2-4]]
propositum: ‘Filij tibi sunt, erudi illos etc.’ Sequitur de filiarum erudicione
de qua ibidem subiungitur: ‘Filie tibi sunt, serua corpus illarum
5 et non ostendas hilarem faciem tuam ad illas.’ Serua, inquam, corpus
[[ Print Edition Page No. 173 ]]
illarum in etate puellari que prona est lasciuie, sc. ut non passim ad
choreas uel spectacula uel conuiuia euagentur, sed in domo custodiantur,
ne uagantes concupiscant uel concupiscantur, iuxta illud ecclesiastici
xlii: ‘filia patris abscondita est uigilia, et sollicitudo eius auffert et
sompnum, ne forte in adolescencia sua adultera efficiatur et cum uiro10
conmorata odibilis fiat, ne quando polluatur in uirginitate sua et in pa-
ternis suis grauida inueniatur, ne cum uiro conmorata transgrediatur aut
certe sterilis efficiatur,’ sc. per ipsius sterilitatis procuracionem vel prolis
suffocacionem uel per nimiam concubitus frequentacionem. unde
Jeronimus ad eustochium: ‘videas,’ inquit, ‘plerasque viduas antequam15
nuptas infelicem conscienciam mentitas tantum ueste protegere quas nisi
tumor uteri uel infantum vagitus prodiderit erecta ceruice et ludentibus
pedibus incedunt. Alie uero sterilitatem prebent et necdum sati hominis
homicidium faciunt. Nonnulle, cum se senserint concepisse, de scelere
abortiua uenena meditantur et frequenter ipse conmortue trium crimi- 20
num ree sic ad inferos perducuntur, homicide sui, adultere christi, ned-
dum nati filij parricide.’ Hec Jeronimus. Ceterum, ut dicit ouidius in
libro epistolarum:
nulla reparabilis arte
lesa pudicicia est.25
unde et legitur in amos v: ‘Cecidit, non adiciet, ut resurgat uirgo israel.’
Et siquidem in paternis suis, ut dictum est, inueniatur grauida, parenti-
bus acquirit opprobrium et a uiro meretur repudium, sibi quoque legem
mortis iudicium. De primo dicitur in ecclesiastico xxii: ‘Filia prudens
est hereditas uiro suo, nam que confundit, in contumelia fit genitoris.’30
Et recte dicitur hereditas uiro, id est quasi hereditas sibi data a domino,
secundum illud prouerb. xix: ‘Domus et diuicie dantur a parentibus, a
domino autem proprie uxor prudens.’ Ideoque diligit eam quasi bonam
hereditatem, nec dimittit eam nisi per mortem. Econtrario, illa que
confundit eum, sc. faciens eum erubescere propter amissum signaculum35
uirginitatis, in contumelia fit genitoris, qui sc. eam in domo propria male
ac negligenter erudiuit et custodiuit, ideoque uir eam aliquando non sine
contumelia ei remittit. Et hoc est sc. a uiro repudium. unde de
[[ Print Edition Page No. 174 ]]
utroque ibidem subiungitur: ‘Patrem et uirum confundit audax et ab
40 utrisque inhonorabitur.’ De tercio, sc. mortis iudicio dicitur in deu-
teronomio xxii: ‘Si a uiro non est in puella uirginitas inuenta, extra fores
domus patris eicietur et lapidibus obruetur, quia fecit nephas in israel, ut
fornicaretur in domo patris sui, et auferes malum de medio tui.’ Hec igitur
omnia debet pater carnalis filie sue, quantum in ipso est precauere.
45 unde adhuc ibidem subiungitur: ‘Super filiam luxuriosam,’ id est ad lux-
uriam propter etatis feruorem pronam, ‘confirma custodiam, ne quando
faciat te in opprobrium uenire a detractione in ciuitate et obieccione [[48-51]]
plebis et confundat te in multitudine populi.’ ut enim dicit Jeronimus
ad saluiniam: ‘Tenera res est in feminis pudicicie fama, quasi flos . . . ad
50 leuem cito marcescit auram . . . maxime, ubi consentit etas et maritalis
deest auctoritas, cuius umbra tutamen uxoris est.’ propter hoc etiam
inter alias causas, ut dicit ambrosius super lucam libro iio, ‘desponsata [[52-59]]
fuit ioseph uirgo maria . . . ne temerate uirginitatis ureretur infamia cui
grauis aluus corruptele uideretur insigne preferre. Maluit enim dominus
55 aliquos de ortu suo quam de matris pudore dubitare, quia sciebat teneram
esse uirginis uerecundiam et lubricam pudoris famam, nec putauit ortus
sui fidem matris iniuriis astruendam . . . nec uoluit uirginibus sinistra
opinione uiuentibus uelamen excusacionis relinqui, quod infamata quoque
uideretur mater domini.’ Hec ambrosius. Ideoque recte scriptura
60 parentes solicite filiam uirginem custodire monet ac cum disciplina nutrire,
ne lasciuie uel uoluptati frena relaxet uel aliqua occasione sibi atque
parentibus causam infamie prestet. Hinc etiam dicitur in eodem libro
ecclesiastico, sc. xxvi: ‘In filia non auertente se,’ sc. a iuuenum ac lenonum
consorcio, ‘firma custodiam, ne inuenta occasione abutatur se,’ sc. forni-
cando.65 Nam fornicacio est proprii corporis abusus uel abusio, iuxta
illud apostoli Ia ad corinth. vi: ‘Qui fornicatur, in corpus suum peccat.’
De hoc eciam dicitur iterum in ecclesiastico xxii: ‘Filia fatua,’ id est
indisciplinata et dissoluta, ‘in deminoracione fiet,’ sc. honoris sui atque
parentum. Super hoc exemplum habetur in genesi xxxiiii de dina que,
70 ut uideret mulieres regionis, egressa est et hac occasione a sychem, filio
[[ Print Edition Page No. 175 ]]
emor, corrupta est. Talis est mulier garrula et uaga, quietis impaciens,
nec ualens in domo consistere pedibus suis, sed nunc foris, nunc in plateis,
nunc iuxta angulos insidians, de qua legitur in prouerb. vii. unde et
Jeronimus ad eustochium: ‘Quedam,’ inquit, ‘sunt que per publicum nota- [[74-77]]
biliter incedunt ac furtiuis oculorum nutibus adholescencium greges post75
se trahunt et quam pallentem ac tristem uiderint miseram et manicheam
uocant.’ Econtra uero de uirgine disciplinata et apocripha, id est ab-
scondita, habetur exemplum in beatissima uirgine maria de qua legitur in
ysaia vii: ‘Ecce uirgo concipiet etc.,’ ubi, sicut dicit Jeronimus, ‘pro [[79-82]]
uirgine habetur in hebreo alma,’ quod grece dicitur apocripha et ‘latine80
uirgo abscondita, videl. que nunquam aspectibus uiri patuerat, sed
magna parentum diligencia custodita sit.’ unde idem Jeronimus in
epistola ad occeanum: ‘Mariam,’ inquit, ‘angelus in penetralibus solam, non
cum agapeta,’ id est amasio, ‘loquentem inuenit. Et illa virilem intro-
itum formidauit, unde turbata est in sermone eius. Tu ergo que fornax85
es malicie, quid a uiro desideras frequencius salutari?’ Hec Jeronimus.
propter hoc eciam uirgo beata post conceptum abiit cum festinacione in
montana, sc. ne publicis aspectibus se exponeret. unde ambrosius super [[88-101]]
lucam libro i: ‘Ingressus est, inquit, ad eam angelus, quia solam, sc. quam
nullus adiret uirorum . . . repperit in penetralibus . . . Hinc et turbata90
est in sermone illius. Trepidare namque uirginum est et ad omnes in-
gressus pauere uiri, omnesque uirorum affatus uereri. Discant ergo
mulieres propositum pudoris imitari . . . disce, uirgo, uerborum uitare
lasciuiam. maria eciam uerebatur angeli salutacionem . . . Et post
conceptum abiit cum festinacione in montana, . . . quia nescit tarda95
molimina spiritus sancti gracia. Hinc etiam discite, uos, sancte mulieres,
. . . non circumcurrere per domos alienas, non in plateis morari, non ali-
quos in publico miscere sermones. Maria siquidem in domo sera, in
publico festina, denique mansit aput helyzabeth . . . tribus mensibus,
non quia domus eam aliena delectaret, sed quia frequenter in publico100
uideri displiceret.’ Hec ambrosius. Aliud est exemplum in sara uirgine
que in thobia iiii legitur dixisse: ‘Tu scis, domine, quod nunquam concu-
piui
[[ Print Edition Page No. 176 ]]
uirum et mundam seruaui animam meam ab omni concupiscencia.
Nunquam cum ludentibus miscui me, neque cum hiis qui in leuitate
105 ambulant, participem me prebui.’ Hinc eciam exemplum ponit Jero-
nimus assellam scribens in epistola ad marcellam: ‘assella,’ inquit, ‘nostra
corpore sana et sanior animo solitudinem delicias ponit et in urbe turbida
monachorum heremum inuenit.’ Propter hec omnia dicit ieronimus ad [[108-114]]
atletham de institucione filie: ‘Si sollicita es ac prudens, ne filia tua per-
110 cuciatur a lingua uipere, cur non eadem cura prouideas, ne percuciatur
a malleo uniuerse terre . . . ne igitur cum dina egrediatur, ut regionis aliene
mulieres uideat, ne pedibus ludat, ne tunicas trahat . . . nunquam absque
te in publicum procedat, basilicas quoque martyrum et ecclesias sine
matre non adeat, nec ullus ei iuuenis circumnatus arrideat.’ Idem ad
115 eustochium uirginem: ‘Rarus,’ inquit, ‘in publicum sit egressus; martyres
tibi querantur in cubiculo. Nunquam deerit causa prodeundi, si semper,
quando necesse est, processura sis.’ Iterum idem in epistola ad matrem [[117-121]]
et filiam: ‘Quid tibi,’ ait, ‘necesse est in ea domo uersari uel manere in
qua necesse cotidie habeas aut perire aut uincere? . . . Securius est
120 perire non posse quam iuxta periculum non perire . . . libidinosa mens
ardencius honesta prosequitur et quod non licet, dulcius suspicatur.’
Hec Jeronimus.
Interim autem, dum puelle nobiles predicto modo parentum diligencia
conseruantur, congruum est, ut litteris imbuantur et moribus instruan-
tur.5 litteris quidem eas imbui conuenit, ut huic honeste occupacioni
frequenter intente noxias cogitaciones euitent et carnis uoluptates atque
vanitates declinent. ut enim dicit iohannes crisostomus super matheum [[7-9]]
libro iio, ‘mulier in quiete sedens inclusa facile in peccatum carnis labitur,
maxime quia uicium hoc ex uacacione et ocio facile nascitur.’ Ideo dicit
[[ Print Edition Page No. 177 ]]
Jeronimus ad aletham de institutione filie: ‘Filia tua paula mundi cantica10
ignoret, turpia non intelligat. Adhuc tenera lingua psalmis dulcibus
imbuatur. Procul sit etas lasciua puerorum . . . Fiant ei littere buxee
uel eburnee . . . et ludat in eis, ut etiam ludus eius erudicio sit . . .
Habeat et in discendo socias quibus inuideat, quarum laudibus mordea-
tur. Nec est obiurganda, si tardior sit, sed laudibus excitandum in- 15
genium, ut et uicisse se gaudeat et victam doleat . . . Denique pro gem-
mis et serico tua diuinos codices amet uirgo, quibus non auri aut pellis
babilonie immaculata pictura, sed ad fidem placeat emendata distinctio.’
Hec Jeronimus. Hinc etiam idem ad eustochium uirginem, ‘Crebrius,’
inquit, ‘lege, quam plurima disce. Tenenti te codicem sompnus obrepat20
et cadentem faciem pagina sancta suscipiat.’ Super hoc etiam marcel- [[19-21]]
lam conmendat de scripturarum amore ac studio super epistolam ad [[21-27]]
galathas in prologo: ‘Scio,’ inquit, ‘sancte marcelle ardorem et fidem quam
semper habeat flammam in pectore sexum superare, hominis obliuisci et
diuinorum uoluminum tympano concrepante rubrum huius seculi pelagus25
transfretare. Certe cum rome essem, nunquam tam festina me uidit, [[26-27]]
ut non de scripturis aliquid interrogaret.’ Hec ieronimus. Ne autem [[40-44]]
subrepente fastidio interrumpatur uel abrumpatur honesta et utilis occu-
pacio, lectioni iungenda sunt et alia duo, sc. oracio et operacio. unde de
oracione iungenda lectioni dicit ieronimus ad saluiniam in epistola de30
morte nebridij: ‘Semper in manibus tuis diuina sit lectio et tam crebre
oraciones, ut temptacionum omnes sagitte quibus adolescencia percuti [[33-40]]
solet huiuscemodi clipeo repellantur.’ De operacione quoque dicit idem
ad demetriadem uirginem: ‘In desideriis, ut legimus, est omnis ociosus.
Nec ideo tibi ab opere cessandum est, quia deo propicio nulla re indiges,35
sed ideo cum omnibus laborandum est, ut per occasionem operis nichil
aliud cogites nisi quod ad domini pertinet seruitutem . . . Et si omnem
censum tuum in pauperes distribuas, nichil aput christum erit preciosius
quam quod manibus tuis ipsa confeceris uel in usus proprios uel in exem-
plum
[[ Print Edition Page No. 178 ]]
40 uirginum ceterarum.’ Idem quoque dicit ad rusticum monachum,
quod tam feminis quam uiris est necessarium: ‘Aliquid operis fac, ut sem-
per te dyabolus occupatum inueniat . . . Siquidem et egypciorum mo-
nasteria tenent hunc morem, ut nullum absque opere et labore recipiant,
non tam propter victus necessaria quam propter anime salutem.’ Hec
45 Jeronimus. Sed et suetonius etiam in libro iio de XII cesaribus dicit
quod et augustus cesar ‘filiam et neptes ita instituit, ut etiam lanificio [[45-48]]
assuefaceret ac loqui uel agere quicquam nisi palam et quod in diuturnos uel
diurnos referretur conmentarios uetaret.’ Propter predicta tria in
quibus consistit occupacio puellarum honesta dicit Jeronimus ad aletham [[49-53]]
50 de filia instituenda: ‘Mane,’ inquit, ‘hymnos decantet . . . oracioni uero
lectio ac leccioni succedat oracio . . . Discat . . . et tenere colum . . .
rotare fusum, stamina pollice ducere, taliaque paret uestimenta quibus
frigus pellatur, non quibus uestita corpora nudentur.’ Porro quod dictum
est supra de pueris, idem quoque agendum est in etate tenera de
55 puellis, uidel. ut instruantur in moribus et consuetudinibus bonis. unde
ieronimus, ubi supra: ‘Caue,’ inquit, ‘ne ineptis feminarum blandiciis [[56-60]]
dimidiata filie uerba discere consuescas, nec in auro uel purpura ludere
discat, quorum alterum lingue, alterum moribus officiat. Ne in tenero,
quod postea ei dediscendum est, discat . . . omnibusque sit amabilis et
60 uniuersa propinquitas rosam ex se natam esse gaudeat.’ Precipue uero
in iiii eas instruere conuenit et informare, sc. in pudicicia siue castitate et
in humilitate et in taciturnitate et in morum siue gestuum maturitate. In
castitate, quoniam, ut dicit cyprianus in libro de XII seculi abusionibus,
‘sicut omnes bonos mores procurat et custodit in uiris prudencia, sic et in
65 feminis cunctos actus honestos nutrit et fouet atque custodit pudicicia.’
unde origenes in libro de singularitate clericorum: ‘Castitas,’ inquit, ‘est
munimen . . . sanctimonie, expugnacio infamie . . . infirmitas lasciuie . . .
anime victoria, corporis preda, ubertas gloriarum, captiuitas criminum . . .
abolicio scandalorum . . . pax . . . uirtutum, debellacio inquietancium
[[ Print Edition Page No. 179 ]]
bellorum, culmen puritatis, carcer libidinis, portus honestatis . . .70
uita spiritus, carnis interitus, status qualitatis angelice, finis humane sub-
stancie.’ ut ergo seruetur in puellis diligenter pudicicia, oportet, ut eis
caueatur ab omnibus que pudicicie sunt inimica, maximeque a carnis
delectacione superflua et a societate mala. A delectacione, inquam,
superflua in cibo et potu et somno et balneo et ornatu. Nam, ut dicit75
Jeronimus contra iouinianum libro ii, ‘cum ab hiis etiam procul remoti [[76-83]]
sepe capiamur illecebris nature et cogamur ea quorum copiam non habe-
mus concupiscere, quanto magis, si circumdati retibus uoluptatum esse
nos liberos arbitramur, sensus noster illud cogitat quod uidet, audit,
gustat, attrectat, odoratur . . . Frustra ergo simulatur a quibusdam salua80
fide ac pudicicia et mentis integritate uoluptatibus uti, cum sit contra
naturam copiis uoluptatum sine uoluptate perfrui. unde apostolus “que
in deliciis,” inquit, “est uiuens mortua est.” ’ Hec Jeronimus. Sic
enim dicit beatus bernardus, quod ‘castitas in deliciis periclitatur.’ [[84]]
Hinc etiam dicit ouidius in libro de arte iio:85
Luxuriant animi rebus plerumque secundis,
Nec facile est equa conmoda mente pati.
Mens erit apta capi tunc cum letissima rerum,
Et seges in pingui luxuriabit humo.90
Econtra uero dicit idem in libro de ponto:
Veneris dampnosa libido
non solet in mestos sepe uenire thoros.95
Itaque de uoluptate cibi et potus dicit idem ieronimus, ubi supra: ‘Esus [[96-97]]
carnium et potus uini atque saturitas uentris seminarium est libidinis.’
Idem quoque scribit in epistola ad matrem et filiam inter epulas difficile
seruari pudiciciam. Hinc et ouidius in libro de remediis iio:
100Vina parant animos ueneri.
Idem quoque dicit salomon in prouerb. xx: ‘luxuriosa res est vinum.’
Econtra uero dicit therencius in eunucho:
Propter hoc exhortans ad abstinenciam scribit Jeronimus ad saluiniam: [[104-106]]
105 ‘Melius est stomachum quam mentem te dolere, imperare corpori quam
seruire, gressus quam pudiciciam uacillare.’ Idem quoque dicit ad [[106-108]]
demetriadem uirginem, quod ‘celesti rore ac ieiuniorum frigore calor puel-
laris extinguitur et humano corpori angelorum conuersacio imperatur.’
Ideoque scribit ad aletam de institucione filie: ‘Sic comedat, ut semper [[109-116]]
110 esuriat et statim post cibum orare ac legere ualeat.’ ne tamen huiusmodi
abstinencia modum excedat et debilitetur corpus uiribus, ibidem subdit
Jeronimus: ‘Michi displicent in teneris etatibus maxime longa et im-
moderata ieiunia . . . nam experimento didici asellum in uia cum lapsus
fuerit querere diuerticula . . . Hoc igitur in perpetuum ieiunium pre-
ceptum115 sit, ut itineris longioris uires perpetes supparent, ne in prima mansione currendo
in mediis corruatur.’ Hinc etiam idem dicit ad deme- [[116-123]]
triadem: ‘Nequaquam immoderata imperamus tibi ieiunia et enormem
ciborum abstinenciam quibus statim corpora franguntur desiccata et
egrotare prius incipiunt quam sancte conuersacionis iacere funda-
menta120 . . . Sic ieiunare debes, non ut palpites et respirare uix possis et
comitum tuarum uel porteris manibus uel traharis, sed ut fracto corporis
appetitu nec in lectione nec in psalmis nec in uigiliis solito quid minus
facias.’ Porro de uitanda sompniculositate dicit beatus bernardus in
epistola ad cartusienses: ‘suspecta res sompnus est et ex parte magna ebri-
etati125 similis est . . . Caue ergo, ne sompnus tuus sit non requies cor-
poris lassi, sed sepultura suffocati, non reparacio, sed extinctio spiritus tui.’
Hinc et cato in libro de moribus: [[127-129]]
Plus uigila semper, nec sompno deditus esto.
Nam diuturna quies uiciis alimenta ministrat.
Propter hoc eciam dicit Jeronimus ad aletham: ‘Filia tua nocte ad ora- 130
ciones surgat, mane hymnos decantet et oracioni lectio . . . succedat.’
Idem ad eustochium: ‘Ad oracionem tibi nocte surgenti non digestio ruc-
tum faciat, sed inanitas.’ De corporis autem balneacione ac lecti mol- [[132-133]]
licie dicit idem Jeronimus ad saluiniam: ‘Plumarum mollicies iuuenilia
membra non foueat et balnearum calor nouum adolescencie sanguinem135
non incendat.’ Idem ad aletham: ‘Michi lauacra omnino displicent in [[134-136]]
adulta uirgine que se ipsam debet erubescere, nudamque videre non posse.
Si enim ieiuniis ac uigiliis corpus suum macerat et in seruitutem redigit,
Cur econtrario sopitum ignem suscitat balneorum fomentis?’ [[136-139]]
Ornatus autem superfluus consistit in uestium exquisicione et crinium
conposicione et faciei depictione et huiusmodi, de quibus dicit iohannes [[3-8]]
in dyalogo ad basilium libro vi: ‘Pulcritudo uultus et oculi depicti, infecte
maxille et capitis ornatus et tinctura crinium ac vestes preciose, gem-5
marumque splendor et pigmentorum odor et alia que pertinent ad mun-
dum muliebrem grauia sunt ad perturbandum animum, nisi multo casti-
tatis uigore concluserit.’ Hec ille. Hinc de amatoribus seculi dicit
psalmista, quorum sc. habundant tabernacula et promptuaria eorum
plena. ‘Filie,’ inquit, ‘eorum conposite et circumornate ut similitudo10
templi.’ Et ouidius in libro de remediis io:
Decipimur cultu, gemmis auroque teguntur
omnia; pars minima est ipsa puella sui.
Itaque de curiosa uestis aptacione dicit Jeronimus ad matrem et filiam: [[14-23]]
‘Vestis ipsa . . . tacentis animi est indicium, si rugam non habeat, si per15
terram, ut alcior uidearis, trahatur, si de industria dissuta sit tunica, ut
aliquid intus appareat operiatque quod fedum est et aperiat quod for-
mosum, papille . . . fasciolis conprimuntur et crispanti cingulo angustius
pectus artatur; capilli uel in frontem uel in aures defluunt. Palliolum
interdum cadit, ut candidos nudet humeros et quasi uideri noluerit celat20
[[ Print Edition Page No. 182 ]]
festina, quod uolens detexerit. Et quando in publico quasi per uerecun-
diam operit faciem, lupanariarum arte id solum ostendit quod ostensum
magis placere potest.’ Hec Jeronimus. Capillorum uero superfluum
ornatum prohibet apostolus Petrus etiam mulieribus dicens in Ia canonica
25 iiio: ‘Quarum sit non extrinsecus capillatura aut circundacio auri aut
indumenti uestimentorum cultus, sed qui absconditus cordis est homo in
incorruptibilitate quieti et modesti spiritus qui est in conspectu dei
locuples.’ Capillarum igitur infectio siue tinctio multo magis reprobatur
sanctorum iudicio. unde cyprianus in libro de disciplina et habitu uirginum:
30 ‘Epulemur,’ inquit, ‘non in fermento malicie et nequicie sed in azimis
sinceritatis et ueritatis. Numquid sinceritas perseuerat et ueritas, quando
que sincera sunt polluuntur colorum adulteriis, medicaminum fucis in
mendacium uera mutantur? Dominus tuus dicit: non potes facere capil-
lum unum album aut nigrum. Et tu ad uincendam domini tui uocem uis
35 te esse pociorem audaci conatu et sacrilego contemptu, crines tuos malo
presagio futurorum inficis, iamque capillos tibi flammeos auspicaris.’
Hec cyprianus. propter hoc eciam dicit Jeronimus ad aletham: ‘Caue, [[37-38]]
ne filie tue capillum infeceris et aliquid ei de iehenne ignibus auspiceris.’
De faciei quoque depictione dicit Jeronimus in libro de viduitate seruanda:
40 ‘quid facit in facie christiane purpurissus et cerusa, quorum alterum
ruborem genarum labiorumque mentitur, alterum candorem oris et colli? [[39-45]]
Ignis est iuuenum fomenta libidinum, impudice mentis indicium. Quo-
modo flere potest pro peccatis suis que cutem nudat lacrimis et sulcos in
faciem ducit? Ornatus iste non domini est, sed uelamen antichristi.
45 Qua fiducia uultus ad celum erigit quos conditor non agnoscit?’ Hec
Jeronimus. Hinc et cyprianus, ubi supra: ‘Non solum uirgines ac uiduas [[46-59]]
sed eciam nuptas et omnes feminas puto admonendas, ut opus dei . . . et
plasma nullatenus adulterent adhibito flauo colore uel nigrore pulueris uel
rubore aut quolibet medicamine linimenta natiua corrumpente. Dicit
[[ Print Edition Page No. 183 ]]
deus: faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram. Et audet50
quisquam mutare et conuertere quod deus fecit; manus deo inferunt,
quando id quod ille formauit reformare et transfigurare contendunt,
nescientes quia opus dei est omne quod nascitur, dyaboli, quodcunque
mutatur. Si quis pingendi artifex uultum alicuius et speciem ac corporis
qualitatem emulo colore signasset et signato iam consumpmato simulacro55
manus alius afferret, iamque formata iam picta quasi pericior reformaret,
grauis prioris artificis iniuria et iusta indignacio uideretur. Et tu te
existimas impune laturam tam improbe temeritatis audaciam, dei arti-
ficis offensam.’ Hec cyprianus. Item ambrosius in exameron libro vio [[59-73]]:
‘Deles picturam dei, o mulier, si uultum tuum materiali candore oblinias,60
si acquisito rubore perfundas. Illa pictura uicij est, non decoris . . .
fraudis, non simplicitatis . . . temporalis est et aut pluuia aut sudore ter-
gitur. Illa pictura fallit et decipit, ut nec illi placeas cui placere de-
sideras, qui intelligit non tuum, sed alienum esse quo placeas; et tuo
auctori displiceas, qui in te videt opus suum esse deletum . . . Nam si65
supra artificem aliquem inducas alterum, qui opus illius . . . nouis operi-
bus obducat, nonne indignabitur ille, qui opus suum adulteratum esse
cognouerit. Noli ergo tollere picturam dei et picturam meretricis as-
sumere, quod est opus dei adulterare. Graue igitur crimen est, ut putes,
quod melius te homo quam deus pingat, graue est, ut ipse deus de te70
dicat: Non agnosco colores meos . . . ymaginem meam . . . uultum meum
quem ipse formaui. Reicio ergo, quod meum non est; illum quere, qui
te pinxit.’ Hec ambrosius. Et reuera quia de consuetudine solent hoc
facere meretrices, eo ipso debent ea propter deforme testimonium omnino
refugere et execrari puelle nobiles ac sancte mulieres. unde ennodius hiis75
qui non uerentur talia facere sic loquitur, tanquam yronice et irrisorie:
Tingite candentes roseo de murice uultus
Atque fidem morum pandite de facie.
Siquidem ex hiis omnibus doctorum sanctorum uerbis patet, quod per
talia uiolatur in mulieribus christianis ac precipue uirginibus sinceritas80
castitatis. unde cyprianus, ubi supra: ‘Si tu te sumptuosius comas et per [[81-86]]
publicum notabiliter incedas, oculos in te iuuentutis illicias, suspiria
adolescencium post te trahas, . . . peccandi fomenta succendas, ut et si
[[ Print Edition Page No. 184 ]]
ipsa non pereas, tamen alios perdas et uelut gladium te ac uenenum prebeas
85 videntibus, excusari non potes, quasi mente casta sis et pudica.
Redarguit te cultus improbus et impudicus ornatus.’ Hec cyprianus.
Denique uirginibus deo consecratis omnino districtius talia prohibentur,
nec illis mortale peccatum esse dubitatur. unde ibidem a beato cypriano [[88-97]]
subiungitur: ‘Nec conputari iam potes inter puellas uirgines christi, que
90 sic uiuis, ut possis adamari . . . Sericum et purpuram indute christum
induere non possunt. Auro et margaritis et monilibus adornate ornomenta
cordis et pectoris perdiderunt. Quis non id execretur et fugiat
quod aliis fuerit exicio? quis id appetat et assumat quod ad necem
alterius fuerit pro gladio? . . . Certe uirgines . . . que se huiusmodi arti-
bus95 compserint inter uirgines non puto debere numerari, sed tanquam
oues contactas et morbidas, ne contagio suo ceteras polluant, a grege
sancto et puro uirginitatis arceri.’ Hec cyprianus. Hinc et Jeronimus [[97-101]]
ad demetriadem uirginem: ‘Quando,’ inquit, ‘in seculo eras, que seculi erant
diligebas, videl. faciem polire . . . et depingere, ornare crinem et alienis
100 capillis turritam struere uerticem . . . Nunc autem, quia seculum reliquisti,
secundo post baptismum dyabolo et pompis eius renunciasti.’
Ecce innuitur ex uerbis Jeronimi, quod huiusmodi conposicio crinium et
facies pertinet ad pompas dyaboli. Propter hoc etiam scribit atlethe de [[103-117]]
institucione filie: ‘Caue,’ inquit, ‘ne cerussa et purpurisso ora christo
105 consecrata depingas, nec collum auro et margaritis premas, nec caput
gemmis honeres, nec capillum . . . ceruses. Pretaxata nobilissima quon-
dam femina iubente uiro hemecio qui patruus eustachie uirginis fuit,
habitum eius cultumque mutauit et neglectum crinem mundano more
texuit uincere cupiens et uirginis propositum et matris desiderium . . .
110 Eadem nocte uidit angelum dei in sompnis terribili facie sibi minitantem
et dicentem: “Tu ausa es imperium uiri christo preferre et uirginis dei
[[ Print Edition Page No. 185 ]]
caput tuis sacrilegis manibus attrectare. Que iam nunc arrescent, ut
sencias excruciata quid feceris et finito mense quinto ad inferna ducaris.
Sin autem in scelere perseueraueris, et marito simul orbaberis et filiis.”
Omnia per ordinem expleta sunt et seram misere penitenciam uelox signauit115
interitus. Sic ulciscitur christus in uiolatoribus templi sui, sic
gemmas et preciossissima ornamenta defendit.’ Hec Jeronimus. De-
nique, sicut iam ostensum est in tercio operis huius libro capitulo de
honestate cultus, non solum uitanda est honestis personis faciei depictio
uel crinium conposicio, sed nec etiam appetenda est naturalis faciei uel120
corporis pulcritudo, videl. quia vana est et caduca et eciam, ut in pluri-
bus, nociua. Suggerit enim habenti superbiam et uanam gloriam et im-
pudiciciam et etiam stulticiam, iuxta illud petronij: ‘Raram facit mix-
turam cum sapiencia forma.’ unde et recte fatuitas pulcritudini adiungitur [[123-124]]
prouerb. xii, ubi dicitur: ‘Circulus aureus in naribus suis mulier pulcra125
et fatua.’ Ibique dicit glosa: ‘Sicut si naribus suis circulum aureum
infixeris, luto se nichilominus immergit, sic meretrix pulcritudinem uultus
et habitus ceno uoluptatis inquinat et polluit.’ Nec solum nocet, ut
dictum est, ipsi habenti sed etiam inspicienti, dum eum ad impudiciciam
allicit, iuxta illud secundi philosophi: ‘Pulcritudo est . . . carnalis felicitas130
. . . humana concupiscencia.’ Hac de causa se ostendunt meretrices
ad lucrum, iuxta illud tibullij:
Sit procul a nobis forma cui uendere cura est
Et precium plena grande referre manu.
Alie uero eciam que sibi uidentur caste hoc faciunt propter inanem gloriam,135
secundum illud ouidij superius positum: [[136-137]]
Delectant eciam castas preconia forme.
verum eciam in hoc sibi plus quam aliis nocent, quia mortaliter peccant,
eciam si alios non alliciant. unde super illo uerbo mathei vi, ‘qui uiderit
mulierem ad concupiscendam eam, iam mechatus est in corde suo,’ dicit140
crisostomus: ‘Mulier, si se decorauerit et oculos hominum ad se uocauerit, [[141-143]]
eciam si plagam non intulerit, extremam vindictam dabit. venenum
[[ Print Edition Page No. 186 ]]
enim intulit, etsi nullus qui bibat inuentus sit.’ Hec crisostomus. Hinc
et augustinus in regula sua: ‘Non solum appetere, sed eciam appeti uelle [[184-185]]
145 criminosum est.’ Ceterum etiam, si nec appetat uel appeti cupiat, sed
indiscrete tantum et inordinate pulcritudinem ostendat, laqueum aliis
iniciendo mortaliter peccat, secundum illud ecclesiastici xxvii: ‘Qui
laqueum alij ponit, in illo peribit, et qui fodit foueam, incidet in eam.’
unde et dicitur in exodo xxvi: ‘Siquis aperuerit cisternam et foderit et non
150 operuerit eam, cecideritque bos uel asinus in eam, dominus cysterne red-
det precium iumentorum. Quod autem mortuum est, ipsius erit.’
Cysterna enim aperta et non operta est uiri uel mulieris species ornatu
meretricio ad capiendas animas preparata, sc. extento collo, crinibus sper-
sis uel conpositis, facie non velata. unde dicitur in prouerb. xxii:
155 ‘Fouea profunda os aliene, cui iratus est dominus, incidet in eam.’ et in
eodem libro xxiii: ‘Fouea profunda est meretrix et puteus angustus
aliena.’ In hanc bos uel asinus cadit, cum quilibet iustus uel iniustus
siue sapiens uel stultus eius specie capitur, sicut holofernes statim captus
est in oculis iudith, ut legitur in iudith x. Tunc dominus cysterne tenetur
160 precium reddere et mortuum sibi retinere, quia mors anime illius ei im-
putatur et anima sua pro illius dampno pene eterne obligatur. De hoc
eciam ambrosius in libro de helya et ieiunio: ‘Apostolus,’ inquit, ‘iubet [[162-171]]
mulieres in ecclesia quoque tacere et domi uiros suos interrogare. Ille
uero in plateis inverecundos etiam sine uiris sub conspectu adolescentu-
lorum165 intemperancium choros ducunt, iactantes chomas, trahentes
thunicas, plaudentes manibus, saltantes pedibus, uocibus personantes,
irritantes in se iuuenum libidines, motu hystrionico, petulanti oculo,
dedecoroso ludibrio. Spectat corona adolescencium et fit miserabile
theatrum inter saltancium ruinas et lapsus spectancium. Celum inpuro
170 aspectu contaminatur et terra turpi saltatione polluitur, que pro obscenis
saltatibus uerberatur.’ Hec ambrosius. Ideo de talibus dicitur prouerb.
v: ‘Longe fac ab ea uiam tuam.’ Est enim, ut dictum est, declinanda
tanquam fouea profunda. unde hanc etiam apostolus operiri iubet Ia
ad cor. xiii: ‘Si non uelatur,’ inquit, ‘mulier tondeatur.’ Et post: ‘mulier
[[ Print Edition Page No. 187 ]]
debet habere super caput suum uelamen propter angelos,’ id est clericos175
uel spirituales uiros, ne cadant per eam. Sic enim pulcritudinem suam
in animarum stragem ostentare, hoc est proximos scandalizare, id est
obicem eis ad ruinam ponere. unde dicitur in ecclesiastico ix: ‘virginem
ne conspicias, ne forte scandalizeris in decore illius.’ Hiis eciam con-
sonat illud superius positum iuxta cyprianum ad illam que adolescentibus180
peccandi fomenta succendit ac uelut gladium et uenenum se uidentibus
exponit. ‘Quis,’ inquit, ‘non id execretur ac fugiat quod aliis fuit exicio,
quis id appetat et assumat quod ad necem alterius fuerit pro gladio?’
Denique, sicut dicit augustinus in speculo uel regula clericorum, ‘non solum
appetere, sed eciam uelle appeti criminosum est.’185
Hec de superfluitatibus euitandis in hiis que pertinent ad uoluptatem
carnis, que inimica est castitatis. Porro de mala et impudica societate
sciendum, quod in pueris ac puellis castitatis bonum ledit uel dampnificat
dupliciter, sc. exemplo ac suggestione. Ideo scribit Jeronimus alethe5
de institucione filie. ‘Trade,’ inquit, ‘ei comitem sanctitatis . . . cuius
est sermo et incessus et habitus doctrina virtutum sit . . . Nunquam
absque te in publicum procedat . . . nullus ei iuuenis cicinnatus arri-
deat . . . Nolo eciam, quod de ancillis suis aliquam plus diligat, cuius
crebro auribus insusurret. Sed quicquid uni loquetur, hoc sciant omnes;10
placeat ei comes nequaquam compta atque formosa, que liquido gutture
carmen dulce moduletur, sed grauis, pallens . . . subtristis.’ Idem quoque [[12-25]]
describit ad demetriadem uirginem, hoc modo dicens: ‘Graues femine,
maximeque uirgines ac uidue tibi comites eligantur quarum conuersacio
sit probata, sermo moderatus, uerecundia sancta. Fuge autem lasciuiam15
puellarum que ornant capita, crines a fronte demittunt, cutem polliunt
. . . astrictas habent manicas, uestimenta sine ruga, soccosque crispantes,
ut sub nomine uirginali uendibilius appareant. Mores siquidem et studia
[[ Print Edition Page No. 188 ]]
dominarum plerumque iudicantur ex moribus ancillarum et comitum.
20 illa ergo tibi pulcra sit et amabilis, illa tibi socia, que pulcram se esse
nescit, que forme bonum negligit et procedens ad publicum nequaquam
pectus et colla denudat, nec pallio reuelato ceruices aperit, sed faciem
celat et uix oculo uno, qui uie necessarius est, patente incedit . . . Porro
cicinnatulos pueros et calamistratos ac peregrini muris olentes pellicu-
las25 . . . quasi pestes ac uenena pudicicie deuita.’ Idem etiam ad
saluiniam: ‘Quid facis,’ inquit, ‘ . . . inter ministrorum greges? Quos
uolo non ut famulos contempnas, sed ut uiros erubescas. certe, si ambi-
ciose domus hec officia flagitant, preficiatur hiis senex honestis moribus
cuius honor domine dignitas sit. Scio multas clausis ad publicum fori-
bus30 non caruisse infamia puerorum, quos suspectos faciebat uel cultus
impudicus uel crassi corporis nitor uel etas apta libidini uel ex consciencia
amoris occulti sequtus animi tumor, qui etiam bene dissimilatus fre-
quenter in publicum erumpit et conseruos quasi seruos despicit. Omni
ergo custodia serua cor tuum et caue quicquid de te fingi potest. Non
35 ambulet iuxta te calamistratus procurator, non hystrio fractus in femi-
nam, non cantoris dyaboli uenenata dulcedo, non iuuenis uolsus et niti-
dus. Nichil arcium senicarum, nichil tibi in obsequiis molle iungatur.
habeto tui sexus solacia,’ id est uiduarum et uirginum choros. Hec
Jeronimus. Idem in epistola ad matrem et filiam: ‘Inter lasciuas puellas
40 et comatos . . . iuuenes . . . puella graderis. Dabit tibi barbatulus
quilibet manum . . . pressisque digitis aut temptabitur aut temptabit.
Inter uiros et matronas erit tibi conuiuium, aliena oscula spectabis . . .
In aliis quoque sericas auratasque uestes miraberis . . . Inter hec aliquis
conuiuancium uel assistencium, quoniam alienas uxores non uidebit, te
45 que custodem non habes sepius respectabit, loquetur nutibus et quicquid
metuit dicere, significabit aspectibus. Inter has et tantas illecebras
uoluptatum eciam ferreas mentes libido domat, que maiorem in uirgini-
bus
[[ Print Edition Page No. 189 ]]
patitur famem, dum dulcius putat esse quod nescit . . . vidimus . . .
aliquem ossibus uix herentem illicitis arsisse amoribus et ante uita caruisse
quam peste. Quid tu facies, puella sani corporis, delicata, pinguis, rubens,50
estuans inter carnes et vina et balnea, iuxta maritos, iuxta adoles-
centes? Que et si rogata non feceris, tamen deforme putes testimonium,
si cogeris.’ hec Jeronimus. De hoc etiam idem scribit ad eustochium. [[53-59]]
‘Nolo,’ inquit, ‘te ad domos matronarum nobilium frequenter accedere,
nec illarum tantummodo te cupio uitare congressum que maritorum inflantur55
honoribus, quas eunuchorum greges sepiunt, sed eciam eas quas
uiduas necessitas fecit . . . quarum domus plena conuiciis, plena adula-
toribus, quarum rubentibus buccis cutis farsa distenditur, ut eas putes
maritos non amisisse, sed querere.’ Hec Jeronimus. Et de huiusmodi
etiam uiduis loquitur apostolus in Ia ad thymotheum v. ‘Adolescenciores,’60
inquit, ‘uiduas deuita. Cum enim luxuriate fuerint, in christo nubere
nolunt, habentes dampnacionem,’ sc. apud deum repositam, ‘quia primam
fidem,’ sc. uoti prius emissi uel fidem, quam professe sunt in baptismo,
dyabolo et pompis eius abrenunciando ‘irritam fecerunt,’ sc. uotum con-
tinencie frangendo et sic iterum dyabolo se mancipando. Simul autem65
inquit: ‘et ociose discunt circuire domos, non solum ociose, sed eciam
umbrose et curiose, loquentes que non oportet,’ sc. turpia quelibet et
impudica. unde et Jeronimus in epistola supradicta dicit de talibus:
‘illas quoque viduas rumigerulas quasi pestes abice, que ociose et curiose
circueunt domos matronarum . . . Nulla hiis nisi uentris cura est . . .70
vinose atque lasciue quiduis mali insinuant et ferreas quoque mentes ad
delicias emolliunt.’ Huiusmodi namque sunt uetule turpis amoris
mediatrices atque conciliatrices quibus recte congruit quod dicitur in
iohele iii: ‘Posuerunt,’ inquit, ‘puerum in prostibulo et puellam uendi-
derunt pro uino, ut biberent’; talium lingue sunt uenenose ac mortifere,75
sicut est lingua uipere de qua dicitur in iob xx: ‘Caput aspidum sugget et
occidet eum lingua uipere.’ Cumque nigre sint ac rugose in modum fol-
lis, reuera sunt folles dyaboli, flatu male suggestionis corda iuuenum atque
[[ Print Edition Page No. 190 ]]
iuuencularum igne libidinis accendentes, iuxta illud ysaye liiii: ‘Ecce ego
80 creaui fabrum sufflantem in igne prunas et proferentem uas in opus suum
et interfectorem ad perdendum.’ unde de ipso dyabolo dicitur in iob
xli: ‘halitus eius prunas ardere facit et flamma de ore eius egreditur.’
De ipsis quoque luxuriosis flatu follium eius accensis dicitur in osee vii:
‘Omnes adulterantes quasi clibanus succensus a coquente.’ Et post:
85 ‘applicauerunt quasi clibanum cor suum, cum insidiaretur eis, et tota
nocte dormiui coquens eos.’ Sunt igitur huiusmodi uetule incendiarie et
ideo excommunicate, quia sunt incendiarie templorum dei, id est ani-
marum, iuxta illud Ia ad corinth. iii: ‘Templum enim dei sanctum est,
quod estis uos.’ Siquis autem templum uiolauerit dei, disperdet illum
90 deus. Ipso namque iure excommunicati sunt ecclesiarum incendiarij et
etiam in sacrilegio et morti obnoxij. Sunt eciam incendiarie per dolum,
quia portant ignem absconditum, dum per dulces sermones ac benedic-
ciones, id est adulaciones, seducunt corda innocencium, sicut de quibus
dicitur ad romanos ultimo: ‘unde sunt lamie infernales,’ de quibus dicitur
95 in trenis iiii: ‘lamie nudauerunt mammas, lactauerunt catulos suos etc.’
lactacio enim est adulacio, de qua dicitur in prouerbiis i: ‘Fili, si te lac-
tauerint peccatores, non acquiescas eis.’ Tales enim sunt predicatrices
dyaboli. Cumque christus in cruce unicam animam, sc. latronis, ac-
quisierit, unica talis uetula multas animas iniqua suasione perdit. unde
100 recte comparatur basilisco, qui et sibilus dicitur secundum ysidorum,
quoniam sibilo occidit, antequam mordeat uel exureat. Hec de castitate,
in qua puelle precipue custodire debent et erudiri.
Nec minus humilitas est eis necessaria presertim quantum ad salutem,
quoniam et in beata uirgine maria respexit dominus humilitatem pocius [[6-9]]
5 quam uirginitatem. unde in cantico canticorum ii dicitur in persona ip-
sius, sicut exponit beatus bernardus: ‘Cum esset,’ inquit, ‘rex in accubitu
[[ Print Edition Page No. 191 ]]
suo, nardus mea dedit odorem suum. Nardus siquidem herba humilis est
et pectus purgat. unde manifeste humilitatem designat cuius odor et
decor inuenit graciam apud deum.’ Hec bernardus. Hinc etiam idem
dicit super missus est omelia ia: ‘Si humilis uirgo maria non fuisset, super10
eam spiritus sanctus nequaquam requieuisset, quia scriptum est, super
quem requiescit spiritus meus nisi super humilem et quietum? Porro, si non
super eam requieuisset, utique nec eam impregnasset. Quomodo de ipso
conciperet sine ipso? Pulcra uero uirginitatis et humilitatis permixtio,
nec illa mediocriter anima placet deo in qua et humilitas uirginitatem15
conmendat et uirginitas humilitatem exornat . . . Itaque laudabilis
quidem virtus est uirginitas, sed necessaria magis humilitas: illa suadetur,
ista precipitur . . . De illa dicitur: qui potest capere capiat. De ista
dicitur: Nisi quis efficitur, sicut paruulus iste, non intrabit in regnum ce-
lorum. Illa ergo remunerator, ista exigitur, sine qua nemo saluatur . . .20
Denique placere potest humilitas que uirginitatem amissam deflet; sine
humilitate autem (audeo dicere), nec marie uirginitas placuisset . . .
ergo, si non potes uirginitatem, humilis imitare humilitatem uirginis.’
Hec bernardus. Idem ambrosius super lucam libro iio: ‘Ecce,’ inquit,
‘ancilla domini. vide humilitatem, vide deuocionem. Ancillam domini25
se dicit, que mater eligitur, nec promisso repentino extollitur,’ et post,
‘Didiscistis,’ ait, ‘o uirgines, marie pudorem, discite et humilitatem . . .
Junior ad seniorem — maria sc. helyzabeth — uenit . . . et prior illam
salutauit. Decet enim, ut uirgo quanto est castior, tanto sit humilior.’
Hec ambrosius. Propter hoc etiam augustinus in libro de uirginitate sic30
hortatur ad humilitatem, dicens: ‘hoc agite, uirgines dei, hoc agite . . .
Pergite uiam sublimitatis pede humilitatis et sequimini agnum quocum-
que ierit. Ipse enim exaltat humiliter sequentes quem descendere non
pinguit ad iacentes. Dona eius illi seruanda conmittite, fortitudinem
uestram ad illum custodite. Quicquid mali ipso custodiente non conmittitis35
[[ Print Edition Page No. 192 ]]
tanquam ab illo deputate, ne modicum uobis existimantes dimissum
modicum diligatis et tundentes pectora publicanos ruinosa iactancia
contempnatis. De uiribus vestris expertis cauete, ne, quia aliquid ferre
potuistis, inflemini. De inexpertis autem orate, ne supra quam ferre potestis,
40 temptemini. Existimate aliquos in occulto superiores, quibus
estis in manifesto meliores . . . perseuerantes in numero uestro prebeant
uobis exemplum, cadentes augeant timorem uestrum.’ Hec augustinus.
Sed et taciturnitas uirgines decet precipue iuxta illud ambrosij in libro
iiio de uirginitate: ‘Malo,’ inquit, ‘sermonem uirgini deesse quam su-
peresse.45 Nam si mulieres etiam de rebus diuinis iubentur in ecclesia
tacere, domi uiros suos interrogare, de virginibus quid cautum putamus,
in quibus pudor ornat etatem, taciturnitas conmendat pudorem?’ Hec
ambrosius. De hoc dictum est plenius in libro iii superius. Denique
maturitatis eciam siue grauitatis honestas plurimum decet nobiles puellas,
50 ut uidel. in uultu ac gestu et habitu corporis earum appareat animi reuerencia
et uerecundie modestia. unde augustinus, ubi supra, ‘Non [[51-58]]
sit,’ ait, ‘uobis improbus uultus, non oculi uagi, non infrenis lingua, non
petulans risus, non scurrilis iocus, non indecens habitus, non tumidus aut
fluxus incessus . . . Hec et enim addita uirginitati angelicam uitam
55 hominibus et celi mores exhibent terris . . . Si nupcias contempsistis
filiorum hominum . . . toto corde amate speciosum forma pre filiis homi-
num, qui non querit a uobis pulchram carnem, sed pulchros mores quibus
frenatis et carnem.’ Hec augustinus. Cumque maturitas puellis
seruanda sit in omni gestu, precipue tamen in aspectu, in quo precipue
60 apparet pudicicia et econtrario similiter impudicicia, iuxta illud ec-
clesiastici xxvi: ‘Fornicacio mulieris in extollencia oculorum et in palpe-
bris illius agnoscetur.’ Extollencia siquidem oculorum est signum impudencie,
iuxta illud Jeremie iii: ‘Frons mulieris meretricis facta est tibi;
noluisti erubescere.’ Econtra uero dicitur in ecclesiastico, ubi supra:
65 ‘Gracia super graciam mulier sancta et pudorata,’ que sc. habet oculum
simplicem. Nam econtrario in palpebris illius, quibus sc. fiunt luxuriosi
nutus, agnoscitur impudicus animus, iuxta illud quod de quibusdam
dicitur in secunda petri ii: ‘Oculos,’ inquit, ‘habentes plenos adulterij
et incessabilis delicti.’ Hinc et augustinus in regula clericorum, ‘Impudi-
cus,’70 inquit, ‘oculus impudici cordis est nuncius.’ Propter hoc etiam
[[ Print Edition Page No. 193 ]]
ibidem in ecclesiastico paulo post patri uel matri de filia dicitur: ‘Ab omni
irreuerencia oculis eius caue.’ Ac si dicatur: Caue, ne oculos habeat
irreuerentes, id est excelsos uel uagos uel nutibus luxuriantes. Super hoc
enim et aliis gestibus inordinatis reprehendit dominus mulieres ac puellas
iudeorum et conminatur eis dicens per ysayam iii: ‘Pro eo quod eleuate75
sunt filie syon et ambulauerunt extento collo et nutibus oculorum ibant
et plaudebant, et pedibus suis conposito gradu incedebant, decaluabit
dominus uerticem filiarum syon, et dominus crinem earum nudabit. Et
erit pro suaui odore fetor et pro zona funiculus et pro crispanti crine
caluicium et pro fascia pectorali cilicium.’ Ubi eciam dicit Jeronimus,80
‘utamur et hoc testimonio aduersus ecclesie feminas que ambulant ex-
tento collo et nutibus oculorum loquntur et tam manibus plaudunt quam
pedibus et ut conposito gradu incedant, non naturam sequntur ducem sed
hystrionum morem.’ Hec Jeronimus. Hinc et de oculorum depressione
in femina pudica et honesta in libro declamacionum secundo dicit seneca:85
‘Efferat oculos iacentes in terram et aduersus officiosum salutorem in-
humana pocius quam inuerecunda sit . . . longe ante pudiciciam suam ore
quam uerbo neget . . . Nemo fortiter negantem rogauit iterum.’ Hec
ille. De uerecundia uultus et oculorum habetur exemplum in rebecca
genesis xxv: ‘Que conspecto ysaac tollens pallium cito operuit se,’ docens,90
ut dicit ambrosius in libro de sancto abraham, ‘debere nupciis uerecundiam
preire. Hinc enim et nupcie dicuntur eo quod pudoris gracia puelle
obnuberentur. Discite ergo,’ inquit, ‘o uirgines, quemadmodum uere-
cundiam conseruetis, nec ante extraneos intecto capite prodeatis, cum
rebecca licet iam desponsata fuerit, maritum tamen operto capite uidendum95
putauerit.’ Hec ambrosius. Porro de uniuersa morum ac ges-
tuum puellarium honestate et maturitate ponit exemplum idem am-
brosius in beata uirgine, dicens in iio libro de uirginitate: ‘Sit uobis . . . in [[97-110]]
ymagine descripta uirginitas marie, e qua uelut speculo refulgeat species
[[ Print Edition Page No. 194 ]]
100 castitatis et forma uirtutis . . . virgo erat . . . corpore . . . et mente . . .
corde humilis, uerbis grauis, animo prudens, loquendi pericior, legendi
studiosior, non in incerto diuiciarum, sed in prece pauperis spem re-
ponens; intenta operi, uerecunda sermoni, arbitrum mentis non hominem
sed deum querens nullum ledere, omnibus bene uelle, maioribus assurgere,
105 equalibus non inuidere, iactanciam fugere . . . Quando illa uel uultu
lesit parentes? . . . quando fastiduit humilem? Quando risit debilem?
Quando uitauit inopem? . . . Nichil toruum in oculis, nichil procax in
uerbis, nichil in actu inuerecundum. Non gestus fractior, non incessus
solucior, non uox petulancior, ut ipsa species corporis simulacrum fieret
110 mentis et figura probitatis.’ Hec ambrosius. Aliud exemplum ponit
Jeronimus de asella in epistola ad marcellam. ‘Nichil,’ inquit, ‘illius se-
ueritate iocundius, nichil iocunditate seuerius, nichil suauitate tristius,
nichil tristicia suauius. Ita pallor in facie est, ut continenciam indicet,
non redoleat ostentacionem sermo silens et silencium loquens. Nec
115 cicius eis, nec tardius incessus, idem semper habitus, neglecta mundicies,
inculta uestis et cultus ipse sine cultu. Sola uite sue qualitate promeruit,
ut in urbe lasciua . . . et boni eam predicent et mali detrahere non au-
deant. vidue illam imitentur et uirgines, maritate colant, noxie timeant,
sacerdotes suscipiant.’ Hec Jeronimus. Sed quarundam puellarum
120 urbanitas siue curialitas facit eas plerumque procaces atque lasciuas et
dissolutas. unde ambrosius in libro de uirginitate iiio: ‘Teritur,’ inquit,
‘officiis pudor, audacia emicat, risus subrepit, modestia soluitur dum
urbanitas affectatur . . . Itaque sermonem uirgini malim deesse quam
superesse . . . virginem michi grauitas sua nunciet pudore obuio, gradu
125 sobrio, uultu modesto et prenuncia integritatis ante eant signa uirtutis.
Non satis probabilis uirgo estimatur, que cum uidetur, requiritur.’ Hec
ambrosius.
Cum autem ad etatem nubilem puelle deuenerint, parentes earum uel
custodes, si causa legittima subest, licite possunt eas de consensu illarum
[[ Print Edition Page No. 195 ]]
tradere nuptui. Ideo dico, si causa legittima subest, quia plures sunt
cause matrimonium contrahendi, videl. liberorum procreacio, fornicacionis5
euitacio, inimicorum reconciliacio, bellorum sedacio et si que sunt
similes. Inter quas potissime sunt due prime diuinis scripturis appro-
bate. Nam de prima dicitur in genesi i: ‘Crescite et multiplicamini et
replete terram.’ Hec fuit prima coniugij institucio. De secunda dicit
apostolus in Ia ad cor. vii: ‘propter fornicaciones unusquisque uxorem10
suam habeat et unaqueque uirum suum.’ Ideo uero dico de consensu
illarum, quia sine consensu nullum est matrimonium. Inuite quoque
nupcie solent malum habere prouentum. unde postquam elyezer
nuncius abrahe, sicut legitur in genesi xxiiii, iam optinuerat consensum
laban et matris ipsius, ut rebeccam sororem ipsius adduceret ysaac in15
uxorem, ipso uolente recedere dixerunt mater illius et frater: ‘vocemus
puellam et queramus ipsius uoluntatem.’ Cumque uocata uenisset,
sciscitati sunt dicentes: ‘vis ire cum homine isto?’ Que respondit:
‘uadam.’ Et tunc dimiserunt eam et nutricem eius, imprecantes ei
prospera. Super hoc tamen dicit ambrosius in libro de sancto abraham:20
‘Consulitur,’ inquit, ‘puella non de sponsalibus; illa enim iudicium exspectat
parentum. Non enim eligere maritum est uirginalis pudoris, sed
iam uiro desponsata consulitur de die profectionis.’ porro ideo dixi licite,
quia licet magnum bonum et melius sit continere, non tamen peccatum
est nubere, sed aliquando bonum et utile. unde apostolus, ubi supra:25
‘Si etiam nupserit uirgo, non peccauit.’ Et paulo post: ‘Siquis autem
turpem,’ id est negligentem, ‘se uideri existimat super uirgine sua, quod
sit superadulta et ita oportet fieri’ eo quod aliqua predictarum causarum
occurrat, ‘quod uult faciat; non peccat si nubat,’ sc. ipsa uirgo. Sed nec
ille qui tradit eam uiro legittime, culpabilis tenetur, quin pocius ex intencionis30
et operis bonitate meretur. Nam in tali casu accipitur quod in
ecclesiastico vii legitur: ‘Trade filiam,’ sc. nuptui, ‘et grande opus feceris,’
id est utile, sc. propter uitacionem fornicacionis uel propter bonum prolis.
Et illud apostoli, ubi supra: ‘Qui matrimonio iungit uirginem suam bene-
facit.’ Ideo quoque dicit potest opus grande filiam tradere nuptui, quia35
matrimonium est figura grandis rei, sc. coniunctionis christi et ecclesie.
unde apostolus ad ephesios v, ‘Sacramentum,’ inquit, ‘hoc magnum est;
ego autem dico in christo et ecclesia.’ Porro, quia matrimonium legitti-
mum
[[ Print Edition Page No. 196 ]]
inseparabilem et indiuiduam uite consuetudinem retinet, iuxta
40 illud Mathei xix: ‘Quod deus coniunxit, homo non separet,’ ideo cum
magna deliberacione hoc fieri oportet, ne postea contingat penitere de hoc
quod non possit remedium habere. unde in prouerbiis sapientum legitur: [[42-43]]
‘Diu deliberandum est quod semel tantum instruendum est.’ Et hoc est
magnum, ut dicit theophrastus, incommodum nupciarum quod nulla est [[44-50]]
45 uxoris electio siue probacio, sed qualiscumque obuenerit, habenda est ac
retinenda. ‘Equs,’ inquit, ‘et asinus et bos et canis et vilissima man-
cipia, vestes quoque ac lebetes et calix et urceolus prius probantur et
sic emuntur. Sola uxor non ostenditur, ne ante displiceat quam ducatur.
Itaque si iracunda, si fatua, si deformis, si superba, et si fetida est, post
50 nupcias dicitur quicquid in ea uiciosum est.’ Hec theophrastus, que, sc.
eius uerba, contra iouinianum recitat Jeronimus. Et quod dicit de uxore,
idem intelligendum est de uiro, sc. quod sponse non licet eum ante con-
iugium probare. Et ut dicit ouidius in libro de remediis iio:
turpe uir et mulier modo iuncti protinus hostes.
55Ideo quantum ex manifestis perpendi potest, puelle uir sufficiens et
ydoneus eligendus est. Et primo quidem, ut etati, stature illius con-
gruat, ne in opere coniugali disconueniencia in huiusmodi uires alterius
frangat uel eciam coniugij fructum impediat. ut enim dicit ouidius in
libro epistolarum:
60quam male inequales ueniunt ad aratra iuuenci,
tam premitur magno coniuge nupta minor.
De hinc etiam prouidendum est, ut sit sapiens ac uirtuosus, quia diuiciis
ac pulcritudini corporis et omnibus huiusmodi donis preferenda est sapi-
encia et uirtus. unde, postquam in ecclesiastico monetur pater nuptui
65 tradere filiam, adiungitur: ‘Et homini sensato da illam,’ id est prudenti
ac strenuo pocius quam diuiti uel eleganti fatuo. Quid enim prosunt
diuicie, nisi possessor eas sciat et seruare et dispensare? unde refert
ualerius maximus libro vii, quod ‘quidam unice filie pater themistoclem
consulit, utrum eam pauperi sed ornato,’ sc. moribus, ‘aut loqupleti parum
70 probato collocaret. Cui ille, “Malo,” inquit, “uirum pecunia quam
pecuniam viro indigentem.” ’ Hec valerius. Refert etiam Jeronimus [[71-76]]
[[ Print Edition Page No. 197 ]]
contra Jouinianum, quod ‘marcia, catonis filia minor, cum ab ea quereretur
cur post amissum maritum denuo non nuberet, respondit se non inuenire
uirum qui se magis quam sua uellet. Quo dicto eleganter ostendit
diuicias magis in uxoribus quam pudiciciam eligi solere, multosque non75
oculis sed digitis uxores ducere.’ Hec Jeronimus. Et subdit yronice:
‘Obtima sane res quam auaricia conciliat.’ Cum autem uiro traditur,
admonenda est primitus, ut consenciat non amore libidinis, sed obediencie
filialis uel desiderio prolis. Sic enim fecit sara filia raguelis, que de se
ipsa dicit in thobia iii: ‘Tu scis domine quod mundam seruaui animam80
meam ab omni concupiscencia. virum autem cum timore tuo consensi
suscipere, non cum libidine mea.’ Sic etiam dicit angelus raphael tobie,
ut legitur ibidem vii: ‘Hi qui coniugium ita suscipiunt, ut deum a se et a
sua mente excludant et sue libidini ita uacent sicut equus et mulus quibus
non est intellectus, super eos habet potestatem demonium.’85
Deinde uero in recessu a parentibus, ut habitet cum uiro, admonenda
est ab illis, sicut legitur de sara, de qua in eodem x: ‘Apprehendentes
filiam suam parentes osculati sunt eam et dimiserunt ire cum uiro,
monentes illam honorare soceros, diligere maritum, regere familiam,5
gubernare domum et seipsam irreprehensibilem exhibere.’ Ecce ad-
moniciones quinque. prima est soceros honorare quod est humilitatis et
paciencie. Nam, ut in echira scribit therencius et recitat etiam Jeroni-
mus, uno animo ‘omnes socrus oderunt nurus.’ Dicitur et in ecclesias [[8-9]]
tico xxxvii: ‘Noli consiliari cum socero tuo.’ Illos igitur honorare qui10
solent odiosi ac molesti et graues esse, non est sine uirtute paciencie.
Secunda est maritum diligere, de quo etiam precipit apostolus ad tytum
iio: ‘Adolescentulas,’ inquit, ‘hortare, ut uiros suos ament.’ Cuius sc.
amoris coniugalis iiiior signa debet ostendere. Primum est, ut ei uolun-
tarie se subiciat, iuxta preceptum domini quod habetur in genesi iii:15
‘Sub uiri potestate eris et ipse dominabitur tui.’ Subiciat, inquam, se
uiro tripliciter, sc. ei debitum reddendo, ipsum timendo et ei seruiendo.
De primo dicit apostolus Ia ad cor. vii: ‘Uxori uir debitum reddat. Simili-
ter autem et uxor uiro. Nam mulier sui corporis potestatem non habet
[[ Print Edition Page No. 198 ]]
20sed uir.’ De secundo dicitur ad ephes. v: ‘uxor timeat uirum suum.’
de tercio dicit augustinus quod ‘subditas et pene famulas lex esse uoluit [[21-22]]
uxores.’ Hinc etiam Jeronimus contra eluidium: ‘Nunciatur,’ inquit, ‘uir [[22-25]]
uenire cum sociis et ecce uxor ad yrundinis modum uniuersa penetralia
lustrat, si thorus rigeat, si uerrunt pauimenta, si ordinata sint pocula,
25 si prandium paratum.’ Sic, ut dicit petrus in Ia iii, ‘sara obediebat abrahe
dominum eum uocans.’ Secundum est, ut sollicita sit de uiro, qualiter
ei placeat, iuxta illud apostoli Ia ad corinth. vii: ‘Mulier nupta cogitat,
quomodo placeat uiro.’ debet autem ei placere propter duo, uidel.
ut ab ipso diligatur et ut ipse a fornicacione uel adulterio retrahatur.
30 Tercium est, ut eius infirmitates ac defectus pacienter et amabiliter
sustineat, sicut ylia fecit, de qua sic Jeronimus contra iouinianum libro i [[31-42]]
enarrat: ‘Duellus,’ inquit, ‘qui primus rome nauali certamine triumphauit,
yliam uirginem uxorem duxit que tante pudicicie erat, ut illo quoque
seculo pro exemplo fuerit quo impudicia non uicium sed monstrum,’ id
35 est spectaculum, ‘erat. Is ergo iam senex ac trementi corpore in quodam
iurgio sibi os fetidum exprobrari audiuit et tristis se domum contulit.
Cumque apud uxorem questus esset, cur se nunquam, ut huic uicio
mederetur, admonuisset, “hoc,” inquit ilia, “fecissem, nisi omnibus uiris
sic os olere putassem.” ’ Hec Jeronimus. Et addit: ‘laudanda est in
40 utroque pudica et nobilis femina, et si uiri sui uicium ignorauit et si
pacienter tulit et quod maritus infelicitatem corporis sui non uxoris fasti-
dio, sed inimici maledicto sensit.’ Quartum est, ut ei corpus suum caste
custodiat, iuxta illud apostoli ad tytum ii: ‘Hortare adolescentulas esse
castas.’ Et hoc non castitate coacta, sed uoluntaria. Quedam enim
45 caste sunt, quia non rogantur uel quia luxuriandi facultas eis terrore
subtrahitur. de primo dicit ouidius in libro de remediis: [[46-47]]
Casta est quam nemo rogauit.
De secundo dicit tibullius:
Ne seuo sis casta metu, sed mente fideli.
50Item ouidius sine tytulo libro iiio:
Si qua metu dempto casta est, ea denique casta est:
Que, quia non liceat, non facit, illa facit.
[[ Print Edition Page No. 199 ]]
ut bene seruetur iam corpus, adultera mens est:
Nec custodiri, ni uelit, ipsa potest.
Nec mentem seruare potes, licet omnia claudas.55
Omnibus exclusis intus adulter eris.
Hec ille. refert Jeronimus contra iouinianum libro io, quod ‘lucij sille
felicis, si non habuisset uxorem, metella coniunx palam impudica erat. [[57-60]]
Et quia nouissima mala nostra discimus, id athenis cantabatur et sylla
ignorabat, secretaque domus sue primum hostium conuicio didicit.’ hinc60
etiam marcialis cocus scribit:
Predia solus habes et solus, candide, nummos . . .
Et cor solus habes, solus et ingenium. [[61-65]]
Omnia solus habes; hoc te puto nolle negare,
uxorem sed habes, candide, cum populo.65
ut autem uxor pudica fidem sue castitatis omnibus faciat, grauitatem in
moribus teneat et pudicam societatem habeat. Nam de primo sic de
quadam loquitur ouidius in libro metamorphoseos vii:
credere adulterium, prohibebant credere mores.70
De secundo dicit tibullius:
Casta precor coniunx maneas sanctique pudoris
assideat custos sedula semper anus.
Hec de signis amoris coniugalis in uxore. Ceterum amor ipse uxoris in
uirum debet esse pudicus, que sc. amoris pudicia consistit in tribus, videl.75
ut eum caste quasi sponsum, non quasi adulterum diligat et ut zelotypiam [[78-79]]
abiciat et ut nec propter eius placenciam faciem depingat uel crines
proprios inficiat uel alienos inserat. De primo dicit Jeronimus contra
Jouinianum, quod ‘matrimonia quorumdam adulteriis coheserunt.’
unde idem exponens illud uerbum apostoli ad tytum, adolescentulas hortare,80
ut uiros ament, ‘uult,’ inquit, ‘uxorem ad uirum pudicam habere dilectionem,
ut cum pudore ac uerecundia et quasi necessitate sexus uiro pocius
[[ Print Edition Page No. 200 ]]
debitum reddat quam ipsa ab eo exigat et opera liberorum ante dei oculos
et angelorum perpetrare se credat, ut eciam secretum cubile ac noctis
85 tenebras et clausum cubiculum erubescat, dum omnia patere dei oculis
cogitat.’ Hec Jeronimus. De secundo dicitur in ecclesiastico xxvi:
‘A tribus timuit cor meum et in quarto facies mea metuit: Delaturam,’
id est prodicionem, ‘ciuitatis et collectionem populi,’ id est coniuracionem,
‘et calumpniam mendacem.’ Quod hec tria sint grauia, ostenditur, cum
90 subiungitur: ‘Super mortem hec omnia grauia,’ quia sc. melior est mors
quam uita amara, ut legitur ibidem xxx. Deinde subiungitur quartum,
quod est grauissimum, hoc modo: ‘Dolor cordis est et luctus,’ suple
causaliter, ‘mulier zelotypa,’ id est suspiciosa sc. actiue uel passiue. Hoc
est que male de uiro suspicatur uel de qua uir merito male suspicatur.
95 Cum tali namque non potest pacem uel requiem habere, meliusque est
mori quam cum ea uiuere, iuxta illud in ecclesiaste vii: ‘Inueni amariorem
morte mulierem.’ Deinde causa huius grauitatis exprimitur, cum subditur:
‘In muliere zelotipa est flagellum lingue omnibus conmunicans,’ id
est nulli a detractione uel contumelia parcens, de quo sc. flagello dicitur
100 uiro sancto et quieto in iob v: ‘A flagello lingue absconderis.’ De tercio
dicit ambrosius, eiusque uerba recitat etiam augustinus in libro de doctrina christiana
iii, dicens: ‘Hinc,’ ait, ‘illa nascuntur incentiua uiciorum,
ut quesitis coloribus ora depingant, dum uiris displicere formidant et de
adulterio uultus meditantur adulterium castitatis. Quanta hec amencia
105 effigiem mutare nature, picturam querere, et dum uerentur maritale
iudicium, perdidere suum. Prior enim de se pronunciat, quoniam cupit
mutare quod nata est. Ita dum alij placere studet, prius ipsa sibi dis-
plicet. Quem iudicem, o mulier, ueriorem requirimus deformitatis tue
quam te ipsam, que times videri. Nam si pulchra es, quid absconderis?
110 Si deformis, cur te formosam esse mentiris, nec tue consciencie, nec
alieni graciam habitura erroris? . . . Indignaris, si amet aliam quam te,
qui adulterare docetur a te . . . Denique tollerabiliora propemodum in
adulterio sunt crimina, quoniam ibi adulteratur pudicicia, hic natura.’
Hec ambrosius. Item ad idem cyprianus in libro de disciplina et habitu [[114-125]]
[[ Print Edition Page No. 201 ]]
uirginum: ‘ut,’ inquit, ‘ . . . incesta fucis lenocenantibus non sis, corruptis115
et violatis que dei sunt, peior adultera detineris. Quod enim te
putas ornari, quod comi, impugnacio est ista diuini operis, preuaricacio
ueritatis . . . Non metuis, oro te, que talis es, ne cum resurrectionis dies
uenerit, artifex tuus te non recognoscat, sed ad sua premia . . . uenientem
. . . excludat uigore censoris et iudicis increpans et dicens: “Opus hoc120
meum non est, nec ymago hec nostra est . . . figura corrupta est, uultus
alienus est.” Deum videre non poteris, cum oculi tibi non sint quos
deus fecit, sed quos dyabolus infecit. Illum tu sectata es, rutilos atque
depictos oculos serpentis imitata es, de inimico tuo compta, cum illo
pariter et arsura.’ Hec cyprianus. Quedam eciam grauius peccant, que125
non studio placendi uiris, sed obtentu placendi eis faciem et crinem
depingunt et adulterant uel desiderio inanis glorie, iuxta illud ouidij in [[127-129]]
libro de arte:
Delectant eciam castas preconia forme
vel etiam libidinose sicut meretrices et adultere. De quali dicitur in ecclesiastico130
xxv: ‘Nequicia mulieris immutat faciem suam et obcecat uul-
tum suum tanquam ursus et quasi saccum ostendit in medio proximorum.’
Immutat, inquit, faciem suam unguentis et cultu uario, ut sc. uideatur
decora, cum sit turpissima, sicut et iezabel que depinxit oculos suos
studio, sicut legitur IIII Regum ix. unde et dicitur in modum ursi obcecare135
uultum suum, quia super nasum gerit peplum, quo tegit faciei sue
turpitudinem, sicut et ursus habet super nasum corrigiam latam et quasi
saccum se ostendit in medio proximorum, quia peplo ac ceteris ornamentis
ita tegit corpus suum, ut nichil appareat ipsius, sed sit quasi saccus
preciosis mercibus plenus, iuxta illud poeticum:140
Decipimur cultu, gemmis auroque teguntur [[141-142]]
omnia, pars minima est ipsa puella sui.
Sed melior est ipsis mercibus saccus, cum reuera luta sit ac fecibus plenus,
iuxta illud Io machabeorum iio: ‘Gloria eius stercus ac uermis est, hodie
extollitur et cras non inuenietur.’ Aliter uero quondam sancte mulieres145
[[ Print Edition Page No. 202 ]]
in deo sperantes interius ornabant se propriis uiris subiecte, sicut legitur
in prima petri iiio. Sed et si alique exterius ornabant se et conponebant,
hoc faciebant moderate ac sincera intencione, sicut legitur de iudith in
libro suo x, videl. quod omnibus ornamentis suis ornauit se, cui et
150 dominus splendorem contulit, quoniam omnis hec conposicio non ex
libidine sed ex uirtute pendebat. Ideoque dominus hanc in illa pul-
critudinem ampliauit, ut inconparabili decore omnium oculis appareret.
Legitur eciam in hester, quod ipsa ad cubile regium introducenda mulie-
brem cultum non quesiuit, sed que voluit, ab egeo ad ornatum accepit.
155 Erat enim formosa valde et incredibili pulcritudine omnium oculis gra-
ciosa et amabilis uidebatur. Refert autem valerius libro vi de sulpicio
gallo, quod ‘uxorem suam dimisit eo quod illam operto capite foris ver-
satam cognouit. “lex enim,” inquit, “tibi meos tantum prescribit oculos
quibus formam tuam approbes. Hiis instrumenta decoris prepara, hiis
160 esto speciosa, horum te cerciori crede noticie, ulterior tui conspectus irri-
tacione superuacua accersitus in suspicione et crimine hereat, necesse
est.” ’ Hec valerius. Sic faciebat illa mente nobilis regina hester que
propter regis et status sui dignitatem necessario dyadema et regia orna-
menta portabat et tamen dicebat, ut legitur in hester xiii: ‘Tu scis,
165 domine, necessitatem meam quod abhominer signum superbie et glorie
mee quod est super caput meum in diebus ostentacionis mee et detester
illud quasi pannum menstruate et non portem in diebus silencij mei.’
Hec de mariti amore. Tercium est familiam regere, sc. ut filios et filias,
sicut docet apostolus ad tytum, secundum deum diligat et erudiat, famulos
170 et ancillas disciplinatas habeat, nec aliquid inordinatum uel impudicum
in eis sustineat. unde Jeronimus ad saluiniam, ‘Non ambulet,’ inquit, [[171-173]]
‘iuxta te procurator calamistratus, non hystrio in feminam fractus, nichil-
que senicarum arcium, nichil in obsequiis tibi molle iungatur.’ Quartum
est domum gubernare, iuxta illud apostoli ad tytum iio: ‘Admone illas
175 esse prudentes, domus curam habentes,’ id est res domesticas prudenter
administrantes ac dispensantes.
Quintum de quo admonenda est irreprehensibilem se ipsam exhibere
apud deum et homines, sc. ut graciosa sit apud omnes, iuxta illud ecclesi-
astici xxvi: ‘gracia super graciam mulier sancta et pudorata,’ sancta sc.
apud deum per castum timorem, pudorata uero apud homines per5
honestam conuersacionem. De primo dicitur in ecclesiastico i: ‘Inicium
sapiencie timor domini et cum fidelibus in uulua concreatus est et cum
electis feminis graditur etc.’ De secundo dicit apostolus in Ia ad thy-
moth. v loquens de mulieribus: ‘Hoc,’ inquit, ‘precipe, ut irreprehensibiles
sint.’ De utroque simul dicit Jeronimus ad saluiniam: ‘Omni custodia10
serua cor tuum et caue quicquid de te uel contra te fingi potest.’ Nam
omnis, id est perfecta custodia cordis est timor domini filialis, iuxta illud
ecclesiastici i: ‘Timor domini, sciencie religiositas; custodiet et iustificabit
cor.’ Cautela uero contra detractores est diligens sui circumspeccio, sc.
ut non sit notabilis in habitu uel in gestu uel in uerbo uel in conuersa-15
cione. Sit ergo habitus ordinatus, nichil habens lasciuum uel impudicum
uel etiam superbum, precipueque tempore oracionis et loco, iuxta illud
Ia ad thymoth. iio: ‘Volo,’ inquit apostolus, ‘orare mulieres in habitu
ornato cum uerecundia et sobrietate ornantes se non in tortis crinibus aut
auro aut margaritis uel ueste preciosa, sed quod decet mulieres promit-20
tentes pietatem per bona opera.’ super quo uerbo sic loquitur ambrosius in [[21-27]]
conmentariolo suo: ‘Qui uult,’ inquit, ‘in oracione audiri, amota a se pompa
inclinare se debet, ut misericordiam prouocet. habitus namque superbus
nec impetrat, nec recta de se facit credi. Quis enim prudencium iactanter
ornatam mulierem non horreat? Quanto magis auctor deus qui corpus a25
se liberum factum uidet metallis obligatum . . . Quanto itaque homini-
bus splendida uidetur, tanto magis a deo despicitur.’ Hec ambrosius.
Sit eciam in ea omnis gestus grauis et maturus, precipueque aspectus,
iuxta illud senece in declamacionibus: ‘Efferat,’ inquit, ‘matrona oculos
iacentes in terra et aduersus officiosum salutatorem inhumana sit pocius30
quam inuerecunda.’ Sit et in verbo modesta, sc. non garula sed taci-
turna, non litigiosa sed pacifica. Nam garrulitas in muliere signum est
leuitatis et impudicicie, iuxta illud quod in prouerbiis vii dicitur de mere-
trice:
[[ Print Edition Page No. 204 ]]
‘Mulier garrula et vaga, quietis impaciens etc.’ de tali etiam
35 dicitur in ecclesiastico xxv: ‘Sicut ascensus hanerosus in pedibus ueterani,
sic mulier linguata homini quieto,’ id est quietem amanti. Et est sensus
sicut harena, que instabilis est ac fluida, senem retardat ab ascensu; sic
et mulier garrula et instabilis retardat hominem ab omni profectu.
Econtra uero de mulieris taciturnitate dicitur in ecclesiastico xxvi: ‘Mulier
40 sensata et tacita non est immutacio erudite anime.’ Super hoc exemplum
habetur in beata uirgine, de qua dicit beda in omelia de dominica natiuitate: [[41-45]]
‘Maria . . . pudicicie iura custodiens secreta christi que nouerat nemini
diuulgare uolebat, sed ipsum, quando uellet et quomodo uellet, hec
diuulgare reuerenter expectabat. Et illa quidem tacebat ore, sedula
45 tamen uigili scrutabatur et conferebat corde.’ Hec ille. De hac eciam
beatus bernardus sic loquitur de muliere amicta sole: ‘ubi,’ inquit, ‘ali-
quando maria loquax, ubi presumptuosa fuisse uidetur? foris stabat [[46-68]]
querens loqui filio, nec materna auctoritate aut sermonem interrupit aut
habitacionem irrupit in qua filius loquebatur. In omni quoque textu
50 quatuor euangeliorum . . . non nisi quater maria loquens auditur. primo
quidem ad angelum, sed cum eam alloqutus fuisset iam semel et iterum.
Secundo ad helizabeth, quando uox salutacionis eius exultare iohannem
in utero fecit, eaque magnificante mariam ipsa magis dominum magnifi-
care curauit. tercio uero ad filium, cum esset xii annorum quod ipsa et
55 pater eius dolentes quesiuissent eum. Quarto in nupciis ad eundem
filium et ad ministros nupciarum. Et is quidem sermo certissimus index
fuit ingenite mansuetudinis ac uerecundie uirginalis. Aliorum quippe
uerecundiam reputans suam sustinere non ualuit, defectum uini dissimu-
lare non potuit . . . Inducens quoque in templum templi dominum multa
60 quidem a symeone audiuit tam de illo quam de ipsa, tarda ad loquendum,
uelox autem ad audiendum. Et quidem maria conseruabat omnia uerba
hec, conferens in corde suo. Sed in hiis omnibus ne de ipso quodcunque
uerbum eam dixisse reperies incarnacionis dominice sacramento . . . To
ciens denique maria filium audiuit non modo turbis in parabolis loquen-
tem,65 sed discipulis seorsum regni dei misteria reuelantem, vidit miracula
[[ Print Edition Page No. 205 ]]
facientem . . . vidit demum in cruce pendentem, expirantem, resurgentem
et ascendentem. Sed in hiis omnibus quociens uerecundissime uirginis,
pudicissime turturis uox memoratur audita?’ Hec bernardus. Porro de
muliere litigiosa dicitur in prouerbiis xxvii: ‘Tecta perstillancia in die
frigoris et litigiosa mulier comparantur.’ Sicut enim sub tecto in frigore70
perstillante non potest homo quiescere, sic nec cum litigiosa muliere.
unde in eodem libro dicitur xxv: ‘Melius est sedere in angulo domatis
quam cum muliere litigiosa in domo communi.’ Sicut enim in aureolo [[73-79]]
dicit theophrastus et in libro contra iouinianum recitat Jeronimus, ‘Tali
mulieri querende sunt ancille, sumptus, gemme, uaria suppellex ac pre- 75
ciose uestes. Deinde per totas noctes contra uirum garrule questiones.
“Illa,” inquit, “procedit in publicum ornacior, hec honoratur ab omnibus,
ego in conuentu feminarum misella despicior. Cur aspiciebas uicinam?
Quid cum ancillula loquebaris?” ’ Et cetera plura que dicta sunt supra.
Denique conuersacio quoque mulieris honesta debet esse, ut nichil in ea80
reprehensibile, precipue quia ‘leuis ac tenera res,’ ut dicit Jeronimus, ‘est [[81-82]]
fama pudicicie.’ Attendat ergo quod dicitur in prima petri ii, ‘Conuer-
sacionem uestram inter gentes habentes bonam, ut in eo quod detractant
de uobis tanquam de malefactoribus ex bonis operibus uos considerantes
glorificent deum in die visitacionis.’ Hoc est enim quod postea de85
mulieribus dicitur in eadem iiio, ut et si non credunt uerbo per mulierum
conuersacionem lucrifiant sine uerbo. videat ergo, ne sit maliciosa, sed
simplex et bona, ne sit eciam audax uel procax, sed humilis ac uerecunda,
nec sit impudica, sed casta, nec iracunda, sed mansueta, nec ebriosa, sed
sobria. Hec sunt enim quinque vicia que maxime diuina scriptura redarguit90
in muliere mala. Nam de maliciosa dicitur in ecclesiastico xxv:
‘Breuis omnis malicia super maliciam mulieris, sors peccatorum cadet
super illam,’ id est pena iehennalis. Porro de procace uel audace uel superba
dicitur in prouerb. vii: ‘Apprehensum deosculatur iuuenem et
procaci uultu blanditur etc.’ Et in ecclesiastico xxii: ‘Patrem et uirum95
confundit audax.’ Econtra uero dicit ambrosius in libro de sancto abraham
io: ‘Angelus in domum abraham introductus quesiuit ab eo, “ubi est
sara uxor tua?” nec ignorans hoc quesiuit, sed quantus debeat esse
[[ Print Edition Page No. 206 ]]
pudor feminarum, docere nos uoluit, ne sc. procaci occursu eciam hospitem
100 in se oculos inflectant, sed salua reuerencia ministerium suum exerceant.’
De impudica dicitur in prouerb. xxx: ‘Talis,’ id est occulta et ignota,
‘est uia mulieris adultere que comedit et tergens os suum dicit: “non sum
operata malum.” ’ Porro de iracunda dicitur in ecclesiastico xxv: ‘Non
est caput nequius super caput colubri et non est ira super iram mulieris.
105 unde commorari leoni et draconi placebit quam habitare cum muliere
nequa,’ id est iracunda. Denique de ebriosa dicitur in eodem xxvii:
‘Mulier ebriosa est ira magna et contumelia et turpitudo eius non tegetur.’
Hec de illa quinta et ultima admonicione, qua sc. hortanda est a parenti-
bus filia nuptui tradita se ipsam irreprehensibilem exhibere.
Porro, si contingat eam interueniente uiri morte uiduam in adolescencia
remanere, attendat quod dicit apostolus in prima ad corinthios viii:
‘Mulier alligata est, quanto tempore uir eius uiuit; quod si dormierit uir
5 eius, liberata est. Cui uult nubat, tantum in domino.’ Hoc autem
dicit non iubendo sed permittendo. Permittuntur enim secunde nupcie,
quamuis indigniores sint quam prime. unde Jeronimus contra iouini-
anum libro io: ‘Non dampno bigamos, immo nec trigamos, sed si dici [[7-10]]
potest, octogamos. Sed ut plus aliquid inferam, etiam scortatorem re-
cipio10 penitentem.’ Hec Jeronimus. unde catafrige tanquam heretici
desipiebant qui secundas nupcias dampnabant. Potest tamen intelligi
quod hoc dicit apostolus etiam consulendo hiis qui timent sibi de incon-
tinencia. unde et idem dicit in prima ad thymoth. v: ‘Adolescenciores
uiduas deuita,’ id est non eas defacili recipias ad castitatis uota. ut enim
15 ibi dicit glosa: ‘lubrice etati non debet facile credit.’ unde ibidem sub-
iungitur de quibusdam: ‘Cum enim luxuriate fuerint, in christo nubere
uolunt,’ id est legittime nubere, non meretricari, cum utique nubere non
possint legittime post uotum continencie. unde ibidem sequitur: ‘ha-
bentes,’ inquit, ‘dampnacionem, quia primam fidem irritam fecerunt.’ Ne
20 igitur hec mala contingant in ecclesia, ‘volo,’ inquit, ‘iuniores nubere, non
vouere, filios procreare, matresfamilias esse et sic nullam occasionem dare
[[ Print Edition Page No. 207 ]]
aduersario maledicti gracia. Jam enim quedam conuerse sunt retro
post sathanam,’ id est ab illo excellenti uidualis castitatis proposito ceciderunt
et suggerente dyabolo perierunt. Et recte dicit apostolus, ‘cui uult,
nubat,’ quia sicut ibi dicitur in glosa, ‘inuite nupcie solent malos habere25
prouentus.’ Quod autem hoc dicat non precipiendo sed propter periculum
incontinencie permittendo, patet per id quod ibidem subiungit: ‘beatior
autem erit, si sic permanserit secundum meum consilium,’ sc. innupta.
Quod exponens ambrosius dicit, quod ‘ideo prime nupcie sub benediccione [[29-31]]
dei celebrantur sublimiter, secunde autem in presenti etiam carent gloria,30
sed propter incontinenciam conceduntur.’ Hec ambrosius. Gloriam
uocat ipsam benedictionem sollempnem, qua sponsus et sponsa bene-
dicuntur in primis nupciis sed non in secundis, ubi rectus ordo seruatur,
licet in quibusdam ecclesiis fiat contrarium. Notandum quoque quod
non dicit apostolus de uidua: beacior erit, si castitatem proposuerit uel35
uouerit, sed ‘sic permanserit.’ Nam, ut dicitur in ecclesiaste v: ‘Multo
melius est non uouere quam post uotum promissa non reddere.’ unde
augustinus ad iulianam de bono uiduitatis: ‘Plane,’ inquit, ‘dicere
non dubitauerim lapsus . . . a castitate sanctiore que deo uouetur adulteriis
peiores. Si enim . . . ad ostensionem christi pertinet cum membrum eius40
fidem non seruat marito, quanto magis cum non seruatur ipsi christo in
eo quod exigit oblatum, qui non exegerat offerendum. Cum enim quisque
non reddit quod non imperio conpulsus, sed consilio conmonitus uouit,
tanto magis fraudati uoti auget iniquitatem, quanto minus habuit uo-
uendi necessitatem.’ Hec augustinus. recte quoque dicit apostolus, ‘beacior45
erit,’ quia melius est siue uirgini siue uidue continere quam nubere.
unde Jeronimus ad saluiniam: ‘Nesciat,’ inquit, ‘vidua bigamie indul-
genciam, nec nouerit illud apostoli, melius est nubere quam uri. Nam tolle [[47-57]]
quod peius est uri et nubere per se bonum non erit . . . Lamech male-
dictus et sanguinarius primus . . . unam costam in duas diuisit et plantarium50
bigamie protinus diluuij pena subuertit. unde apostolus, cum
[[ Print Edition Page No. 208 ]]
dicit ad thymoth.: “volo adolescentulas nubere etc.,” cur hoc indulgere
permissus sit, subiungit: “Jam enim quedam declinauerunt post sa-
thanam.” Ex quo intelligimus eum non stantibus coronam sed iacentibus
55 manum porrigere. Itaque adolescentula uidua que continere non potest
uel non uult, pocius maritum accipiat quam dyabolum . . . sciatque sibi
non tam uirum datum quam adulterum amputatum.’ Hec Jeronimus.
propter hoc eciam idem viduas electas econtrario uirginibus associat,
dicens in sermone ‘cogitis me’: ‘beata,’ inquit, ‘estis, o uirgines sancte, que [[59-68]]
60tante uirginis,’ sc. dei genitricis, ‘exemplum estis sequte . . . Sed beate
uidue que ducunt celibem uitam in christo . . . propter hoc enim bene
vidue uirginibus copulantur, dicente apostolo Mulier innupta et uirgo
cogitat que domini sunt, ut sit sancta corpore et spiritu. Quoddam enim
magisterium uirginitatis uiduarum gliscit et confortatur exemplis. . . .
65 Et propemodum non inferioris uirtutis est a coniugio quod aliquando de-
lectauerit abstinere quam coniugij delectamenta nescire. In utroque
ergo gradu fortitudo laudatur et celestis uite uirtus predicatur. idcirco
cognacionem cum christo iam uterque ordo sortitur.’ Hec Jeronimus.
Idem quoque dicit experte ambrosius in libro de viduis. Itaque, sicut
70 dicit augustinus in libro de bono coniugali, ‘bonum quidem susanne in
coniugali castitate laudamus, sed tamen ei bonum anne uidue ac multo
magis uirginis marie anteponimus . . . Sed . . . quid, inquiunt, si omnes
uelint continere, unde genus humanum subsistet? utinam omnes hoc
uellent, dumtaxat in caritate . . . Multo cicius dei ciuitas impleretur
75 et seculi terminus acceleraretur. Quid enim aliud hortari uidetur apos-
tolus, ubi ait, cum inde loqueretur: “vellem,” inquit, “omnes sicut me
ipsum esse.” Et post . . . “Tempus,” inquit, “breue est. Reliquum est,
ut qui habent uxores, sint tanquam non habentes . . . et qui utuntur hoc
mundo, tanquam non utantur.” ’ Hec augustinus. In primitiua qui-
dem80 ecclesia de uiduis adeo ecclesie cura erat specialis, ut quedam illarum
sustentarentur de bonis ecclesiasticis. Ad hoc tamen, ut sustentarentur
de bonis ecclesie, quatuor oportebat concurrere, videl. ut essent etatis
[[ Print Edition Page No. 209 ]]
prouecte, monogame et probate uite et mundi solacio destitute, et sic
admitterentur continencie. De primo dicit apostolus in Ia ad thymoth.
v: ‘Vidua eligatur non minus lx annorum.’ De secundo idem subiungit:85
‘que fuerit unius viri uxor,’ sc. propter sacramentum secundum glosam,
quia significat ecclesiam que est unica unici, sc. christi, secundum illud
canticorum vi: ‘una est,’ inquit, ‘columba mea etc.’ De tercio ibidem
subiungitur: ‘In operibus bonis testimonium habens, si filios educauit, si
hospicio recepit, si sanctorum pedes lauit, si tribulacionem pacientibus90
subministrauit, si omne opus bonum subsequta est.’ De quarto dicitur
ibidem: ‘viduas honora que uere vidue sunt,’ id est non solum a uiri
societate sed eciam a mundi amore ac solacio destitute, sc. nolentes
amplius nubere nec ad ea que mundi amplius sunt, redire. Econtra uero
dicit Jeronimus ad eustochium: ‘Illarum te cupio uitare congressus quas95
viduas fecit necessitas, quarum domus plena conuiuiis, plenaque adulatoribus,
quarum buccis rubentibus cutis farsa distenditur, ut eas putes
maritos non amisisse sed querere.’ Hec Jeronimus. Vera siquidem
vidua debet vitare mundi solacia, videl. pomposa ministeria uel con-
sorcia, conuiuia quoque ac spectacula et similia. unde idem Jeronimus100
ad saluiniam: ‘Quid facit vidua inter ministrorum greges? Si ambiciose
domus hec officia flagitant, preficiatur hiis senex honestis moribus cuius
honor domine dignitas sit. Non ambulet iuxta te calamistratus pro-
curator, non hystrio etc.’ Denique omnia carnis oblectamenta fugere
debet secundum Jeronimum quasi uenena, quia dicit apostolus, ubi supra:105
‘vidua que in deliciis est, uiuens mortua est.’ unde Jeronimus, ubi supra: [[106-114]]
‘omnis creatura dei bona est, ut ait apostolus, et nichil reiciendum quod
cum graciarum actione precipitur . . . Sed audiant hec mulieres que solli-
cite sunt, quomodo placeant uiris. comedant carnes que carnibus serui-
unt, quarum feruor despumat in coitum . . . tu uero que in tumulo mariti110
omnes pariter uoluptates sepelisti, que unctam purpurisso et cerussa
faciem supra feretrum eius lacrimis diluisti, que pullam tunicam nigros
calceolos candide uestis et aurati socci deposicione sumpsisti, nichil aliud
necesse habes nisi perseuerare in ieiunio.’ Hec Jeronimus. Quod si forte
timet aliorum offensam uel scandalum de negligencia cultus ac uilitate115
[[ Print Edition Page No. 210 ]]
victus et uestitus, audiat quod dicit idem ieronimus ad marcellam de [[116-137]]
blesilla uidua loquens: ‘Scandalizat,’ inquit, ‘quempiam uestis fulcior.
Scandalizet et iohannes, qui camelorum pilis uestitus zona pellicea cinge-
batur. cibi displicent uiliores? Nichil locusta vilius. Ille christianos
120 oculos pocius scandalizent que purpurisso et quibusdam fucis ora ocu-
losque depingunt, quarum facies gypseo et nimio candore deformes ydola
menciuntur. Quibus si forte improuidens lacrimarum stilla eruperit,
sulco defluit, quas nec numerus annorum docere potest quod uetule sunt,
que capillis alienis uerticem struunt et preteritam iuuentutem in rugis
125 anilibus poliunt, que ante nepotum greges trementes uirgule conponuntur.
Erubescat mulier christiana, si nature cogit decorem. Ecce vidua nostra,
que prius undique ornabatur et tota die quid sibi deesset querebat ad
speculum, . . . nunc neglectum caput scit sibi tantum sufficere quod
uelatur. plumarum quoque mollicies tunc dura uidebatur et in extructis [[129-134]]
130 thoris iacere uix poterat. Nunc ad orandum festina consurgit, flectuntur
genua super humum et crebris lacrimis facies ante sordidata purgatur . . .
Pulla est tunica, minus cum humi iacuerit, sordidatur, soccusque uilior
et auratorum precium calceorum egentibus datur, cingulum non auro
gemmisque distinctum, sed laneum et simplex, quod possit uestimenta
135 astringere magis quam scindere. Siquis huic proposito inuidet et de-
trahit . . . besilla nostra ridebit, nec dignabitur ranarum loquacium audire
conuicia.’ Hec Jeronimus. que, sc. eius uerba, consonant apostolo dicenti,
ubi supra: ‘Que uere vidua est, et desolata speret in deum et instet
obsecracionibus et oracionibus nocte ac die.’ Talis erat illa vidua euan-
gelica,140 sc. anna, de qua legitur in luca iio: ‘Hec processerat in diebus
multis et vixerat cum uiro suo annis vii a uirginitate sua, et hec uidua
usque ad annos lxxxiiii. Que non discedebat de templo, ieiuniis et ob-
secracionibus seruiens nocte ac die.’ Denique etiam si aliqua uidua
domesticos haberet, quos deberet nutrire uel etiam parentes aut aliquos
[[ Print Edition Page No. 211 ]]
maiores, qui possent ac deberent eam sustentare, talem recipi nolebat145
apostolus in ministerium ecclesie. unde, ‘si qua,’ inquit, ‘uidua filios aut
nepotes habet, discat primo domum suam bene regere et mutuam uicem
parentibus reddere. Hoc enim acceptum est coram deo. Siquis autem
suorum et maxime domesticorum curam non habet, fidem negauit et est
infideli deterior.’ Et post: ‘Siquis autem fidelis uel siqua fidelis habet150
uiduas,’ sc. in domo sua, ‘subministret illis et non grauetur ecclesia.’ De [[152-155]]
tali ergo uidua, sc. in omnibus predictis electa, dicit ambrosius in libro de
uiduis: ‘Predicatur unius uiri uxor uidua, etatisque processu iam pro-
bata, uiuida religioni, effeta iam corpori, cui diuersorium in templo, collo-
quium in prece, vita ieiunio, pietas in officio.’ hec de statu viduali.155
Si uero nec puelle sit necessitas nubendi, nec parentibus eam nuptui
tradendi, melius est eam in uirginitate dimittere quam nuptui tradere,
iuxta illud apostoli Ia ad corinth. vii: ‘Qui statuit in corde suo firmus,
non habens necessitatem, sed potestatem habens sue uoluntatis et hoc5
iudicauit in corde suo, seruare uirginitatem suam,’ sc. non ingerens ei
fomitem nupciarum, sicut ambrosius exponit, ‘bene facit.’ Igitur et [[7-11]]
‘qui matrimonio,’ inquit, ‘iungit uirginem suam, bene facit, quia sibi
licet quod facit, et qui non iungit,’ cum sc. habeat potestatem uoluntatis
sue perficiende, quia puella bene uult continere, ‘melius facit, quoniam et10
apud deum illi meritum collocat et illam a mundi sollicitudine liberat.’
Hec ambrosius. ibi etiam dicit augustinus, quod ‘melius est id quod licet [[12-13]]
et expedit quam quod licet et non expedit.’ Jeronimus quoque contra
iouinianum libro i dicit, quod ‘castitas semper operi nupciarum prelata [[13-22]]
fuit. Nam et primi parentes ante offensam in paradyso fuerunt uirgines,15
post peccatum autem et extra paradysum protinus nupcie . . . Nupcie
itaque terram replent, uirginitas paradysum. unde dictum est: crescite
et multiplicamini etc. Prius enim oportuit siluam plantari et crescere, ut
[[ Print Edition Page No. 212 ]]
esset quod deinceps posset excidi; quantumque interest inter radicem et
20 fructum, tantum inter nupcias et uirginitatem. Denique tantum inter
nupcias et uirginitatem secundum apostolum probatur interesse quantum
inter non peccare et benefacere.’ Hec Jeronimus. Idem ad eustochium: [[22-28]]
‘Crescant,’ inquit, ‘et multiplicentur qui impleturi sunt terram, tuum
agmentum in celis est . . . Eua in paradyso uirgo fuit, post nuditatem
25 autem et folia ficus auspicancia pruriginem, post tunicas pelliceas et
exitum de paradyso inicium sumpsit nupciarum. Tua ergo regio para-
dysus est, serua quod nata es . . . laudo nupcias, sed quia michi uirgines
generant: lego de spinis rosam, de terra aurum.’ Hec ille. Itaque uir-
ginitas preminet omni statui, non solum coniugali sed eciam uiduali.
30 Hec est enim que fructum habet centesimum, coniugium uero tricesimum
et uiduitas sexagesimum. sic conmendat etiam fulgencius ad probam: [[31-43]]
‘Claret,’ inquit, ‘inter ceteras ecclesie donaciones illius precipuum specialis
esse carismatis, ubi uirtus ipsa integritatis perfecto meretur uoca-
bulo conseri uirtutis . . . Nec in eo quod uirginalis integritatis agnos-
cimus35 culmen, pudicicie coniugalis asserimus crimen . . . Sed sanctam
uirginitatem . . . dicimus . . . merito pociore distare . . . a coniugali uita
quantum distant a bonis meliora . . . a terrenis celestia . . . a carne spiri-
tus, ab infirmitate uirtus . . . Nec dicere dubitamus, tantum a sancta uirginitate
carnis et spiritus fidelium coniugatorum, licet a deo conces-
sum,40 . . . distare concubitum, quantum similitudo pecorum ab imitacione
discernitur angelorum. In uno quippe ad terram spiritus terrena
carnis uoluptate deprimitur, in altero terrena caro celesti delectacione spiritus
ad celestia subleuatur.’ Hec fulgencius. Hinc et cyprianus martyr in [[43-48]]
libro de disciplina et habitu uirginum: ‘Nobis,’ inquit, ‘ad uirgines sermo est
45 quarum quo sublimior gloria maior et cura est. Flos est ille ecclesiastici
germinis, decus atque ornamentum gracie spiritualis, leta indoles laudis
et honoris opus integrum atque incorruptum, ymago dei respondens ad
sanctimoniam domini, illustrior porcio gregis christi.’ Hec cyprianus.
Puellam ergo cupientem deo uirginitatem suam consecrare parentes non
[[ Print Edition Page No. 213 ]]
debent prohibere. unde Jeronimus, ubi supra, ‘Quid inuides,’ inquit,50
‘mater filie . . . Indignaris quod noluit esse uxor militis sed regis; grande
tibi beneficium prestitit, socrus dei esse cepisti.’ Hinc etiam est et illud [[50-52]]
exemplum eiusdem Jeronimi ad aletham superius positum, de pretextata [[53-57]]
nobili femina que uirginis eustochie cultum habitumque mutauit ac
neglectum crinem mundano more texuit, ut uirginis propositum uinceret.55
Ideoque tanquam sacrilega manus illius diuina ulcione arruit seramque
illius penitenciam uelox interitus signauit. verum, ut idem Jeronimus scribit [[57-64]]
ad demetriadem uirginem, ‘Solent miseri parentes ac non plene fidei
christiani deformes et aliquo membro debiles filias, quia dignos generos
non inueniunt, uirginitati tradere, tanti, ut dicitur, estimantes uitrum60
quanti margaritum et eas relinquunt inopes aliorum filiorum luxurie
ac deliciis ad omnem copiam prouidentes. fertur autem, . . . quicquid
fuerat nupciis preparatum, a sancta christiana synode uirgini traditum, ne
sponso fieret iniuria.’ Hec Jeronimus. sunt autem in uirginitate sex
conmendabilia, quia videl. ipsa est preciosa, speciosa, graciosa, fructuosa,65
victoriosa, gloriosa. De primo dicit dominus in matheo xiii:
‘Simile est regnum celorum thesauro abscondito in agro etc.’ Ipsa nempe
uirginitas est thesaurus preciosus in agro corporis absconditus. unde
dicitur in ecclesiastico xxvi: ‘Omnis ponderacio non est digna continentis
anime.’ Sed quia puelle habent thesaurum istum in uasis fictilibus, ideo70
multe prudenter abscondunt illud in monasterio se recludentes, ut serue-
tur melius. Et recte thesaurus hic regno celorum conparatur, quia uita
uirginum celesti uite propter incorrupcionem assimilatur, iuxta illud
Mathei xxiio: ‘In resurrectione neque nubent, neque nubentur, sed erunt
sicut angeli dei in celo.’ unde Jeronimus: ‘in carne preter carnem uiuere75
non terrena uita, sed celestis est.’ De secundo, id est de speciositate
dicitur in libro sapiencie: ‘O quam pulchra est casta generacio cum
claritate etc.’ unde uirginitas propter puritatem lilio conparatur in can-
ticis ii, ubi de uirgine dicitur: ‘sicut lilium inter spinas, sic amica mea inter
[[ Print Edition Page No. 214 ]]
80filias.’ Hinc et sponsus ipse ibidem inter lilia pasci dicitur, quia sc. in
puritate uirginum sibi conplacet ac delectatur; purissimus enim est candor
lilij et maxime assimilatur incorrupto lumini, sic et uirginitas illi de quo
dicitur in libro sapiencie vii: ‘Candor est lucis eterne et speculum sine
macula etc.’ Cui bene consonat illud predictum uerbum cypriani, ‘Vir- [[84-85]]
ginitas85 est ymago dei respondens ad sanctimoniam domini.’ Propter hoc
eciam uirgines precipue cauere debent maculam peccati, quia sicut macula
est turpior in re alba ut in ueste, sic et in uirgine. De tercio, sc. gra-
ciositate, dicitur in ecclesiastico xxvi: ‘Gracia super graciam mulier sancta
et pudorata.’ Et recte dicitur gracia esse super graciam in uirgine, quia
90 graciosa est non solum hominibus in mundo, sed maxime deo et angelis
in celo. unde dicitur in libro sapiencie iiii: ‘Immortalis est memoria
illius, quoniam et apud deum nota est et apud homines,’ id est approbata.
Denique specialiter in beata maria et in iohanne euangelista fuit christo
uirginitas familiaris et grata. Propter quod etiam in fine familiarem
95 eorum curam se habere ostendit, dum eos sibimet ad inuicem conmen-
dauit, dum matri sue dixit: ‘ecce filius tuus,’ et discipulo: ‘ecce mater
tua,’ sicut legitur in iohanne xix. De quarto, sc. de fructuositate patet,
quod uirginitas siue uirgo iam non est maledicta nec sterilis, quia fructum
celestem terreno preponit et spiritualem carnali. unde dicitur in ysaya
100 lvi: ‘Non dicat eunuchus: “ecce ego lignum aridum.” ’ Et post: ‘dabo
eunuchis in domo mea et in muris meis locum, et nomen melius a filiis et
filiabus.’ Et ibi uocat eunuchos uirgines ac continentes quasi propter
regnum celorum sponte castratos. Est autem triplex uirginitatis fructus
etiam in hac uita. Primus est quod uirgines facit liberiores ad seruien-
dum105 deo, sicut ad hoc ipsum exhortans dicit apostolus in prima ad corinth.
vii: ‘Hoc,’ inquit, ‘ad utilitatem uestram dico, non ut uobis laqueum
iniciam, sed ad id quod honestum est et quod facultatem prebeat sine
impedimento domino obseruandi.’ Secundus est quod eos maxime as-
similat et familiares efficit christo, sicut legitur in libro sapiencie vi: ‘In-
corrupcio110 facit esse proximum deo.’ Tercius est quod eos interius unit,
sicut econtra coniugalis sollicitudo diuidit. unde apostolus, ubi supra:
‘Qui cum uxore est, sollicitus est que mundi sunt, quomodo placeat uxori
et diuisus est. Et mulier nupta cogitat, que mundi sunt, quomodo
placeat uiro. Mulier autem innupta et uirgo cogitat, que dei sunt etc.’
[[ Print Edition Page No. 215 ]]
De quinto, sc. de victoriositate, dicitur in libro sapiencie iiiio: ‘In perpetuum115
coronata triumphat, incoinquinatorum certaminum premium
uincens.’ Et in hoc quodammodo uirgines superant angelos quantum ad
meritum, quia quod illi sunt per naturam, isti acquirunt per victoriam. [[119-128]]
unde Jeronimus ad demetriadem uirginem: ‘Rore,’ inquit, ‘celesti ac ieiuni- [[119-121]]
orum frigore calor puellaris extinguitur et humano corpori angelorum120
conuersacio imperatur. ideo et vas eleccionis de uirginibus se dicit preceptum
non habere, quia contra naturam, immo ultra naturam est non
exercere quod nata sis, interficere in te radicem tuam . . . omnem uiri
contactum horrere et in corpore uiuere sine corpore . . . Denique in-
credibilis animi fortitudo est inter gemmas et sericum, inter eunuchorum125
et puellarum cateruas et adulacionem ac ministeria familie perstrepentis
et exquisitas epulas ieiuniorum laborem appetere, uestium asperitatem,
victus continenciam.’ Hec Jeronimus. propter huiusmodi difficultatem
dicit Idem eciam contra iouinianum libro io: ‘Si omnes,’ inquit, ‘uirgines
fuerint, quomodo stabit humanum genus? . . . Noli, inquam, metuere,130
ne omnes uirgines fiant. Difficilis res est uirginitas et ideo rara. Si
omnes esse uirgines possent, nunquam dominus diceret: “qui potest
capere capiat,” nec apostolus in persuadendo trepidaret dicens: “De uir-
ginibus preceptum domini non habeo, consilium autem do.” ’ Hec ille.
Ex hoc autem quod sic est uirginitas uictoriosa sequitur sextum, sc. quod135
sit etiam gloriosa. Nam pro victoria datur gloria. Est autem preter
sanctorum gloriam communem, de qua dicitur in psalmo: ‘gloria hec est
omnibus sanctis eius,’ specialis quedam gloriola preparata uirginibus,
sicut et apostolis et martyribus. unde super mensam propositionis
erat corona interrasilis aurea et super illam altera corona aureola, sicut legitur140
in exodo xxv. Hec sunt sanctorum premia que dum in scriptura diuina
promittuntur, quasi apponuntur in mensa. Corona est gloria communis
sanctorum, coronula uero prerogatiua specialis uirginum et martyrum ac
predicatorum. virgines denique triplici prerogatiua dotabuntur in patria,
de quibus loquitur scriptura diuina: una quidem in capite, sc. aureola,145
de qua dictum est supra, et in canticis iiii: ‘Surge,’ inquit, ‘propera, amica
[[ Print Edition Page No. 216 ]]
mea, ueni de libano, ueni, coronaberis.’ Libanus enim interpretatur
candidus uel candidacio et significat candorem uirginitatis que aureola
coronabitur a sponso. Secunda in ore, sc. canticum nouum de quo
150 legitur in apocalipsi xiiii: ‘Cantabant quasi canticum nouum ante sedem
dei quod nemo poterat dicere nisi hii qui cum mulieribus non sunt coin-
quinati: uirgines enim sunt.’ Tercia uero in pedibus, de qua ibidem sub-
iungitur: ‘Hij sequntur agnum quocunque ierit.’ unde canit ecclesia
christo uirginum sponso:
155 qui pascis inter lilia
septus choreis uirginum,
sponsas decorans gloria,
sponsisque reddens premia.
Quocumque pergis, uirgines
160sequntur atque laudibus
post te canentes cursitant
hymnosque dulces personant.
De hoc itaque cantico et choro uirginum sequente dicitur in Jeremia
xxxio: ‘Virgo israel, adhuc ornaberis tympanis tuis et egredieris in choro
165 ludencium.’ Et paulo post: ‘Tunc letabitur uirgo in choro etc.’ Ideo
scribit Jeronimus ad eustochium uirginem: ‘Egredere,’ inquit, ‘paulisper [[166-175]]
de carcere corporis tui et presentis laboris mercedem ante oculos tuos de-
pinge quam oculus non uidit nec auris audiuit, nec in cor hominis ascendit.
qualis erit illa dies, cum tibi maria, non soror moysi sed mater domini,
170 choris occurret comitata uirgineis? et post mare rubrum pharaone sub-
merso cum exercitu suo tenens tympanum precinet responsuris: “Cantemus
domino, gloriose enim magnificatus est etc.” Tunc tecla in tuos
leta uolabit amplexus, tunc et ipse sponsus tibi occurret ac dicet: “Surge,
propera, amica mea etc.” Tunc etiam angeli mirabuntur et dicent: “Que
175 est ista que ascendit etc.” ’ Hec ieronimus. propter hec omnia dicitur
in libro sapiencie iiio: ‘Felix sterilis et incoinquinata que nesciuit thorum
in delicto, habebit fructum in respectione animarum sanctarum.’ Et
recte uirgines pre ceteris a domino decorabuntur, quia pre ceteris in eis
[[ Print Edition Page No. 217 ]]
glorificatur iuxta illud augustini sentenciam in sermone de uirginibus:
‘Quanto,’ inquit, ‘fragilior est sexus, quanto infirmius uasculum quod reportat180
ex hoste triumphum, tanto maiori dyabolus opprobrio confusionis
induitur, tantoque mirabilior deus in sanctis suis agnoscitur, tanto
eciam rex martyrum christus in pugnatricibus suis iocundius delectatur.’
verum ad hoc ut uirginitas tanto fulgeat decore, quatuor oportet in ea
concurrere, videl. ut sit uoluntaria, integra et humilis et finalis. de185
primo dicit crisostomus super Matheum libro iio: ‘illa gloriosa est con-
tinencia, non quam transgredi non potest necessitas uel corporis debilitas, [[186-188]]
sed quam conplectitur sancti propositi uoluntas.’ Hinc et Jeronimus ad [[188-190]]
eustochium, ‘Cur,’ inquit, ‘de uirginibus preceptum non habet apostolus?
Quia maioris est meriti quod non cogitur et offertur.’ unde uirgo fuit et190
ipse non ex precepto sed propria uoluntate. De hiis tamen qui neces-
sitate uirginitatem aut pudiciciam seruant dicit prosper in libro de uita contemplatiua iiio:
‘Quosdam pudicos aut temperacio corporum facit aut
timor supplicij temporalis ab impudicicie actione suspendit aut occasio
negata destituit. Sed licet necessitate pudici sint, non uoluntarie tamen195
et primi, si . . . de beneficio nature sue deo gracias agunt, . . . et secundi
ac tercij, si pudice uiuere consuescunt, in uirtutem . . . de necessitate
proficiunt et paulatim ipsius pudicicie delectacione crescente pudici uera-
citer fiunt.’ De secundo, sc. de integritate dicit apostolus in Ia ad corinth.
vii: ‘Mulier innupta et uirgo cogitat que domini sunt, ut sit sancta corpore200
et spiritu.’ unde Jeronimus ad eustochium: ‘Eciam,’ inquit, ‘si corpore sit [[201-203]]
uirgo, an spiritu uirgo sit, nescio. Apostolus autem uirginem sic diffinit:
“in corpore et spiritu sancta sit.” ’ Hec Jeronimus. In duobus itaque
gloria uirginitatis in uirginibus minuitur uel aufertur, videl. si uel carne
tantum uirgo sit et non mente, quia sc. proponit nubere, uel ipsam uirginitatem205
conseruat studio inanis glorie, ita quod intus non habet gloriam
consciencie. de primo dicit augustinus in libro de viduitate: ‘Felicior [[207-215]]
michi uidetur mulier nupta quam uirgo nuptura, habet enim illa quod ista
adhuc cupit, presertim, si nondum sponsa cuiusquam sit. Illa uni studet
[[ Print Edition Page No. 218 ]]
210 placere cui data est, hec de multis incerta cui danda est . . . Illa igitur
uirgo merito coniugate preponitur, que nec multitudini se amandam pro-
ponit, cum amorem unius ex multitudine requirit, nec se iam uni con-
ponit inuento, cogitans que mundi sunt, quomodo placeat viro, sed spe-
ciosum forma pre filiis hominum sic amauit, ut quia eum sicut maria carne
215 concipere non possit, ei corde concepto etiam carnem custodiret.’ De
secundo dicitur in Matheo xxv: ‘Fatue uirgines acceptis lampadibus non
sumpserunt oleum secum,’ hoc est: habentes corpora integra et nitida per
continenciam non habuerunt intus mentis mundiciam vel consciencie glo-
riam de qua dicitur in ad corinthios IIa primo: ‘Gloria nostra hec est, testi-
monium220 consciencie nostre.’ hoc est enim oleum, de quo dicitur in ecclesiaste
ix: ‘Oleum de capite tuo non deficiat,’ et leticia de mente siue
gloria de consciencia. hinc et in psalmo dicitur quod omnis gloria eius
filie regis abintus. Ideo recte dicitur econtrario quod fatue uirgines non
sumpserunt oleum secum, quia sc. ypocrite non habent gloriam in semet-
ipsis225 sed in laudibus alienis. Contra quod dicitur ab apostolo ad galath.
vi: ‘Opus suum probet unusquisque et sic in semetipso gloriam habebit
et non in altero.’ unde Jeronimus in sermone de assumpcione beate marie: [[227-230]]
‘Omnis gloria,’ inquit, ‘uestra, o uirgines abintus sit et intus habete quod
foris luceat, ne . . . antequam sponsus ueniat, et lampades uestre ex-
tinguantur.’230 hinc et beatus bernardus in quodam sermone: ‘Caueamus,’
inquit, ‘ne vasorum nostrorum uacuo splendore decepti sero conqueri [[230-234]]
habeamus quod lampades nostre extinguantur. Ego enim reor nec illas
fuisse accensas que tunc videbantur extingui, quia nec sumpserunt oleum
secum, sed uitrea pocius quam ignea claritate fulgebant.’ Hec ber-
nardus.235 Porro de tercio quod uirginitati debet associari, sc. de humili-
tate, iam superius dictum est, ubi actum est de morali puellarum institu-
cione. De quarto, id est de finali perseuerancia in uirginitate dicit au- [[237-240]]
gustinus, ubi supra: ‘hoc agite, uirgines dei. hoc agite et sequimini
agnum quoconque ierit . . . perseuerantes in numero uestro prebeant
240 vobis exemplum, cadentes augeant timorem uestrum.’ Hec augustinus.
Item cyprianus in libro de disciplina et habitu uirginum: [[241-245]]
‘O,’ inquit,
[[ Print Edition Page No. 219 ]]
‘sacre uirgines, hortamentis uos mutuis excitate, emulis de uirtute docu-
mentis ad gloriam prouocate, durate fortiter, pergite spiritualiter, per-
uenite feliciter, tantum mementote nostri, cum in uobis incipiet uirginitas
honorari.’245
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] Inserted by different hand P eiusdem] ipsius M
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] written at bottom of folio by different hand P proficiencium] profiencium R
[1 ] written at bottom of folio by different hand P sequitur add. R
[1 ] written at bottom of folio by different hand P
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] written at bottom of folio by different hand P
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] written at bottom of folio by different hand P
[1 ] written at bottom of folio by different hand P
[1 ] inserted by different hand P De composicione morali R
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] written at bottom of folio by different hand P moribus bonis] bonis moribus I in adolescente] om. R
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] inserted by different hand P illo] adolescente R
[1 ] inserted by different hand P uir] et add. R iure I presencia] diligenter add. R
[1 ] inserted by different hand P eciam] et R
[1-2 ] inserted by different hand P
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] inserted by different hand P et] ac M
[1-2 ] inserted by different hand P
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] inserted by different hand P
[1 ] Incipit — opusculi] Fr. Vincentii de Puerorum Nobilium eruditione. Above picture representing corpse in the grave: Semel Mori; below: Facile contempnit omnia qui se cogitat moriturum/Ubi te inuenero ibi te iudicabo/Memorare nouissima tua et in eternum non peccabis R sequentis opusculi] in tractatum de eruditione filiorum regalium venerabilis patris Vincentij beluacensis I
[1 ] De puerorum — I] Explicit prologus incipit liber de erudicione filiorum nobilium M Capitulum I] om. R
[1 ] magistri eleccione] eleccione magistri M
[31-32] Epist. lii, 7 (262)
[1 ] impedimentis] impedimento I
[1 ] adminiculis] amminiculis M ad discendum] addiscendi MI
[1 ] written at bottom of folio by different hand P vel] in M
[1-2 ] written at bottom of folio by different hand P Qualis debet esse finis omnis studij on margin P ad theologiam — scientiam] ad catholicam scienciam tendere R ad theologiam transferri M
[1-2 ] inserted by different hand P omnia librorum genera] omnes libros M
[1 ] written at bottom of folio by different hand P contra] circa RM aliena] dicta add. R
[1 ] written at bottom of folio by different hand P contra] circa RM propria scripta] scripta propria dicendum est R
[1 ] inserted by different hand P uel] in add. M
[1 ] written at bottom of folio by different hand P vitanda] intenta I in] omni (?) M
[1 ] written at bottom of folio by different hand P et] ac I
[1 ] inserted by different hand as continuation of preceding sentence P exiberi] exhiberi RMI
[1 ] written by different hand at bottom of folio P in modo obediendi] obediencie M
[1 ] written at bottom of folio by different hand P sociorum] om.M
[1 ] written at bottom of folio by different hand P se debeant] debeant se R
[1 ] inserted by different hand P puerilibus] pluribus M uirili etate] virilitate R puerili etate M
[1 ] inserted by different hand P et absconsione] om. R
[2 ] et io] Primo R io de castitate] om.M
[1 ] et] om. R humilitate puellari] puellari humilitate R humilitate M humilitate puellarum I
[2 ] atque] et RM maturitate] puellari add. M
[1 ] De — uirginali] De uirginali excellencia M
2-4 De Inv. i, 25, 36
2 Decretissime[?] M Gloriosa Maria inserted in the initial I reuerentissime] reuerendissime R francorum dei gracia] dei gratia francorum R
3 vincencius] beluacensis add.I
11 quod — sapit] cf. J. Werner, Lateinische Sprichwörter und Sinnsprüche des Mittelalters, in Sammlung mittellateinischer Texte (Heidelberg: Winter, 1912), iii, 82, No. 204
13 domini nostri regis] regis domini nostri R quodam] quoddam MI quod R universale] dicitur add. R.
14 amministracione] administracione R am . . . damaged M
18 precepti uigorem optinet] optinet vigorem precepti R
19 instruccionem] erudicionem R
20 dignacioni uestre] vestre dignationi R
23 scil.] om. R prudencium] prudentum R
26 didascali] didiscali R didascoli M eius] eorum M
28-29 aliquantulum in doctrina] in doctrina aliquantulum R
29 inde] om. R multiplex] materie I
30-31 Est autem hoc — distinctum] om. M Table of contents follows Cap. liinM
41 beniuolencia] begniuolencia R
44 uel] om. I intencione] illuminatione I
46 omnium] omne R i.e.] ad add.I
47 diuinam tendere scienciam] diuinam scienciam tendere R
51 propria scripta] scripta propria R
58 cohercionis] cohercione scil. R
61 exhiberi debeat] debeat exhiberi R
68 bonis moribus] moribus bonis R
71 puerilibus] pluribus M puerili] virili MI virilitate R
72 uir] et add. R presencia] diligenter add. R
73 etiam] et R prouidere] previdere R
75 primo de] uirginitate uel add. R
77 superfluitate] suauitate dotted under add. P
79 humilitate puellari] puellari humilitate R atque maturitate] om. R
84 uirginali] Incipit Tractatus de eruditione filiorum regalium editus a venerabili patre Vincentio beluacensi, ob rogatum regine francie add.I
2 Filii] Si filii R sunt] sint R illos] twice M eorum] illorum R Filie] Si filie R
3 sunt] sint R hyllarem] hilarem R M I tuam] om. R
6 erigi] eligi R diligencia — est] opus est diligencia M
11 agendum] vivendum crossed out and corrected M xiiiio] xxiiii M
11-19 De Trinitate xiv, v, 7; M 42, 1041
12 paruuli] infancie add. R nosse] noscere R
14 deleccione] delectacione RMI
14 nequaquam] non
15 omnes] alios | coartat] coarctant
15 sinit etas] etas sinit R quasi] contrahi R
16 uel] aut
16-17 appetat — abhorreat] appetant aut abhorreant
17 ergo] vero | cogitat] cogitent
17-18 potest] possint
18 faciat] faciant | nouit] noverunt
19 tenent] obtinent
20 suscipere duplicem] duplicem suscipere M
22 doctoris — monitoris] doctorum monitorum R
23-24 De Duodecim Abusivis Saeculi 11; CSEL3, p. 170, 13
26 ierusalem, Jeremia vi] om. R vi] vii I Erudire] Erudite R
27 desertam] et add. M terram] et add. R
30 ac duplici erudicione] om. M
30-51 De Civitate Dei xxii, 22
32 manifesta] et add. R et dotted under add. P
34 in multa] multa R et] om. R
35 perueniatur] perueniat I insana] infama R
35-37 Nam luxuria — oriuntur] text abridged
41-42 opponuntur — formidines] om. R
42 cohibendis] cohibentur add. M
44 impericia] huiusmodi add. R
45-46 seculo uiuitur] saeculum venimus
46 enim est] est enim R discimus] et add. M
48 existat] sit
49 inde] hinc
49 indigeat] et add. R segnicia] seuicia R segnicies I
55 eciam] om. R magistri] magistro I
56 in] om. I trenis] trenorum MI Jeremie] om.MI
60-61 ibidem — dicitur] postea dicitur ibidem M
68 induruerit] duruerit I curuatur] curuetur RI
71 corrigi] corrigere I tibi] om. R non — eum] eum non valebis M
72-75 Institutio Oratoria i, 3, 12
73 tunc] tum
74 ac] et
74 frangas] franges R Frangis I
75 duruerunt] induruerunt
duruerunt] duruerit R
78-79 Epistolae iv, 7 (36), 4
79 siquidem] om.
79 parandum] parcendum R utendum] vituperandum R
80 improbat] improperat RI dicens] ad add. R
81 esse magistri] magistri esse I
85 suum imposuit] imposuit suum R
89 autem] doctrina add. M
2 ambobus] amborum I scil. add. R in sciencia] scil. add.MI ac] et R
6-9 Pauli, Mon. Germ. Hist. xxvii, 45; cf. John of Salisbury, Policraticus iv, 6, ed. Webb, i, 254
9 maxime — sit] talibus maxime sit necessaria R maxime necessaria sit talibus M
10 palladius] Vegetius renatus I in] om. I agricultura] re militari I
10 Neminem] neque quemquam
10-11 Vegetius, De Re Militari i, Praef.
11 meliora] uel meliora scire | nosse] om.
12 prodesse omnibus] omnibus prodesse R
13 corporaliter laborare] laborare corporaliter M
14 quam tempore] contra tempus R
16 uacuitatis] natiuitatis I minoratur] immoratur R siue] seu R
17 xxxiii] xxxii I maliciam docuit] docuit maliciam M
18-19 Epist. 82, 3
19-20 Didascalicon i, 2; M 176, 742D
19 primum] summum
20 solacium] solamen
20-21 De hac — sapiencia] om.M
28 magistri] magistrorum nomine R auditorum] aliorum R
28 ac] om.
29 recensent] recensere satis ducunt
recensent] recenserent I
25-29 (Pseudo-)Varro, Sententiae 53, 67, 68
30-31 turpe est — ipsum] Catonis Disticha i, 30
32 opera] tua add.
32-34 Epist. iii, 3 (24), 15
35 michi] om.
36-43 Confessiones i, viii, 14, 15; xii, 19
44 in] om. R disciplina] dicit add. M
44-47 (Pseudo-) Boethius, De Disciplina Scholarium vi; M 64, 1235B
46 affectu] affatu | insignis] insignitus
47 adquirit] acquirit RI requirit M
48 ad lucilium epistola via] epistola vi ad lucilium M
49 Unde ut] om.
50 congruit] oportet
48-52 Epist. i, 6 (6), 5 52-53 Epist. v, 11 (52), 8
52 illum] eum
53 admireris] mireris M videris] scil. vitam add. R audieris] uerba add. R ut] udt M
54-55 De Doctrina Christiana iv, xxvii, 59; M 34, 118
56-58 De Consideratione ii, vii, 15; M 182, 750C
57 est] om.
58 fructus nullus] nullus fructus I
58-62 Walter of Châtillon, Alexandreis viii; M 209, 545D
63-64 Tristia ii, 353
64 nostri] nostro
66-69 Epist. cvii, 4 (682)
68 dominatorem] domitorem
71-72 Trist. ii, 348
72 Quod minime] quodque parum
73 Epist. cxxv, 18 (945)
74 etiam] et M idem] om. R dicit] ipse add. R pytagoricorum] pitarigorum R
74-75 Commentaria in Ecclesiasten (410); M 23, 1037B
34-35 Expositio in Lucam x, 45 (1513); M 15, 1814D
77 dicitur] in add. M ecclesiastico] ecclesiastici R
79 sapiencia] sciencia R xii] xi RMI
81 Ia] epistola add. R ad] om. I
86-87 De Inventione i, 1, 1
88 in] om. R ecclesiastico] ecclesiastici R et thesaurus] est thesaurus R
90-92 Phormio iv, 4, 15-16 (697-698)
91 Nichil] nil
92 deprauari] deprauarier
93-94 Paradoxa, Prooem. 3
94 et] tam add.
95-97 Satirae x, 9-10
100 quintilianus] tulius crossed out and corr. M
100-101 Instit. Orat. xii, 3, 12
101 sed] om.
101 uero] om.M sicut] ut I dicitur] in add. M
103-104 De Consulatu Stilichonis iii (xxiii), Praef. 6
105-106 cf. p. 9, ll. 30-31
106 etc.] cum culpa redarguit ipsum I
107-108 (Pseudo-)Seneca, De Moribus 14
109 suadebit] persuadebit I ipsi] sibi RI sibi ipsi M
109 ipsi] sibi
110 quamlibet] quemlibet RM quantumlibet I unquam] inquam R
111 que] qui I hereat] ebeat M ab — verba] verba ab animo R
113 et] om.
112-113 Ad C. Herennium De Rhetorica i, 2, 3
114 Instit. Orat. i, 6, 3
115 Epist. i, 7 (7), 8
116-120 Valerius Maximus, viii, x, Prol.
118 instruxerit] instruxit
119 demulcendo] permulcere
119-120 animos inuadendo] paraphr.
121-122 cf. p. 10, ll. 52-53
121 Illum] eum | mireris] admireris
123-124 Ennodius, ii, 7
124 maxime] om. R securitate] libertate crossed out and corr. M
125 secundum] iuxta M ad] om. I
129-130 Instit. Orat. i, 2, 9
130 et] ac | maiori] maiore
130-132 De Syllogismo Hypothetico i; M 64, 831B
2 hec] h’ P hec RM hoc I in — requiritur] requiritur in doctore R
4 dictorum] doctorum RI apercio] apericio M
6 intelligantur] intelligatur R enim] om. R in] om. I iio] primo on margin P om. M
6-9 Julianus Pomerius, De Vita Contemplativa i, 23; M 59, 439A
7 docentis] pontificis
8 sua]sui
11 apposite ad] aperte R aperte ad MI
12-14 (Pseudo-)Boethius, De Disc. Schol. vi; M 64, 1235D
13 magister] bonae inquisitionis tiro
magister intrauerit] intrauerit magister R
15-19 De Ecclesiasticis Officiis ii, 11, 5; M 83, 792A
16 sit] erit
17 ac] et |fugiens] effugiens | nichil] nihilque
ac] et M
19 tercio] dicit add. M utendum — inquit] utendum inquit est R plane] plano MI
19 est] om.
19-21 Instit. Orat. i, 6, 3; i, 5, 71
20 nummo] numero R publica] publicata R
21 sine] quodam add.
24-25 (Pseudo-)Varro, Sentent. 46
25 lucidissimum] elucentissimum
26 Aristotiles] aristoteles R methaphisicorum] metaphisice R
26-28 Metaphysica A ἔλ. 3, 995a, 2-3
27-28 inconuenientis est] om. R
30 propriam] propria M in matheo] Mathei I
30-31 simplicibus — subtilia] subtilia ingerunt simplicibus R
31 Confundentur] confundantur M
32 pectentes] plectentes R eciam] enim corr. on margin P
32-34 (Guigonis) Epistola ad Fratres de Monte Dei i, 14, 42; M 184, 335D
33 meditacio] lectio
35-36 De Agricultura i, 1
37-39 Expos. in Luc. viii, 70 (1488); M 15, 1786D
38 libro] om.M fucumque] succumque I
38 Aufer] mihi add.
40 inquit iste] iste inquit M inuoluens] uolens R sermonibus] om. R
43-45 Comment. in Jeremiam ii (877-878); M 24, 717B
45 prescidit] praepedit
46-47 De Inv. i, 22, 32
48-49 (Pseudo-)Varro, Sentent. 92
49-51 Fasti v, 3-4
50 sepe stat] ut stat et | et nescit, qua sit enundum] qua sit sibi nescit
52-53 Metamorphoses iii, 466
54-57 Didasc. iii, 6; M 176, 770B
55 ubi] non I compendium] componendum R
58-59 De Arte Poetica 376
61 Epist. iv, 9 (38), 1
67-69 De Arte Poet. 333-334
72-73 ibid. 365
73 Hec placuit] Quod placuit I hec] hoc I repetita] repetitum I
73 decies] deciens
74-76 De Inv. i, 41, 76
75 oportet] oportebit | quoniam] nam
76 sacietatis] sentieratis I in] libro add. M om. RI iio] om. R
80 hoc] om. | nobis] om. | accidit] facimus
79-81 Instit. Orat. x, 1, 58
80 sepe nobis] nobis sepe I sumus] simus I
81 gaudet natura] natura gaudet R
81-82 Sentent. 68
83-86 Epist. iv, 11 (40), 3
84 verborum] om. | facit] habet
85 insidet] insidit
87-97 De Doctr. Christ. iv, x, 24; xi, 26; xxviii, 61; xxvi, 56; M 34, 99, 100, 119, 117
91 si — quod] si id quod aperire R
94 Itaque non] | quis] om.
98 Sicut] ut
98 concussione] exustione I
98-101 Epist. iv, 9, 11
99 demissum] dimissum
100 intercapedine] intercapidine M
100 autem] om.
101 magistrum habere] habere magistrum R
103 ut] quod R neggligens] intelligens R
102-113 (Pseudo-)Boethius, De Disc. Schol. vi; M 64, 1235BCD
105 necesse] opportunum
106 erroris] errantibus
107 obliquantes] obloquentes | corripiat] castigat
obliquantes] obloquentes M obliquentes I reprimat] deprimat I corripiat] corrigat R
108 sed in officio — diligens] om.
109 sic] ita
110 est nouerca] nouerca est M negligencia] om. I
111 fastigio] fastidia R fastidio I
115 docenti] docendi I addiscenti] addiscendi I
116 dicitur — matheo] in matheo dicitur M dicitur Mathei I
117 rabi] rabbi M unus — enim] unus inquit solus est R
118-129 De Magistro xiv, 45-46; M 32, 1219-1220
119 magistri] om. | profitentur] sing. | explicant] explicaverint
magistri] omnes add. R
121 scil.] illam add. | autem] homines add.
122 quia] qui
123 cogitacionis] cognitionis
123 admonicionem] ammonicionem M
125 Nos — intelligamus] paraphr.
126 et] om.
128 et] etiam | homines] et add.
128 admonemur] ammonemur RM intro] intus R
130-137 Retractationes i, iv, 4; M 32, 590
130 Credibile — idcirco] credibilius — enim propterea
retractacionum] retractionum RM
132 est] in add. R illis] vel I
132 illis] eis
133 quod] quia
134 nouerint — fuerint] noverant — sunt
136 erunt] eruunt discendo
erunt] eruunt R
6-8 Confess. iii, v, 9
7 facies] acies
8 sinebat — malum] penetrabat interiora eius
11 eciam dicit] dicit eciam R
Catonis Disticha ii, 4
12 Ira impedit] impedit ira | possit] possis
Ira impedit] Impedit ira R
15-16 ‘ambrosius super genesim’?
15 i.e.] idem R om. I discipline] om. I
18-19 Epist. lxi, 3 (349)
19-22 De Disc. Schol. ii; M 64, 1227C
20 luxurie] a add.
21 membro] partitione | diuidunt] diviserunt
23 Galienus] Galenus
23-27 Adversus Jovinianum ii, 11 (340); M 23, 300B
25 adipe] adipibus
27-28 Epist. lii, 11 (266)
28-31 De Disc. Schol. ii; M 64, 1228A
30 potatum] sumptum
34 in libro] om. I io dicitur] dicitur io M
35 introibit] intrabit R in corpore] om. I
37 ff. Didasc. v, 5; M 176, 794A
38 negligenciam — fortunam] negligencia, imprudencia et fortuna R
42-44 De Disc. Schol. vi; M 64, 1235C
43 meliusque] opportunius | esse] esset | deseruire] arti add. | scolasticum] om.
44-46 Dictio XI; cxxiv, 3
45 est1] invenitur
45 instancia] constancia I erudicionis est] est eruditoris R
46-48 (Pseudo-) Clement, Opera Dubia, Epistolae iii; MG 1, 494B
49-52 De Deo Socratis xxii, 170
52 detrectant] detractant RM quod] quos RM
52-55 Gratian, Decretum i, Dist. xxxviii, xvi; M 187, 212BC
54 paruulis] paruissimis I uel] om.M
54 etiam] om.
55 est atque] atque est R est uel M Et] om. R
55 atque] aut
56 Quid] autem add. | quam] diu add.
Quid] enim add. R
56-57 Epist. 76, 1
57 didiceris] didisceris R euangelum] Vigilantium I
57 ideo] om.
57-59 Epist. lxxiii, 10 (446)
58 comprobatur] comprobarit
60 imprudencia] impudencia I ad] om. I
62-63 addiscendi modum] modum addiscendi RM
64-67 Didasc. iii, 3; M 176, 768C
65 Scolares] scholastici
66 discendo] servare add. | quidem] om.
66 multos quidem] quidem multos I
71-72 Metaphys. A i, 980a, 26-27
72 nobis differencias] differencias nobis R
72-87 De Disc. Schol. ii; M 64, 1227A-1228C
73-74 a scola — plateas] paraphr.
74 ac] et | quoque] om.
75 pompas et] pompas quoque ac R per commessaciones] et commessaciones I
75 et publicas] et per publicas
76 cenas] et hoc add. | effreni] quoque] a | alienari] se — alienare
78-79 et tanquam — caueat] paraphr.
82 seriatim] sertatim I fuco] succo I
83 sinus] sinum | implere] adimplere
83 gemmatis] om. R colla monilibus] om. R
84 uentrem] castigatum add.
86 fastuoso] fastidioso I procedere] incidere M quoque] que M
86 semicircularis] semicirculariter | procedere] incedere | appositis quoque] appositisque
87 omnia fastidire] fastidire omnia I
87-91 ibid. iv; M 64, 1232CD
89 excecet] excitet
excecet] exerceat M
90 ne] om.
91 quod] quidquid | uel discentis] om. | dexteram] dextra | emolliat] permolitur
93 uel] siue R ecclesiastici] Ecclesiastes I i] om.M
95 aristotelis] in add.MI methaphisicorum] metaphisice R
95-97 Metaphys. A ἔλ. i, 993b, 8-10
97 ad hortensium] adhortentium I
97-99 Academica Priorum ii, 3, 7
98 multis est] multis R enim] om. R
99-102 Comment. in Ezechielem xiii (507); M 25, 406B
2 sicut] ut R didascalicon] diascalicon I ad discendum] addiscenti R
2-6 Didasc. iii, 7; M 176, 770C
6 Ad — pertinent] om.
6-15 ibid. iii, 8; M 176, 771BC
8 prosunt] prodesse possunt
9 recondat] recordat M habuit] habuerit R
9 habuit] habuerit
10 quippe] om.
quippe] proprie M
10-11 Est autem — fuerint] om.
11 supposita fuerint] fuerint supposita M fuerint] fuerunt R
12 naturaliter animo] animo naturaliter R
14 lectio scil.] scil. lectio R
15 scil.] om.
15 dicetur inferius] inferius dicetur RI
16-19 ibid. iii, 7; M 176, 770C
20 xiiii] xiii M Non] Nec R pretereat] pretereant I
22-23 Tusculanae Disputationes i, 18, 41
23 nouit] norit
23-26 Geoffrey of Vinsauf, Poetria Nova 1707-1708
29 uterque] utrique R excercitandus] excitandus R
30 exterior] om.M ingenium] in add. R
34 ut] et M exhebetatum] ebetatum R hebetatum I fuerit] fuit R
35 sequitur] sequetur I ferrum] ferum I
36 perspicacitatis] conspicacitatis M Et] ut R sicut] quia ipsum I
38 exacuit] acuit M Sic] sicut I
40-41 Comment. in Eccl. (473); M 23, 1096A
41-46 Trist. v, 12, 21-24
45 renouetur] renovatur
renouetur] remouetur M
48 perspicacitate] prospicuitate M
50 illesam custodit] custodit R custodit illesam M
54 exacuit] acuit M acuitur ferro] ferro acuitur I
60-64 Valerius Maximus, vi, 3, Ext. 1
61 vio] vii I achilochi] archilochi poete R Archilochie I e] om. I
61 achilochi] archilochi
62 fecerant] iusserunt | eo] om. | illorum] eorum
fecerant] fecerunt R parum uerecundam] verecundiam parum R
63 arbitrabantur] arbitrantur R enim] ea add. R
63 enim] ea add.
64 eorum] om.
65-69 Sentent. iii, 13, 1; M 83, 685A
66 christianus] christanis M christianis I
66 oblectamenta] inanium add.
67 nimium] om.
67 excitant] excitent R incitant M
70 multo] multum R metrica] pueri add.I
72 aratoris] oratoris R liber] libri R
76 utique] om.M possent] possunt I
79-91 Confess. i, xiii, 20-21; xvi, 25
82 ob amorem] ab amore
82-83 quia — amantem] om.
84 seipsum] seipsam I moris] maris I
86 conscenderunt] conscenderint
conscenderunt] conscendunt M
87 intelligo] in te legi
intelligo] in te legi I et tonantem] tonantem R
88 adulterum] adulterium
adulterum] adulterium RI
89 Fingebat] figebat R tribuendo] tribuenda M
90 sed] et ut
91 Itaque] om.
91-100 ibid. i, xvi, 26; xvii, 27
93 ille] iste
97 excerceretur] extereretur R laudes tue per] per R
99 nugarum] nuga M turpis] twice P modo] me M
100 sacrificatur] sacricetur R
102-106 De Disc. Schol. iv; M 64, 1233C
103 scolari] om. | porcio] parvoque
scolari] scolaris R uiriliter] virilis M
104 et] om.
104 omnibus obediens] obediens omnibus R
105 obloquendum] loquendum | fidelis] in add.
obloquendum tarda] alloquendum corde R loquendum tarda M
2 Sapiens] Bernard of Chartres; cf. Policr., ed. cit. i, 145
2-8 Didasc. iii, 13; M 176, 773BC
3 interrogatur] interrogabatur R
6 reserare] om. R legendi] cum quibus esse solent dilectio plena magistri add. R
6 multis] nonnulla
7 dictum] quod dictum est | quippe] om.
8-35 op. cit. iii, 14; M 176, 773-775
9 ergo] autem
10 leccionem] lectorem
leccionem] lectorem R
11 uel scripturam uilem] vilem uel scripturam R habeat] habeant M
11 habeat] teneat
14 eoque] eo quod MI sapiencia uera] vera sapiencia R
14 uera] om.
15 quo] quod | se] om. | cupiunt] volunt | Eiusmodi] Cujusmodi
17 solum] solummodo | sapientum] sapientium
solum] putant add. R se] om. I putant] om. R sapientum] sapiencium M
18 ab eis cogniti fuerint] paraphr.
19 Audisti] audistis
20 audias] audietis | quippe] om.
audias] audi M crisippum] grisippum R
21 ossellus] asellus
ossellus] osellus RI Plato add. on margin R
25 enim] om.
enim] debere add.I
26 nescire] non add.
28 fiunt] sunt
32 sapientum] sapientium
33 repererit] reperierit R reperit M ceperit I
35 potuerit] potuit
37-43 ibid. iii, 15; M 176, 775B-776A
38 iniuriis] inuitis I contemplacioni] contemplaui I
39 nostris scolasticis] nostris P scolasticis nostris R esset] scolasticis esset add. P diligencia] hec disciplina R
40 decrescunt] mutantur
41 themistocles] themistodes M
42 expletis] repletis | se1] sese
43-46 ibid. iii, 17; loc. cit.
46 utrumque] utraque | siquidem] om.
46-56 ibid. iii, 18; loc. cit.
47 tacitum pertinet] spectat
51 Hii] isti
51-56 cf. Martianus Capella, De Nuptiis Philologiae et Mercurii ii
52 philosogiae] philologiae | quia] quoniam
philosogie] philosophie RMI
53 promouetur] promouentur R lecticam] leticiam M
54 tropos] κόπος
tropos] trophos M
55 puelle] puella R et] om.M agerinnia] ag’nima M agrinima I
55 philemia et agerinnia] ἐπιμέλεια et ἐγρυπνία | quod interpretatur] quae interpretantur
56 uigilia et cura] cura et vigilia RI vigilia materia? M
57 Iterum] Item I hoc est] i.e. R
57 paupertatem] parcitatem
58 non] om. R non — tenuem] sensum non gignit tenuem M
57-58 Didasc. iii, 19; M 176, 777AB
58 pinguis—tenuem] cf. p. 18, ll. 27-28
58-68 ibid. iii, 20; M 176, 778AB
59 melius] om.
62-63 Ovid, Epistolae ex Ponto i, 3, 35-36
63 tangit] Ducit
64 Magne] Magnum
65 hec] hic I commutare] visitare R derelinquere] delinquere R
65 postea] postmodum
66 adhuc — est] adhuc est ille R ille adhuc est I
66 cui iam] qui iam
67 perfectus] vero add.
perfectus] autem add. R vero add.MI cui mundus totus] totus mundus R
74-75 esse possunt] possunt esse R
77 parisius scolares] scolares parisius R a] de R
78 continuo] continue I proficere] profiscere R
78-82 Didasc. iii, 20; loc. cit.
80 arctum] artum RI aliquando pauperis] pauperis aliquando I tugurii] tigurii M fundum] in fundum R
81 et] om. | ac] et
2 omnibus] om. R adminiculis] amminiculis MI
4 ff. Boethius?
9-11 Epist. liii, 6 (275)
11-13 De Viris Illustribus, Prol. (822); M 23, 603B
12 nullum inquit] inquit nullum R
13-14 Epist. xxviii, 7 (139)
13 Malo] maluimus
13 alienam sequi] sequi alienam RI
84-87 Epist. i, 6 (6), 5
14-16 Epist. v, 9 (50), 3-4
15 autem] om. | Ideoque] et ideo
16 difficulter ad sanitatem] ad sanitatem difficiliter R
16-34 Epist. liii, 3 (272); 6 (275-276)
17 presumptuosos] sumptuosos R
18 preuio — legunt] scripturas legunt preuio M
19 Nam] om.
20 e] et | tamen] om.
e] et RMI
21 uirtute] virtutis on margin M tamen] om.M
22 Et ut] om.
23 non] uero M administrantur] amministrantur M
23 lingua] λόγῳ
24 lignorumque] lignorumve
25 fabricant] fabricantur
27 Horace, Epist. ii, 1, 116
28 et] om.
et ars] doctrina R ars MI
29 ibid. 117
30 garrula] garruli R garusa M
33 etiam] om.
34-36 Epist. liii, 2 (272)
35 uiue uocis actus] viva vox
36 ore] voce M uocat] vocant R
38-43 Comment. in Epist. ad Galatas ii (467); M 26, 386BC
40 docui] docuerat
41 instruerem] instruat auditores
41 Magnam] Magna P habet uim] vim habet R uox uiua] uiua uox M
42 sonora] resonans | illa] ea
43 generatur] generata est
43-44 Epist. iii, 30
47-48 Comment. in Epist. ad Gal. ii (466); M 26, 385D-386A
48 ac] et R iste] tantum add. R
48 iste] tantum add.
49 ingerere] hec Ieronimus add. RI Ideo] Unde RI
50 oriuntur] om. R de nimia prolixitate uel] om.M breuitate add. RI
50 prolixitate uel] brevitate add.
51 de lingue — tarditate] on margin P
53 idem] iheronimus add. M nunc] inquit add. R
53-55 ibid.
55-57 Instit. Orat. ii, 9, 3
56 sparguntur] sparseris | ea] illa | sciencia] eloquentia
57 coalescere] calescere R nequit] nescit M Illum] autem add. R
57-60 Sentent. 53, 44
59 Hoc] illud
60 illud] hoc
60-65 op. cit. iii (485-486); M 26, 400BC
65 ornatur] exornatur
65-67 Instit. Orat. ii, 1, 7
67-69 (Pseudo-) Seneca, De Formula Honestae Vitae ii, 11
69 attendas] intendito
attendas] attendat M dicit idem] idem dicit M
69-70 (Pseudo-) Seneca, De Moribus 13
70-72 De Doctr. Christ. iv, v, 7; M 34, 91
72 in hiis] om. R audire] delectatur add. M
76 auertent] aduertent et R autem] om. R
77-79 De Disc. Schol. iv; sentence missing in Migne but appears in Duplex Commentatio . . . de consolatione philosophica et de disciplina scholastica (Lyon, 1514)
78 magistri] om.
81 illius] illi R exterat] exerceat R
82-84 ibid. iv; M 64, 1230C
84 inferat] inserat
86 unde] om.
87 humiliter se] se humiliter R
84-87 Epist. i, 6 (6), 5
88 nouit] noscat
nouit] nouerit R
87-89 op. cit. ii; M 64, 1226D
2-4 De Disc. Schol. ii; M 64, 1227A
6-10 (Pseudo-) Clement, Opera Dubia, Epist. iii; MG i, 494BC, 495BC
7 agnouisse] cognovisse
agnouisse] nouisse M
8 et — bonis] His autem omnibus carere et | facit] sola facit ignorantia
8 hec] hoc I fraudari nos] nos defraudari M
10-12 De Incarnatione iii, 14 (706); M 16, 822A
12-14 Sentent. 87
14 inuitat] inuitauit R dictum est] est dictum R
15 Sciendum] est add. R quoque] autem M
18 accidet] accedet MI tibi] om. R bona gracia] gracia bona M
22 in1] om. I in2] om. RI legitur] dicitur R om. M
24-28 Sermones ciii, 2-3; M 38, 614
27 maluit] voluit M pararet] preparet R pareret I
28-30 cf. p. 11, ll. 74-75
29 pythagoricorum] pictagoricorum RM
34-38 Moralia xxiii, 7, 14; M 76, 259D
35 Ecce] om. | ostendit] indicat
40-48 De Disc. Schol. v; M 64, 1234A
41 magistri — sentenciis] paraphr.
magistri — sentenciis] sentenciis magistri sui fidere M
42 Deinde] postea | uero] om.
43 ipsum] eundem | errasse] in add. | inueniatur — obuiat] reperire queat, quid commissae sedulitati objiciat
45 nigrio] Jugo | sentenciis] monitis
nigrio] nigro R
45-46 in tantum — est] confisus est tantum R
47 exorabat] exarabat | existimans] existimabat
exorabat] blurred P exarabat R extabat M existimans] extimans R
48 multociens] multoties
48 confusus] conclusus M conclusus] om.M
50-51 De Sophisticis Elenchis 2, 165b, 3
53 reperiat forciorem] forciorem reperiat R
54-56 cf. ll. 41-43
54-55 primo quidem] primum siquidem R
55 esse] est R fingendum] frangendum R fingendo M
57-63 Contra Faustum xi, 5; M 42, 248-249
59 uel racione] uel ex racione R
61 Ac] At MI illa] substancia add. R
62 ueteris — testamenti] noui ac ueteris testamenti M apostolorum est] est apostolorum R firmata] est add. R
68-70 Adversus Judaeos 1; CSEL 33, p. 133, 5-7
69 uero] autem
2-5 Instit. Orat. ii, 9, 3
3 docere] om.M dociles] docibiles M
5 Item] unde M ia] dicit add. M Sicut] om.M
5-7 (Pseudo-)Augustine, Sermones 299, 4; M 39, 2318; see above, p. xxxi f.
10-14 Valerius Maximus, viii, 7, Ext. 14 and 8
11 discendum] addiscendum R docendum I
11 credidit] credit | docendum se] docendum
14 significauit] significat
significauit] signauit RM
15-21 Disticha iii, 1; III, Prol. 3-4; iv, 29
16 cesses] cessa
18 feres] feret | spreueris] spreuerit
19 scriptorem] doctorem | te] se | neglexeris] fastidiet | ipsum] ipse
scriptorem] doctorem R ipsum] ipse R
20 Ne] non
22-24 Carmen Paschale, Praef. 7, 9
23 Tu] aut
26 ait] dicit R aristotiles] aristoteles RI in principio methaphisicorum] in libro methaphisice in principio R in principio methaphisice I
26-27 Metaphys. A i, 980a, 22
27 dociles inquit natura nos] Natura inquit nos dociles R
27-28 Epist. v, 8 (49), 11
30-32 Problemata xxx, 953a, 10-12; cf. Cicero, Tusc. Disp. i, 33
30 acuant] acuunt et R aristotiles] aristoteles RI
31 melancolicos] melencolicos R
32-36 De Trin. x, i, 1; M 42, 971
33 et] atque
35 illam] eam
36-45 (Pseudo-)Hugo, De Spiritu et Anima xlviii; M 40, 815
40 perfecte] perfeccione P habuit] on margin P
41 coniungitur] corruptioni add.
42 excitata] incitata
excitata] exercitata RI
47 suscipite] accipite R insitum] om. RMI
49 Dolores] dolori
49-52 (Pseudo-)Clement, Recognitiones iii, 33; MG 1, 1297C
50 discant] addiscant M docere illos] illos docere R
50 illos] eos
51 rursus] rursum R profitentur] confitentur M quidem] quidam I
55-58 De Trin. i, 18; M 10, 38B
56 exspectat] exspectet | imponit] imponat | refert] retulerit
57 affert] attulerit | Nec] neque | cogit] cogat
affert] aufert M lectionem] lectorem R
58-60 De Divinis Nominibus iv, 11; MG 3, 707C
60 volencium] violentium I Hinc] hec R
61-62 De Catechizandis Rudibus ix, 13; M 40, 320
77-79 Epist. liii, 3 (273)
63-65 Epist. lvii, 12 (317)
65-67 Epist. xxix, 1 (140)
66 quia] Quod | eligendus] legendus
67 congruitatem] congruitate R libro] in libro RMI
67-75 Confess. i, xviii, 29
68 quam] quomodo
71 prioris] primae
72 quam magis] magis | precepta tua] tua precepta
72 precepta tua] tua precepta R
73 ipse] om.
73-74 sciencia litterarum] scil. litterarum sciencia R
74 id se nolle] i.e. se velle R
74 nolle — alij] alteri facere
76 minus] non R nobis exemplum] exemplum nobis R
78 sedens] senes de quaestionibus legis interrogans
79 magis] magister
magis] magister R in] om. I
80-83 Comment. in Epist. ad Gal., Prol. (367-368); M 26, 307B
85-86 cf. p. 34 f., ll. 51-52
87 in matheo] Mathei I doctor] doctorem M
88-90 Dominicae XVIII post Pentecostes, ex Variis in Matthaeum Locis, xxvi; ed. of Venice, 1548, ii, 261bH
93-94 Comment. in Ezech. iv (134); M 25, 118B
95-96 cf. p. 30, ll. 2-3
97-98 Disticha, Prol.
98 est negligere] negligere est M
102-109 De Doctr. Christ. iv, v, 7; M 34, 92
102 Sapienciam] sapienter
103 scripturis] sacris add.
105 eorum] earum R indagandis] indigandis M interrogandis I
105 tamen] om.
106 enim] om. | et] om.
108 uult] uolet
2-4 Didasc. iii, 12; M 176, 773B
3 dydascalicon] didascalon R inquit] in quid P
9 ecclesiastico] ecclesiastici R
10-11 Sentent. 91
18-19 Homiliae vi; M 67, 1056D
19 dominus] pro add. | requirit] deposcit
dominus] pro add. R necessitate] auctoritate M
20 nobis] vobis
22-28 Julianus Pomerius, De Vita Contempl. ii, Praef.; M 59, 441C
23 dicentum] dicentium
dicentum] dicentium RMI
26 cum illud] erased and corr. P etiam quod R
28-29 cf. p. 30, ll. 67-69
29 nec — attendas] om. I dicat] dicas R
30 breuiter in memoria] in memoria breuiter M
32 ne] nec M summam] sententiam I
93-96 De Disc. Schol. iii; M 64, 1230A
33-40 Didasc. iii, 12; M 176, 772D
34 que] qui M diuisa] diuersa R didicimus] dicimus I
34 diuisa] discendo | didicimus] divisimus | conmendanda] commendando
36 innitatur] inuitatur I alia omnia] omnia alia RM Hec] hoc R
38 anfractus] auffractus R fluuii] fluuium R
44 frequenter discipulus] discipulus frequenter M
47-48 habeat secreto] secrete habeat R
47-49 De Disc. Schol. v; M 64, 1234B
48 secreto] secreta [?] | eisque] om.
49 noscat] discat
54-60 ibid. ii, iii; M 64, 1227A-1228D
55 spectacula publica] publica spectacula R
56 effrenique] effrena
57 studeat] dinoscatur
59 destruit] dispergit
60 uero] om.
62-63 Comment. in Epist. ad Gal. ii (461); M 26, 381C
64 perseuerancia] perseuerentia I
65 aspera] est add. R sapiencia] om. R
69 illorum] eorum R lapidis uirtus] virtus lapidis R
71 sc.] om. R inueniunt add. M inuenerint] om.M quia] om. R
72 eius] om. R preciositatem] eius add. R illum] om. R
77 dare — margaritas] canibus dare et margaretas R
82 nec] non I possunt in ea] in ea possunt R stulticie] stulticia R
84-89 De Civ. Dei xxi, 14
85 merito iudicatur] iudicatur merito R
86 quelibet] quaeque
87 Ipsumque] ipsum R penis] per eius R
88-96 discere — professio] om. R
89-92 Hexaemeron iii, 2; MG 30, 895C
5-12 Sermones in Cantica xxxvi, 3; M 183, 968CD
9 ut scil.] scil. ut M id] on margin P illud I
9 scil.] om. illud] id
11 uel] aut | uel aliquid] aut aliquid
13 eciam illum] illum eciam R debent] etiam add. R quarumlibet] blurred P quantumlibet I
14 rectus — ordo] ordo rectus discendi R
15 alpharabius] alphorabius, alpharabius on margin P alphorabius I
16-24 De Ortu Scientiarum ii, 11, ll. 5-21; ed. Baeumker
18 gramatica] scientia grammaticae | ipsa] om.
19 Tercia] est add. | logica] scientia logicae
Tercia] est add.RM logica] loica M
20 enunciatiuas] enunciaciones dotted under enunciatiuas P enunciaciones R eliciendas] eligendas M
21 dictorum] incognitorum
22 utrum] an | an] vel | poetica] scientia poeticae
22 an] vel R poetica] poetria I
23 metra] dictiones | proposicionem] proportiones
23 proposicionem] proporcionem R
24 secundum numerum] om. | eorum] om.
secundum — pedum] pedum ac numerorum R in numerum pedum I eorum] twice P
25-27 De Scientiis i, trans. Dominicus Gundisalvi or Juan Hispalense; ed. A. González Palencia, ii, 87
28 conprehendit] twice M logica] loyca M
29 richardus] Ricardus R excerpcionum] excepcionum MI
29-33 Excerptiones i, i, 23; M 177, 202A
30 uidel.] scil. R esse obseruandum] obseruandum esse R
31 ob hoc] ideo | est logica] logica
32 est oculus] oculus
33 theoricam] rhetoricam
theoricam] rhetoricam M logice] loyce M conprehendit] om.M trinam sermocinalem] sermocinalem trinam R conprehendit add. M
34 et] om.M dyaleticam] dyalecticam R
37 i] om. R institucione] instruccione R
37-43 Instit. Orat. i, 4, 5
38 Non sunt] non tibi etiam R ferendi] sunt add. R
39 iecerit] iecit
41 studiorum] in add.
42 minus] quam
43 ostentare] obstentare R circa] scuta M
44 aristotiles in] aristoteles RM io] om. I methaphisicorum] methaphisice R
44-46 Metaphys. A i, 981a, 16
46 etiam] et M alpharabius] apharabius M
46-54 De Scientiis 1; ed. cit. ii, 89
48 fabrilis] fabricalis | regule] responsa | conprehendentes] comprehendentia
49 forte] inserted by different hand P om. R
50 inuente] inventa | eas] illa | id] illud
50 per eas] per ipsas R om. I omne] om. R
51 caueamus] experiamur | ne] si
52 erremus] erramus | quo] per quod
52 mechampnicis] mechanicis RMI
54 alphorabius] alpharabius RM
55 illud] id M discatur] dicatur R studiosius] studiosus R
56-60 Didasc. iii, 14; M 176, 774C
57 Si autem] etiam si | potes] legere potueris
59 quoniam] quia
60 audiuimus] audimus R uel addiscimus] om. R
62-63 Boethius?
63-64 Expos. in Luc. i, 2 (1265); M 15, 1533B
64 legimus — ignoremus] om. R repudiemus] repudiamus R
65 consilio] concilio R episcopis] on margin P om. R
66 hereticorum] hereticorum episcopo R libros] om. R tempore] pro tempore R
66-67 uel ydiotis] et ydiotis R uel ydeotis M
68-70 Super Parabolis Salomonis i, 6; M 91, 962A
parabolas] parabolis M hereticorum libros] libros hereticorum R
69 superari] segregari | librorum] verborum
superari] separari corr. P separari M
71 consilio] concilio R adolescentulis] adolescentibus M
73-76 Epist. xxi, 13 (76)
76-106 Epist. xxii, 30 (115-116)
77 semetipso] se ipso R inquit] om.M
78 bibliotheca] bibliotecam RM rome] om.M summo] summe R
80 et] post
82 prophetam] prophetas
prophetam] propheciam M
84 uicium] culpam
85 media] medio M quadragesima] quadragesime R
86 parabantur] parantur
87 pectusculo] petusculo R tepente] repente M repetente I
87 iam] tantum
88 Tunc] cum | pertractus sum] pertrahor
89 aspicere] prospicere corr. M
90 condicionem] de conditione
93 uerbera] verba R magis igne] igne magis R
93 quibus] nam | dum] om. | torquerer] torquebam
94 reputaui] reputans
94-95 In inferno — tibi] Psa. vi, 6
96 genua] half erased P cornua I
97 conmodaret] half erased P conmendaret R
98 legerem] legissem
legerem] legerim M
99 constitutus] constrictus
99-100 deierare — dicere] dicere cepi R
101 Inter] in add.
Inter] que dotted under add. P mirantibus] admirantibus R
102 aperui] aperio
102-103 Nec — sompnij] paraphr.
103 michi est] est michi R iudiciumque] iudicium R
105 moralia] mortalia
moralia] mortalia R legeram] legerem R
105-106 diuina legisse] paraphr.
107 legat] om.M uel statui] uel quod statui R congruit] conuenit R
108 mundanas leges] leges mundanas R
3 uehemens] vehementer
4 uoluntate] voluptate
4-13 De Trin. x, i, 1; M 42, 971
5 rem] omnino add.
trinitate] ciuitate dei R
6 considerandum] diligenter intuendum | Hoc — nondum] id — non iam
7 scire quamlibet] quamlibet scire R
7 quamlibet] quamque | quidem] om.
8 plerasque] autem
9-10 cuiusque doctrine] doctrine cuiusque M citiusque doctrine I
10 illam] eam
11 alioquin] Aliquando | auditos] expertosve add.
Alioquin] Aliquando RMI
12 quo] qua
13-14 disciplinam uel studium] studium uel disciplinam R
17 conmunicatione] conmutacione R
19 sermocinante] sermocinantem R
23 senectus — est] venerabilis est senectus R
25-26 Ovid, Fasti i, 217-218
26 Sensus] census | confert] om.
Sensus] Census RM sensus] census R
31 apologitici] apolegici R apologetici M
31-40 De Animae Suae Calamitatibus Carmen Lugubre 229 ff.; MG 37, 1369-1371
36-37 familiarius eum] eum familiarius R
42 docibilis] est doctibilis R
44 senciunt eius] eius senciunt R et estimant] ut extimant R in] om. I
45 in terra suauiter] suauitas R
51 et ideo — fortitudo] om. R etiam] quoque R
52-53 etiam ab homine] ab homine etiam R
58 sciencia uel sapiencia] sapiencia uel sciencia M
59 in eterna] in uita eterna R
65-67 Epist. liii, 9 (281)
67 in] om.MI ecclesiastico] ecclesiastici M
67 celis] coelo
70 ad] om. I triturat] tritutrat I
72 sustine] blurred and corr. P substine R sume MI illius] eius R scil. dicitur] dicitur sc. R dicitur I
74 fructum seminis] fructus seminis R semen fructus M
77-78 cotidie — discendum] ad discendum videmus cotidie R videmus cotidie ad discendum M
79 se quasi] quasi se R excerebrant] exercebant R excerebrando M excrebrant I studendo] student M
85 extirpare] et tunc demum poterit semen vitiorum extirpare add.I demum] deinde I
88 serere] seminare M Sic] Si R
89 poterit] poteritis R in] om. I
96-97 Epist. cxxv, 11 (939)
101-102 cf. p. 9, ll. 19-20
102-105 Comment. in Epist. ad Ephesios, Prol. (537-538); M 26, 439A
104 ac] et
106 in libro] om. I dicit sapiens] dicitur I Proposui] posui M
107 conuiuendum] conuiuandum I
109 in tusculanis] tusquilianis R v] vio R dulcius] utilius R
109 Tusc. Disp. v, 36, 105
109 Quid] est add.
110 hominis uiui] viui hominis RM
110 Epist. 82, 3; cf. p. 9, ll. 18-19
116 leticiam et gaudium] gaudium et letitiam R hoc] hec R
117 sed omnes] erased and corr. P cetere enim R
3 super] ubi crossed out supra M
3-9 Serm. in Cant. xxxvi, 3; M 183, 968D
4 Alii] et | uero] sunt qui scire volunt
5 dicens] Scire tuum nichil est nisi scire tuum sciat alter, vel sic add. R
6 Persius, Satira i, 27
7 uendant] pro add.
8 Alii — discunt] Sed sunt quoque, qui scire volunt
8-9 caritas est] est caritas R
9 prudencia est] est prudencia et R
12-13 Didasc. iii, 3; M 176, 768C
13 uacuum] vanum
14 curiositatis] curiositate MI sciencia add. R sciendum] est add. R ipsa] om.M
14-15 Confess. x, xxxv, 54
15-21 ibid.
17 quia] quoniam
18 uero] autem | cognoscendum] noscendum
19 appellatur] adpellata est
22 in] om. I ecclesiaste] ecclesiastico R
23-27 Didasc. v, 7; M 176, 796A
24 legere — scire] scire uel legere R librorum] liberorum M
24 uel scire] om.
25 noli] nolis | enim] om.
26 uero] om.
26-27 in pace — eius] Psa. lxxv, 3
27-28 Bernard?
29-30 Carmina iv, 4, 22
31 circa] om.M plurima] plurimum M
33 pluribus — sensus] cf. J. Werner, Lateinische Sprichwörter und Sinnsprüche, p. 70, 57
33-34 cf. p. 14, ll. 48-49
34 quot] quos RI calles] om. R
35 Te trahit] distringit | et] itaque
Te trahit] erased and corr. P Distrahit R
35-39 Epist. i, 2 (2), 3-4; v, 4 (45), 1
37 legere possis] legas
40 ueri] viri R iia] ia M ad] om. I iiii] iiio R
42-47 De Trin. x, i, 3; M 42, 974
43 Siquis] Aut si | aliquam] aliam
43-44 notam causam] causam notam R
44-45 est quidem] quidem est RM
45 huiusmodi] iste
47 sibi — esse] vult
50 transeuntes uocat] uocat transeuntes M
51-53 Controversiae iv, 1, Praef.
53-56 Epist. vii, 6 (68), 4
54 et] om. I abstrusa] obstrusa RI
56 quod] om.
57 uel] et M impuris] pueris M in pueris I secretis] secretioribus I
60 ne scrutatus] scrutatus ne R tibi] om. R cogita] cognita P
68-70 Disticha ii, 2
69 Mitte — sit] An di sint caelumque regant, ne quaere doceri
71 uanitatis] vanitas R glorie] gloria R
72 in tusculanario] tusculianis R libro io] om.M Honos] Bonos I
72-73 Tusc. Disp. i, 2, 4
73-74 De Doctr. Christ. ii, vii, 10; M 34, 39
75-79 Sat. i, 7, 27; ii, 61
79 in — anime] anime in terris R inanes] inanis R
80 eciam] om. I tullius] on margin P leuiculus] Lemusculus M
80-83 Tusc. Disp. v, 36, 103
81 susurrio] susurro | confitentis] aquam ferentis
82 hic est] hec et R hoc leuius] hic lenius M
84-86 De Consolatione iii, Prosa vi
86-88 Sermones ii, 5, 32-33
89-92 Valerius Maximus, ix, Ext. 5
90 certamine] certamen
91 audiuit — sentencia] audiens I
91-92 pre gaudio expirauit] paraphr.
96 contenciones] ire add.I cupiditatis] cupiditas M
97-99 De Archa Noe iii, 6; M 176, 653A
100 hodie faciunt] faciunt hodie M fere] om.M lucratiuas] ad add. R
102 derelinquerunt] dereliquerunt MI
105 dicit] dicitur MI in] om. I
116 affricus] affrice M illi] mihi R
120 fabulatores] uero add. dotted nuder P vero add. R qui] om.M
123 tortiones] tersiones R torsiones M beatus] om. R
123-130 Serm. in Cant. xxxvi, 4; M 183, 969AB
125 gignit] generat | corrumpit] et add. | Sic] ita
126 indigesta] ingesta (?)
127 et actus] atque actus nonne
actus] nonne add. R
128 huiusmodi] illa
3 atque] et R prouectos] perfectos I
4 licet — audiens] on margin P eciam] interdum et R expediat et] expediatur R
5-8 Moralia Nicomachea 1, 2, 1095b, 10
6 et rursus] rursus et R bene dicenti] dicenti bene R
8 illud eciam] etiam illud R illud M
8-9 Epist. liii, 3 (272)
10 prouectus] profectus I aliquatenus] aliquatinus I
13 unde] ù M excercent precipue] precipue exercent R
13-23 Didasc. iii, 8, 9, 10, 12; M 176, 771CD, 772ABD
13 sc.] om.
14 triplex] trimodum | sc.] om. | discentis] vel add.
14 est] om.M discentis] et add. M
15 inspicientis] erased and written over P incipientis I illo] eo M
17 naturam] materiam I ut] om. R
17-18 ut — dyaletica] paraphr.
17-18 antiquior est] est antiquior R
22 discenda] discendo
23 conmendanda] commendando
24 ex eis pauciora] pauciora ex eis R
25 et breuiora] breuiora R quidem] om.M
25-26 ibid. iii, 12; M 176, 773A
26 efficitur] fit
27 intentus] attentus M hoc] tamen add. R
27 cf. p. 48, l. 33
28 opportet obseruare] obseruare oportet M
28 quidem] om.
28-29 Sentent. 56
29 uero] om.
29-30 Didasc., loc. cit.
30 ibidem] idem I hebes] ebes RM
32 eorum uel] legentis et
31-33 Testimonia, Prol.; CSEL 31, p. 36, 4-6
33 subtiliori] subtiliore
34-35 Sentent. 57
35 eo, quod] quia
35-51 Didasc. iii, 14, 3, 4, 6; M 176, 774C, 768CD-769C, 769D
37 curandum] providendum
38 impendat] expendat
39 unum] primum
41 appendicia] appendencia
appendicia] appendencia R
42 sunt] om. R comedie] et add. PM
43 tragedie] om. I igitur] ergo R
45 uel] sed et | inueniet] sustinebit
46 primum operam] operam primum R
46 operam] opera | dandam] danda
51-52 in — lxxxviii] ad lucilium lxxxviii in epistola R
51 confundunt] legunt
52-63 Epist. 88, 32, 35, 36-37
54 conprehenderis] conprenderis
conprehenderis] comprehendis I
56 superuacua] superuacancia M
58 est] sit
58 consectacio] conspectacio R
59 intempestiuos] tempestiuos R placentes] pletes R
61 qui — esset] miserer
62 eciam] om.
62 enim] om. R homeri] hominis R
63 pocius] om. | essent] erant | scirentur] scires
65-75 Epist. v, 7 (48), 5-6-7-8, 12
67 astruxero] adstrinxero
68 quod] om.
70 istud] istuc | Quid] quod | sciencia] inscientia
71 est] om.
72 lusoria ista] ista lusoria R aperta] aperte I decent] deceret M
74 uero] om.
75-78 Epist. v, 8 (49), 8-9
82 in] om. R conposite] conpositum R
82-90 Epist. i, 2 (2), 1-2-3-4
84 actorum] auctorum | diuersi] omnis
actorum] auctorum R aliquid habeat] habeat aliquid R
85 vis] velis
86 quod] ut
88 sanitatem eque] eque sanitatem R
89 Itaque] om. | distrahit] distringit
90 quoque] om.
91-92 Sentent. 86, 85
92 sed] om. | dilabuntur] labuntur
10 trimegistus] trismegistus R termegestrus M termegestus I asclepium] eclepium R est] sola add. R
10-14 (Pseudo-)Apuleius, Asclepius xii, 83; xiv, 85
13 hec] hoc M nullius] tullius R
19 excellenciam eius] eius excellenciam R
19-28 Metaphys. A 2, 982a, 28-983a, 11
28-31 Metaphys. B 2, 996b, 10
31 est] om. P huius —alie] om.M namque] om. R
32-36 cf. Liber Auicenne de Philosophia siue Scientia Diuina (Venice, 1495), i, i, Tract. i, Prooem.
35 philosophie partibus] partibus philosophie R supra] super M
36 id est] et R igitur] ergo R
38 recte ad illam] ad illam recte R ordinate] ad illam add. R ordinare I
39-42 (Pseudo-)Alanus, Liber de Trinitate, Init.; cf. A. Pelzer, Codices Vaticani Latini ii, Pars i (1931), p. 549 (MS. 1041)
42-49 entire passage taken from Gratian, Decretum i, Dist. xxxvii; M 187, 205A
43-44 Gramaticorum — assumpta] Isidore, Sentent. iii, 13, 11; M 183, 688A
44-49 Comment. in Epist. ad Titum (690); M 26, 558C
45 et] inter add.
46 diiudicare possit] dijudicet | non improbamus] om. but cf. Gratian, op. cit., loc. cit. | uero] quoque | arismethica] et musica add.
possit] om. I
47 sciencia1] sciencie R pietatis] i.e. add. R
48-49 diuinas — scripturas] nosse legem
49 prophecias] prophetas
prophecias] prophetas R
49-50 Epist. 88, 32
51-56 Didasc. iv, 1; M 176, 777C
52 lucens] lutens
52 eloquii] eloquis P pollent] pollens R
53 quoque] om. | miscendo] admiscendo
54 luctum] lutum | Econtra] Contra | uero] om.
luctum] lutum I
57-76 Excerpt. i, ii, 3, 4; M 177, 205ABC
58 seculari] seculi
61 mystica] mystice
62 uocum] vocis M solam] solum R sola M
62-63 ad quam — dyaletica] paraphr.
63 solam dyaletica] dyalectica sola R sola dialetica M pronunciacionem] autem add. R
64 consistit] est
65 exteriorum] exteriori
65 disposicione] natura in interiori disposicione add. M
66-67 ad quam] pertinet add.
67 proporcione] proporcionem M ad quam] pertinet add. M
68 ad quem] ad quam (?) pertinet
68 ad quem] ad quam pertinet RM ad quem astronomia] ad quam astronomia I
69 igitur] itaque
igitur] ergo RM
70 diuine] sciencie et add. R sciencia recte ordinata] recte ordinata sciencia R superiorem] om. R
73 res] est add. R uersatur] om. R
74 res et facienda] facta et scienda R
77-100 Contra Faustum xi, 5; M 42, 248-249
78 Sunt] Sicut I quidam] quidem R
79 proficiencie] proficiendi | conscribuntur] scribuntur
proficiencie] proficientis RMI
80 aliud] aliter
81 quoque] quod R cum] tamen I
83 intercluderetur] includeretur M
83 difficillimas] difficiles
86 firmata] confirmata
89 nouerit] moverit
nouerit] corr. P mouerit R auctor] autor M
94 quis] credere add. R noluerit] soluerit M
94 ista] illa
95 sacrarum] scripturarum seu add. R
95 uel — uel] seu apostolus aut
96 obscurum] om. | inuenitur] om.
97 confirmacione] declaracione M declaratur] confirmatur crossed out M
97 quin] quod
3-8 Epist. xxi, 13 (76)
5 ad] in
8 et] haec
9-16 Epist. lxx, 2 (427)
11 omnesque] omnes
14 si quid] quidquid
15 ydolatrie] idololatrie | uel] om. | et] om. | precido] praecidio
15-16 uel mixtus] et mixtus
18-21 Epist. lxxxiv, 3 (524-525)
20 erudicionis] lectionis | Sed] et
21 originis] om. | quoniam omnia] quia universa | dixit] scripsit | perperam] om.
originis] orrigenis R origenes M Origenis I non] om. R dixit] dicit R
22-29 Decretum i, Dist. xxxvii; M 187, 204B
23 quia] om. | delectantur] delectati
26 inuertunt] convertant | et ideo] Tales | eas] om.
26-28 Epist. xi, 54; M 77, 1171
27 illas] eas
29-35 In Samuelem ii, 9; M 91, 589D-590A
30 ac] et | libris] literis
31 In] om. | si qua] ubilibet | inueniuntur] inventa
32 Alioquin] nec | et] ac
33 et caldeorum] chaldaeorumque
36 Pueri] om.
36-44 Comment. in Danielem (625); M 25, 497AB
37 nolunt] non vult | polluantur] polluatur
38 scirent] sciret | acquiescerent] acquiesceret
39 discere] dicere
discere] dicere M
40 quoniam] quomodo | quisquam aduersum] quispiam adversus
41 mathematicos uelit] methaphisicos vel R
41 matheseos] μαθήματος | patebit] pateat
42 aduersus] adversum | ignorat] ignoret
43 Discat] discunt | caldeicam] chaldaeorum
45 gentilium legendi] legendi gentilium M
46 et consonant] ut consonent R
46-47 Augustine ?
47-52 Comment. in Daniel., Prol. (621-622); M 25, 494B
49 discere] dicere
49 omisimus] dimisimus R sed] et add. R
49-50 ut ita] om.
51 secula multa] multa secula M grecorum — latinorum] latinorum quam grecorum R
51-52 aliarum et] et aliarum R aliarumque M
53 fides nostra] nostra fides R
53-54 a fide fuerunt] fuerunt a fide M
57-63 Contra Faustum xiii, 15; M 42, 290, 291
58-59 Si — philosophi] paraphr.
60 conplendam] amplectendam
conplendam] conplectendam R
62 demonum] daemonium
62-63 sacrilegarum scripturarum] sacrilegorum
63 auctoritatem] scripturarum add. M
64-69 (Pseudo-)Clement, Opera Dubia, Epist. v; MG 1, 508B
65 e] ex | quisquam] quis
66 firmam] infirmam R susceperit] suscepit R
68 assercionem] asserendum M ita] Itaque R ut] om.M ubi] ibi R didicerit] didicerat M
68 didicerit] didicit
72-74 Didasc. iii, 6; M 176, 770B
73-74 autem discurre] discurres
74 in] corr. P a R apocripha] ypocrifa P
75-82 (Pseudo-)Jerome, Epist. l; M 30, 298AB
77 sicut] ut haec | esse] om.
78 negaturum] negociaturum corr. P
79 sanctam sc.] sacrosancta | multa] magna
81 sunt] sint R fide] que add. R
81-82 facere potuisse] potuisse facere M
82 potuisse] posse
83 habent] habuisse R sed] ut R
84 sunt] quedam add. R ubique] utique I
86 et canones] om. R doctorum] om. R
87 auctoritatem habent] habent auctoritatem R
88 est ostensum] ostensum est M
89 Decretum i, Dist. xx, i; M 187, 111B
91-104 ibid.; M 187, 111BC-112B
93 Negociis] In negotiis | quippe] om.
94 dominus] Christus
94-95 antequam diceret] dicturus
95 super terram] om. R ei] om. R
95 etc.] prius | ei] sibi
98 condempnacione] condampnacione R
100 comitantur uel exigunt] desideret
103 diffiniendis] definiendis
2-8 Didasc. iii, 11; M 176, 772BC
3 ac] om. | cuiusque] uniuscujusque
ac] et M cuiusque] cuiuscumque I
6 cum quis] si quis
cum quis] quisquis R
7 didicerit] didiceris M maximam in tribulacione] in tribulacione maximam R
8-12 cf. p. 47, ll. 102-105
12-16 In Psalmum CXVIII, Sermo vii, 25; M 15, 1289C
14 reuocemus] paraphr. | animalia] animantia
16-19 (Guigonis) Epist. 1, 10, 31; M 184, 327D-328A
17 dimittendum] demittendum
18 et] quod
19 quodque] quod
quodque] quod M
21-26 Sentent. 60, 61, 62, 68
23 nempe] om. | monimenta] monumenta | que] om.
nempe] namque R monimenta] monumenta R
25 Et ideo] eo | obmittantur] omittantur
Et ideo] Eo vero R intermittantur] intermutantur I obmittantur] omittantur R
27 aristotiles] aristoteles RI
30 et] om. R Experto] experte M
30-32 Epist. cvi, 2 (110); M 182, 242B
31 lapidesque] et lapides
32 que non posses] quod non possis
posses] possis M beatus] om.M
33-37 (Guigonis) Epist. i, 11, 34; M 184, 329D
34 aliquid] in add. | qua] quo
aliquid] in add. M
35 etiam — quod] om. I sompniare] insompniare R euigilantem te] vigilantem M
37 et nox — conputabitur] Psa. cxxxvii, 12
37 conputabitur] erit
et nox — conputabitur] hec bernardus R
39 assidua et uehemens] vehemens et assidua applicacio R vehemens M
39-40 cf. p. 44, ll. 2-4
46-54 (Pseudo-)Clement, Recogn. vi, 1; MG1, 1347C
47 Curandum est] debet . . . curare | quis] om.
49 quoque] namque et
50 interrumpantur sompni] sing.
50 sompni mentem] sompnientem R
51 crudos] adhuc add. | et] ac
52 spacio] quiete | conpetenti] etiam add.
54-61 De Institutis Coenobiorum iii, 8; M 49, 143AB-144A
58 uideamur conmutasse] conmutasse videamur M
59 cogetur reddere] reddet
62 autem mirandum] admirandum R
64-66 Divinae Institutiones i, 1; M 6, 118A, 119A
65 suauior anime] anime suauior R
65 anime] animo
66 ignorancia] ignoratio
67 iunioribus] in minoribus RI sed] si P
68-70 cf. p. 14, ll. 32-34
71-72 De Meditando; M 176, 993C
71-72 materiam — cognoscendam] ad cognoscendam veritatem materiam R
72 uero] om.
2 interdum conuenit] conuenit interdum M
3-7 De Orthographia, Praef. 7; M 70, 1241C
6 brutis] pecoribus
7 uendicant] vindicant
8 plerumque] plerum M releuat] reuelat M si] tamen add. R
9 hebetat] ebetat RM quasdam] quosdam R
10-15 Epist. 84, 1-2
11 Itaque] om.
14 hoc] hec M conmeandum] conmendandum R ut] et M
14 conmeandum] est add.
16 equanimius] equanimus R equanimis M fatigacio] fastigacio R
16-18 De Instit. Coenob. iii, 11; M 49, 150A
17 si] interjecta add.
17 immutacio] imitacio R inuitacio M
18 interponitur] succedat
22 excerpendo] et colligendo; que viliora sunt, extirpando et corrigendo add. R scripturas] om. R
23 libro] om. R augustinus] libro add. R
23-25 De Doctr. Christ. ii, xiv, 21; M 34, 46
24 primum] primitus
25 scripturas] divinas add.
27-31 Praefatio in Librum Job; M 28, 1083A-1084A
29 uncialibus] inicialibus M onera] honera P
30 meisque] similibus add. M pauperes habere] habere pauperes R
30 cedulas] schedulas
37-40 Epist. lxxi, 5 (434)
33 domnionem] drommonem R dommonem I rogacianum] rogacionum RI
33-37 Praef. in Librum Paralipomenon; M 29, 402A
34 in emendatis] de inemendatis
emendatis] emendaticijs M
35 uocabula] nomina
36 cogunt] e medio sillabis add. M
37 scribentis] scribendis dotted under and corr. P scribendis R
38 lucinum] lucinium
lucinum] lucillum R
40-43 Super Matthaeum (Vetus Interpretatio) xv, 14; MG 13, 1294
42 eis] ipsis
44-46 Epist. lxi, 1 (347)
46-50 Breviarium in Psalmos lxxvii; M 26, 1044C
47 scripturarum] om. | quod — florentes] ubi herbae florent | hinc] inde
48 nostra] mea R illucque] et illuc R
48 ut] unde
49 carpat] erased and corr. P capiat R
49 rosas, lilia] sing.
50-58 Epist. 84, 3, 5, 10
52 enim] ut aiunt
53 attulerint] attulere
54 Sic et nos] nos quoque
57 ut] om.
58 sint] sed add.
58-60 Verbum Abbreviatum i; M 205, 24B-25A
60 breuitatique seruire] paraphr.
62-65 Praef. in Libros Samuel et Malachim; M 28, 557B-558A
63 in sacrorum — interpretacione] om.
64 me] om. R quippiam] quispiam R
64 Tu — lector] certe
65 meis] om.
66 apercione] apericione M palmachium] pammachium R
66 palmachium] Pammachium
66-69 Epist. xlix, 4 (236)
69 humano] hominum
70 exemplum habetur] habetur exemplum R libro v] vo libro M
70-73 Comment. in Isaiam v (206); M 24, 184C
71-72 transtuli — festiuitatem] paraphr.
73 erubescendo] dum erubesco
75-76 Comment. in Epist. ad Gal. iii (485-486); M 26, 400C
77 patricius] patrius M aperta] apta I
76-78 Epist. iv, 59
78 arduis] eiusmodi
78-82 Didasc. iii, 6; M 176, 769D
79 lectionem uel exposicionem] exposicionem uel lectionem M uel] aut R quod] om.M
83 secundo] om.M mathei] machabei M ante] autem R
84 actoris] autoris R auctoris I
85 actoris uerba] verba autoris R auctoris verba I
86-89 De Doctr. Christ. i, xxxvi-xxxvii, 41; M 34, 34-35
87 corrigendi sunt] corrigendus est | nam] enim | sentit auctor] sensit
88 legunt] legit | uel exponunt] om. | incurrunt] incurrit
89 nequeunt] nequeat
89-91 Epist. liii, 7 (275)
90 dicendi] docendi
dicendi] om. I uoluntatem] voluptatem R
90-91 trahere — scripturam] scripturam trahere repugnantem R
91-94 cf. p. 35, ll. 55-58
93 id iuderi] uideri id M id videns I
7 libri] liber I tractatus] et add.I conmentaria] conmentariola M
10-13 Epist. vii, 9
13 acuere] quatere
13-14 scriptis id est] scripturis ac R
14 seruanda] obseruanda M videl.] sc. R
17-18 Epist. cxxv, 18 (945)
18-20 Poetria Nova 50
noua] sua R
21 aliquid] aliud
aliquid] aliud RI loqui] et add. R
21-22 Epist. iii, 3 (24), 19
23-24 Epist. i, 20, 23
24-25 De Amicitia 27, 104
25-26 Epist. vi, 1 (53), 11
25 sint] sunt
26 est — totum] clausisse totum est M
26 clausisse] clusisse
27 exhomatium] chromatium
exhomatium] chromachium R chromacium M Exhomanum I
27-28 Epist. vii, 6 (20)
28 cogit] compellit
28-31 cf. p. 53, ll. 31-33
32 parisiensis] pariensis P mouere — debet] mouere debet nos R nos mouere debet M
32 debet] deberet
32-36 Verb. Abbr. ii; M 205, 27D
33 sectandam] assequendam | prolixitatemque vitandam] om.
36 differendo] et add. R deferendo] differendo R deserendo M
38 auctoritatem] necessitatem M
40-43 Epist. xlviii, 2 (990); M 16, 1152A
41 circumfundit] circonfodit R
41 et] atque
42 eciam] et add. R scriptorem] scriptori M
42 indecori] indecores
43-49 Miscellanea i, Tit. iii; M 177, 481BC
44 et] om.
50-52 Historia Naturalis, Praef. 15
51 est] om. | obsolitis] obsoletis
51 auctoritatem] et add. R obsolitis] absoletis I
53 notonium] vocemum R libro] librum M misi tibi] misit R que] quem R
53 libro] librum
53-55 Epist. iii, 13, 1, 5
55-57 Epist. v, 85
57 autem] om.
58 aliquid] quippiam
58-60 Epist. cxvii, 2 (783)
59 credatis] putetis | uestri] om.
61-62 Trist. i, 1, 43
63 dicitur] in add. M ecclesiastico] ecclesiastici R
64 etiam] om. R et I vacuitatis] natitatis (?) P natiuitatis I
64-65 ibid. i, 1, 41
66-67 Ennodius, 1, 2
67-70 cf. p. 54, ll. 60-63
69 superuacua etiam] et superuacua R homeri] legitur add. R
71-73 cf. p. 67, ll. 76-78
76-78 Pont. iii, 9, 21-22
78 Cumque suo] cum quasso
79-80 Trist. i, 1, 39
3 et — sedulitatem] eorumque labore ac sedulitate R excolitur] extollitur R
6 tria sunt necessaria] necessaria sunt tria R
10-12 Soliloquia ii, 7, 14; M 32, 891
12-14 Julianus Pomerius, De Vita Contempl., Prol. 2; M 59, 416B
14 tamen] saltem
22 episcopum — esse] talem esse episcopum R potens sit] possit R
24-26 Epist. liii, 3 (272)
26-32 De Trin. i, 29, 26; M 10, 42D-43A, 41B
trinitate] ciuitate dei R
27 ad — maxime] sc. maxime ad salutem R
28 Nam] quia
29 fallunt] fallant
29 nostrorum] modorum R inexplorate] affectiones add. M
31 quod] ipsae add.
31 ridicule] rudicule M affirment] affirmant R
32-34 Julianus Pomerius, De Vita Contempl. i, 23; M 59, 439A
38 aristotilem] aristotelem RI
38-39 cf. p. 41, ll. 44-46, and p. 32, ll. 50-51
39 primitus oportet] oportet prius R quidam] quidem R
40 garruli] garrulitate M nouerunt] nouerint R
42-43 Epist. lxvi, 9 (400); cf. Instit. Orat. xii, 10, 50
42 pannachium] pammachium
pannachium] pammachium RM ut] inserted above line by different hand P om. R
44-45 Contra Luciferianos 12 (184); M 23, 167A
46-53 De Trin. ix, i, 1; M 42, 959, 961
48 iuste] iusteque
49 querendi] quaerentis
50 namque] enim
52 quasi] tamquam
53 Cum — incipit] Eccli. xviii, 6
53 consummauerit homo] homo consumauerit R consummauerit hoc M
55-70 (Pseudo-)Clement, Recogn. ii, 24, 25; MG 1, 1261BC
58 mox] continuo
59 propter hoc] propterea
60 ut] et add.
62 aliter dici] dici R aut] autem R
64 audiri] haberi | nec] neque
65 irrumpat] interrumpat | ergo] om.
66 studium] spacium R geramus] queramus R dixi, minus] diximus I
68 namque] enim
69 eo est] ipso est, quae est
eo] ipso R
70-72 Comment. in Epist. II ad Timotheum ii (308); M 17, 490C
2 ergo] om. I reprobabilis] vituperabilis M
6 sectatio] affectatio I dissimulacio] similacio R
6-19 De Institutione Novitiorum vi; M 176, 931D-932A
11-12 sapiencia — maligna] Iac. iii
12 atque] et | solum] solummodo
13 tegere] legere
15 talis] est add.
16-17 uel bonum — impendere] om.
19-23 (Pseudo-)Clement, Opera Dubia, Epist. iv; MG 1, 502D-503A
24-26 Topica viii, 11, 161, 2-4
20 ut] et dotted under add. P et add. M
21 uero] om.
22 scienciam ueritatis] veritatis scienciam M bonitatis — est] plena est bonitatis R deo] dicto R
24 aristotiles] aristoteles RI litigatorie] litigatorem R inquit] om.M
26 neopociani] nepociani MI conmendat] recommendat R
26-30 Epist. lx, 10 (338)
28 et] per add.
34-37 De Doctr. Christ. iv, xxviii, 61; M 34, 119
37-38 Instit. Orat. ii, 15, 32
39 in] om. R dyaleticorum] dyalecticorum RI
39-42 De Incarn. ix, 89 (723); M 16, 840C
40 Econtra] Et contra
41 definicio] diffinicio RMI pendantur] pandantur R
43-45 cf. p. 73, ll. 19-23
45-47 Contra Luciferianos 11 (183); M 23, 166A
47-48 Epist. vii, 14; M 58, 583D
48-50 Disticha i, 10
51-52 Epist. i, 18, 15
53-54 Ambrose? Cf. Speculum Doctrinale v, 171
55-59 Petrus Cantor, Verb. Abbr. v; M 205, 35B
56 iubeo te esse] te esse iubeo M te iubeo esse I
59-65 Comment. in Epist. II ad Tim. ii (308); M 17, 490C
60 primam ad tytum] ii ad Timoth. I iio] iiio M
60 contendere] pugnare
62 dicantur] dicuntur | veritatem] om.
64 esse que] quae
66-67 Walahfrid Strabo, Glossa Ordinaria, Epist. ad Romanos 1; M 114, 474A
67-69 Div. Instit. vii, 7; M 6, 759A
68 et] om.
70 Publilius Syrus, Sentent. 416; ed. Friedrich
73-80 Solil. ii, 7, 14; M 32, 891
74 aliquis] quisquam
75 disputacione] disputantem
77 animarum] animorum
78 comodissime] commodissime RMI me ipso] memetipso I
79 ut] quare | sit, quod verear] est, quod vereare
80 me] te | illigaui] illigasti
4-7 Comment. in Epist. ad Tit. iii (736); M 26, 596B
4 michi prodest] prodest michi M
5 quot annis] que R quid annis M quoto] quo M
6 duxerit] sortitus sit
8-10 De Trin. i, 15; M 10, 34B
9 nec] non
10 nec] neque
11 probaciones] conprobationes I
12 libro — institucione] de oratoria instruccione libro vo R
12-14 Instit. Orat. v, 12, 8
13 argumentari] argumentum M augmentari I mortale lumen] lumen mortale M
14 afferre] inferre
14 Iterum — proposiciones] om. R
14-15 ibid. viii, 3, 73
15 gracie] gratia
gracie] gracia M
16-19 (Pseudo-)Quintilian, Declamationes xviii, 6
17 causa xviia] capitulo xxvii R
17 quicquid] quod
20-28 Epist. v, 7 (48), 5-6-7-8, 12
21 uaferrimas] om. R interrogaciones] conclusiones M et] a R
22 astruxero] adstrinxero
23 re] tam add.
re] tam add. R senes] senex R
24 Putas] puta
Putas] puta RMI me] soluere add.I
25 istud] istuc | Quid] quod | sciencia] inscientia
26 est] om.
27 lusoria ista] ista lusoria R est] michi add. R iocandi] iocundi M
29-37 Epist. xxxvi, 14 (468)
30 scripturis diuinis] Hebraicis litteris
31 tulliane] tulliano
32 declamacione] deflamacione R
33 sensum] se’usum P se usum I
35 inflatis] flatis
36 et] om.
et] om.M disputans] disputatis M scripturarum] scriptorum R
38 aristotiles] aristoteles RI
38-39 Topica viii, 4, 159a, 22-23
39-41 De Soph. Elench. i, 165a, 24-26
45-48 (Pseudo-)Clement, Opera Dubia, Epist. iii; MG 1, 499D
46 Si quis] vero in his quae palam sunt | et1] permanet
47 que] quem M illum] illam R non] om.M
47 illum] eum
49 non] om. R estiment] existiment R
50-54 In Marci Evangelium Expositio iii, 11; M 92, 249B
54 debeat] debet M debetur I uel] aut R temptatore] temptare I
57-60 Incerti Auctoris Opus Imperfectum in Matthaeum xxxix, 25; MG 56, 848
61 enim] aut M autem] aut M quocumque modo] quocummodo M retundere] recondere M
63 mysterii] ministerij R dicit] ait R
63-71 Comment. in Evangelium Matthaei iii (144, 169); M 26, 133D, 134A, 154D-155A
64 temptauerunt — querentes] paraphr. | liceret] licet
65 quacumque ex] qualibet | sc.] om.
66 teneant] tenerent I pateat] pateret I
67 Ipse autem] Igitur Dominus
67-68 Alibi — respondit] paraphr.
68 potestate sua] sua potestate M
70 Male] malo | nodo] malus add.
73-74 (Pseudo-)Jerome, Comment. in Evang. secundum Marcum xi; M 30, 623B
74 peruertitur] subvertitur
76 salomonis] om. I prouerbiis] om.M
79-83 Comment. in Epist. II ad Tim. ii (308); M 17, 490C
80 debet] esse add. M esse] om.M
81 contendere] habere contentionem
82 pati] patiantur | consentire] consentiant
83 dissimuletur] dissimiletur R
84-86 ibid.
85 catholicus — disputat] paraphr.
86 impia] ipsa I coram se] om.M
86 coram se] om.
87 incipiencium] insipiencium R
87-88 et exercitacione proficiencium] om.M
4-7 Div. Instit. vi, 5; M 6, 651A
7 uirtutes — deficiant] sing.
7-10 Serm. in Cant. xxxvi, 4; M 183, 969A 12-17 Div. Instit. iii, 8, 11; M 6, 369B, 376AB
11 sciencia] sapiencia R se — inuicem] inuicem se iuuant R
14 et — esset] esset et appetens RM
14 scil.] om.
15 quoniam] quod
18 est erudicio] erudicio est M
19 hominis etas] etas hominis M
23 ad] om. I Confidis] ipse add. R ipsum] om. R
26-30 Epist. ii, 8 (20), 2; 75, 4
27 nec ab oracione] ne orationi
nec] ne M
27-28 maxime quia] maximum
28 est] et add.
28 et2] ut
29 homo] om. | implet] implevit
31-35 Epigrammata 6; M 51, 501A
33 impia] ni pia
38 institucione] erudicione M cera nisi] om. R
38-43 De Instit. Novit. vii; M 176, 932D-933A
44-45 Ars Amatoria i, 10
45 In puero] Sed puer
46 dicit salomon in] dicitur I
59-60 ?
60 futura] futuro M in] om. I xxx] xiiii R
63 in prouerbiis] prouerbiis I
65 filium erudiendo] filium suum erudiendo R erudiendo filium M in] om. I
75-80 Moralia xii, 21, 26; M 75, 999BC
76 homines, qui] quique quia
78 ac uero] quod tamen | qui] quae
82 filij eorum] eorum filij R sunt] sint RI an] aut R ac M
84 Walter of Châtillon, Alexandreis 1; M 209, 466C
85-86 Sat. viii, 20
86 animi] om.
91 et in] om. I queruntur] conqueruntur R
92-102 Exemplum — dicitur] on lower margin P
93 Regum] om.M i] iio RI hely M
95 dominum] Deum
95-101 Epist. cvii, 7 (683, 684)
96 quoque — apostolum] om.
98 filiorum] om. | infecta] perfecta | quantum] quanto
98 infecta] perfecta RM quantum] quanto R quam M
106 erudicionem] educacionem M ac] et R et] ac I
108 dicitur in] om. I xxii] xiio R patri] patris est I de] in R indisciplinato] est add. R in] om. I
110 educacione] erudicione R quintilianus] quintilis M
110-114 Instit. Orat. i, 2, 6
112 enim] om. | Nam] om.
113 indulgenciam] diligenciam M
114-116 (Pseudo-)Seneca, De Moribus 2
116 quisque] unusquisque
116-118 ‘De jeune angelot vieux diable’; cf. A. Le Roux de Lincy, Le Livre des proverbes français, 2nd ed. (Paris: Delahays, 1859), i, 11
125 Ideo] Ideoque R latens]iacens I
126-127 Epist. i, 10, 24
127 expellas] expelles
128-136 De Arte Poet. 158-165
130 gestit] gestat R colludere] collidere R et] om.M
132 inberbis] In verbis R In herbis M iuuenis] iuuenes R
136 cupidus] cupidusque
cupidus] cupidusque I
137-138 De Officiis ii, 12, 43
139-141 De Clementia i, 1, 6
139 fictam] om.
140 cito nimirum] ficta cito | non] om.
141 Que autem] quaeque | nascuntur] enascuntur | tempore] ipso add.
142 pueri eciam] etiam pueri R
144-146 Epist. 71, 35
145 labi] labent | quidem] om.
labi] labent R
146 subcidant] succidant
146-147 Remedia Amoris 730
147 causa] culpa
148-151 Ars Amat. ii, 649-651
150 cadit] cadet
151 eadem] etiam | resistit] resistet
152-153 Metam. xii, 522
154-155 De Consolatione i, Metr. i, 22
156-158 Epist. ix, 23-24
159 illud — execrandum] excecrandum illud prouerbium R
159-160 cf. p. 82, ll. 116-118
165 intelligitur] intelligetur M
11-14 Plato?
12 difficile] dificilime R difficilem I
13 ymagines omnes] omnes ymagines R
14 pueri — patres] Aristotle, Physica i, 1; 185b, 12-13
15 Moral. Nicom. ii, 1; 1102a; or x, 9; 1179b
18-19 Sentent. 58a
19 acceperint] acceperunt | Sic — infantibus] om.
20-22 Epist. 1, 2, 69-70
23-24 Epist. iv, 25
24 ut] ubi
25 diucius conuersatur] conuersatur diucius R
28-31 cum nichil — esset] paraphr.
28-29 hominum — qui] stulticia hominum cum R
28-31 Serm. xx, 4; M 38, 141
29 eciam] est R bonum equum] om. R
45 erudita — etas] puerilis etas erudita R
48 dicitur] dicit RI in psalmo dauid] dauid in psalmo R
51 inquam] nunquam M deo talis seruire] talis seruire deo R
56-57 Ars Amat. ii, 647
57 bene ferre] feres bene
bene ferre] feres bene RI
59 eciam] et R dominis carnalibus] carnalibus dominis R
61 in] om. I decora] decorus R
64 pote] pute I aspectu] conspectu M
72 deo] om. R similam] simulam RM pulcritudinem] senes furfur add. R
75 senes] om. R caym] cayin R cayn M
80 dei] om.M quale] qua M malachia] in malachie R malachie M
86 in] om. I paruulos ad me] ad me paruulos M
89 illico] illud RMI lactancium] lactencium MI
91 in] om. I manus eis] eis manus R
92 illis] eis M xxx] xix RI x M
94 sunt capte] capte sunt R garriunt] om.M
97-100 Adv. Jov. 1, 16 (266, 265); M 23, 235C, 235A
99 operi nupciali] nuptiae
100 intenderunt] om.
100 dicit] enim add. R dominus add. MI in] om. I
102 hoc] eciam add. R in luca] luce I
104 dixit bis] om. R petro] bis add. R Pasce] pasche M
107 unica] sola R penitencia] videtur add. M
107 inuenies] inveni
107-109 De Poenitentia ii, 10, 96 (436); M 16, 520B
108 seruauerint] seruauerunt RM egerint] egerunt M
108 congruam] congrue
109-112 De Civ. Dei xxi, 16; M 41, 730
de — libro] in libro de ciuitate dei R de ciuitate dei M
113 consonant non solum] non solum consonant M
115 plantandi] placandi R om. M
121 ortolanus] ortulanus M hortulanus I quippe] quidem M
122 de] om.M ortus] hortus I sed] et R
124 circũitu] circuitu I iuniore] iuniori I
126 cepit summa] summa cepit R
129-130 Similiter — xxii] om. R
131-132 usque — ydolatrie] restiterunt ydolatrie usque ad mortem M
140 in] om. I xiiio] etc. add. M
2 puerorum — ut] erudicio puerorum ut sc. R
10 olim] om.
11-12 merens induisti] mereri studuisti
14 gesseris] gresseris M meruisti] incepisti R
14 quod] quem
15 cum] et add.
20 te] quid vis | te] ipso add. | primo] primum
20 te1] erased and corr. P quod vis R
22 exculpsi] expressi | actorem] auctorem
9-24 (Pseudo-)Plutarch, Institutio Traiani 1; Plutarchi Moralia, ed. G. N. Bernardakis (Leipzig: Teubner, 1896), vii, 183-184
23 testem inuoco] inuoco testem M
23 quod] quia
26 cf. p. 7, ll. 44-46
33 opus est] est opus M uiolenter trahere] trahere violenter R
34-36 Ars Amat. i, 185-186
35-36 annis surgit] surgit annis R
37 Sicut] tam
37-38 Sentent. 74
38 in sene est] est in sene RM puerilitas] sic add. R
38 est] om. | puerilitas] quam add.
39-41 Thebais vi, 756-757
43 et inepti] ac inepti M Ideo] Ideoque R
45-48 Epist. iv, 21-23
48 mores — pectus] rude pectus amores
50-51 viio testatur] testatur viio R
50-52 Metam. vii, 518
52 sequetur] secuta est
53-56 Epist. v, 9 (50), 9
54 quoniam] quia | primum] proprium | et] atque
56 dum] cum R Hec seneca] om.RM
56-58 (Pseudo-)Quintilian, Declam. xv, 12
57 Non] nec | ab hiis] a malis
58 animum] om.
58-60 Heautontimorumenos v, 5, 14-15
59-60 que — erunt] Haec dum incipias, gravia sunt, / dumque ignores: ubi cognoris, facilia
59 incipias] que add. R ignoras] ignores M
65 Julius Caesar, De Bello Civili ii, 8, 3
65-67 Pro Cornelio Balbo xx, 45
67 uincit] vicit R in iugurtino] vugutino R
67-69 De Bello Iugurtino 31, 25
68 licet] quamquam | sint] sunt | ex] om.
69-73 Ars Amat. i, 471-474
73 introit] interit
introit] interit I aduncus] aduertus R
74-76 ibid. ii, 345, 647
75 assuetudine] consuetudine I
77 Hinc] Huic RMI consonat et] et consonat R
77-79 De Consid. i, ii, 2; M 182, 730A
78 Jugum — intolerabile] Primum tibi aliquid videtur importabile
78 quidem] enim R primo] quidem add. R
79 non est — delectabile] paraphr.
79 est] om. R uero] om. R leue] vero add. R est] eciam R
92 et] om. R Nummum] minimum R
92-93 Gregory?
93, 95, 97 in] om. I
95 suis cogitacionibus] cogitacionibus suis R
99 exposuimus supra] supra exposuimus M at] ante R
104-106 Bucolica iii, 92-93
107-109 Liber Quaestionum LXXIII 53, 2; M 40, 36
questionum lxxxiii] lxxxiii questionum I
107-108 princeps vel] om.
108 iudicat] erased and corr. P iudat R
109 alii conmittit] conmittit alij R tale conpetit] conpetit tale M
112 paruulo] puero R actoribus] auctoribus R
114 eius] eiusque R dydasculus] didascalus RMI in litteris] om.M
14 acsessorem] assessorem R ac sessorem M assessoremque I
20 etiam] et M iuxta] illud add. M
21 in] om. I seruum] suum add. M
28 terram] terra R si hoc] nisi hec M
33 illud habetur] habetur illud R
34 faciebant] faciebat M israeli] israheli M
37 audio] ut add. RMI domini] dei R
39 euenerunt] venerunt M Sic] .n. add.I
50 generosus — trahatur] paraphr.
50 De Clement. i, 24, 2
58-71 Confess. i, viii, 14-15; xii, 19
59-62 Cum — addiscerem] paraphr.
62 autem] enim
64 sed] si R bene michi] michi bene R
69 Itaque] ita
78-79 Expos. in Luc. viii, 21 (1475); M 15, 1771B
79 siquidem] om. | ista] haec
79 incutit] incurrit corr. P incurrit MI ista] ita R
81-82 Gratian, Decretum ii, xxiii, Quaestio iv; M 187, 1195B
82 inquit me] me inquit R inquam me M
88 auricole] auricule RMI eruentur] erudientur R
89 eciam ibi] ibi eciam R eciam M
93 solet] volet
90-93 Serm. ii, 2, 85-86
94 quintilianus] quintilis M Iugaria] Ingenia R
94-97 Instit. Orat. ii, 4, 10
94 Iugaria] ingenia
95 deficiunt] nam et add. | enim] om.
96 ac] et
100 patrio] patrie M hec] hoc M licencia] lnia (?) M
102 Hec] erased and corr. P hic R
103 moderatrix] mediatrix R et benignitatem] om. I
105 et est] corr. P est RM et I
111-112 ?
112 et ut] ut enim I eadem est] est eadem R
114 sit] est twice M secreto] secrete R
118-120 Palam — emendentur] paraphr.
118-120 Regula Monachorum xv; M 83, 884C
119 aperte unus] unus aperte R
7 breuitas] bonitas M leuitas necessitas add. R
10-13 puer — deserente] paraphr.
10-13 De Civ. Dei xxii, 22
15 quicquid] quicquam M accideret] acciderit RMI
17-18 Epist. 74, 20
15 ei] illi | accideret] accidit
15-17 Epist. 76, 23
16 hoc] id
17 iterum] om.M lucilium] om.M
18 deo placet] deo placuit | quod — deo] om.
19 filio] filijs RMI ex — infertur] infertur ex amore R
20 ei] illi R habetur] est R est et Mom. I
21-23 Epist. 93, ii, 4; M 33, 323
26-32 Epist. 138, ii, 14; M 33, 531; Gratian, Decretum ii, xxiii, Quaestio i; M 187, 1162BC
31 fiat] fit
32 dolore] quod dolere R sanandus] seruandus M
34-35 Ex quo — inconmoda] Multa ex quo fuerint commoda, eius incommoda aequumst ferre
34-35 Hecyra v, 3, 42
35 te ferre] deferre I eciam] om. R
37 in rethorica scil.] sc. in rethorica R
37-39 De Inv. ii, 53, 163
38 uel] aut
40 aut] ac M paciendi causa] causa paciendi M
43 perseueranciam] perseuerenciam R
44 accipit brauium] brauium accipit R
44-63 De Bono Patientiae 3, 5, 7, 12, 17, 20; CSEL 32, 398 (23-24), 401 (2-4), 402 (18-27), 405 (18-20), 409 (25-27), 411-412 (26-10)
44-45 martyr cyprianus] ciprianus martir M
47 est] om. R equari possit] possit equari R
48 sine me] om.
sine me] summe RM
49 victimam] crucem
50 eius] domini
51 contremiscat] contremescat
52 sed] om. | tolerat] tolerantur
53 eo] Christo | hic] om.
57 Denique] om.
59 regit] libidinis impetum frangit add.
regit] libidinis imperium frangit add. R
61-62 et — diu] si ipse delinquas
63-64 Caecilius Balbus, ed. E. Wölfflin (Basel: Schweighauser, 1855), p. 64
64 robur est] est robur M in] om. I
65 xix] om. R inquit] om. R noscitur] agnoscitur M
67 uerbo docuit] docuit verbo R
68 in] om. RI Matheo] Mathei R Nolite] Noli R
70 postea docuit] docuit postea R
71 halapas] alapas RI alaphas M demum] om. R
72 in] om. I xv] xxv M xxvii I
75 vellentibus] velantibus R increpantibus] increpatibus M
76 conspuentibus] in me add. M
77 flagella] et add. R alapas] alaphas M predictum] dictum R
81 suscipiende] sustinende R i] ii R
87 dicitur] om. R in ysaia] Esaie I
89-90 libenter — sed eciam] om. R
94 adulteri] adulti M estis] om. R
95 est — discipline] ipsius discipline est R
100 sapiencia] sapiencie R valde] est add. R
101 necessarium] est necessarium M necessarium est I iuxta] om.M
101-103 cf. p. 97, ll. 54-55
105-107 Publilius Syrus, Sentent. 190
106 sapientum] erased and corr., blurred P
107-108 cf. p. 85, ll. 56-57
109-110 Remed. Amor. 226
111-119 Psychomachia 109-112, 128-129, 174, 177; M 60
113 modesta] modestia R stabat] stabit M
115 leta] lenta
115 leta manebat] loca que manebat M
120 eciam] om. R lucanus] in add. R
120-121 Pharsalia ix, 403
124 delinquentes] delinquenentes I recipere] suscipere R
126 sustinendo] suscipiendo R cantuariensis] episcopus add. M
126-140 Epist. l; M 159, 81BC-82AB
128 se uerberari] uerberari se R
130 ut tu] sicut
132 monachicum] monacicum R superbi diuites] diuites superbi sibi R
133 istud] illud
134 Illi] sing. | humiliant] sing. | isti] sing.
136 carnis] om. | sentirem] sentio
138 igitur] ergo
144-147 Epigr. 95; M 51, 527C
148-151 Walter of Châtillon, Alexandreis iii; M 209, 490D-491A, 496B
alexandreidos] alexandreides M
150 coacta] coactio culpam
151 culmine] consule
153-156 Epist. v, 7-8
155 paciere] patiare
paciere] pacieri (?) P patitur R patieris I
e156 indigne] indigno
157-158 Amores ii, 7, 12
159 quod eciam] quod et R eciam quod M
160-162 Epist. xvi, 187; xiv, 4
162 Sepe est] est mihi | pium] piam
170-172 (Pseudo-)Seneca, Epist. ad Paulum xii; ed. Haase, p. 78
172 Septima] Setima I in] om. I
174 morietur] moriet M sicut] ut R
174-176 (Pseudo-)Seneca, De Remediis Fortuitorum ix, 1
175 dolor] om. | exiguus] feramus add. | uero] om.
176 grauis] feramus add.
180 adustionem] conbustionem M
180-182 In Eutropium ii (xx), 18-19
181 Truncentur] truncantur
182 secure] securum | viuere] degere
183-186 Remed. Amor. 229, 231, 226
185 utque] ut
186 Justius] esse sed
187-188 ibid. 672
189-192 Alexandreis vi; M 209, 526C
192 quod] quae
193-194 Amor. iii, 11, 36
194 Non] nec | quod] quae
195 unde] eciam si R ferret] feret MI
196-197 Remed. Amor. 227
198 Summum] Solum R ergo] igitur M
199-200 (Pseudo-)Quintilian, Declam. vi, 21
202 ipsam discipline] discipline ipsam M leuiorem facit] facit leuiorem R aratoris] oratoris R
202-205 Historia Actuum Apostolorum ii, 848-849; M 68, 221
206-207 Amor. i, 2, 10
208-210 Epist. 78, 13
208 metipsi] ipse
209 quippe] om. | ei] illi
210 ipsumque] illum | efficis] facies
210 leuem dum leuem] leue dum M
211-213 (Pseudo-) Quintilian, Declam. xi, 8
211 nullumque] non — ullum
213 facit] plur.
216-218 Hercules Furens 656-657
220 fuit] ferre add.
220-221 Epist. 78, 14
221 retulisse] tulisse
223-225 Saturnalia i, 10, 8
224 dissimulando transeunt] dissimulant
225 designata sunt] sunt designata R
227 xvii] xxii R persuaue] per suauem M persuase I
230-231 per — adherentes] adherentes per graciam baptismalem M
239 quidem] om.M videtur non] non videtur M
240 autem] aut I reddet] reddit M
241 eciam putacione] putacione eciam R in] om. I
245 thesaurizauit] thesaurizabit eum R
247 discipline] sicut add. R ita add.I
247-248 cf. p. 100, ll. 144-147
249 domino in] om. R domino MI
252 si — mater] mater si cui R blandiatur] blandientis R blandietur MI
256-257 (Gaufridi) Declamationes xxxiv, 40; M 184, 459C
257 pia] benigna
257 conditoris absterget] absterget conditoris etc. R
4-5 De Duodecim Abusivis 11; CSEL 33, p. 170, 13
6-8 De Instit. Novit. x; M 176, 935A
7 que non tantum] cui parum est | studet sed] sed studet
14-17 In Festo SS. Petri et Pauli i, 3-4; M 183, 407B
15 sit] est
15 Arbitror] arbitor R arbitrior I
19 ac] et R magistratibus] magistrantibus M
29 puerorum uoluntas] voluntas puerorum R
32 pueri quoque] quoque pueri M
34-36 De Legibus iii, 2, 5
legibus] regibus M et] om.M
35 quod] qui
35-36 imperare — sit] imperet — esse
37 Causa] cauea I siquidem] quidem R
40 augustinus] Austinus I viiio] xxiio M oportuit] oportuerit RI
40-45 De Genesi ad Litteram viii, 6, 12; M 34, 377
40 oportuit ab inicio] oportebat
41 sub] domino add. R alicunde] aliunde M ei] ea R
42 audeo] possum
42-43 verissime dicere] dicere verissime M
46-52 Moralia xxxv, 14, 29, 28; M 76, 766B, 765BC
46 Nequaquam] neque enim
49 fuit] fuerat | prohiberet] prohiberetur
51 sine qua] qua sine M quisque] quisquis RM conuincitur] conuicitur R
68-93 In Genesim viii, 2, 3, 4, 6, 7; MG 12, 204C-207A (81-82)
70 Ecce] om.
72 retardetur] retardaretur
72-73 carnis milicia] milicia carnis R
73 repugnetur] repugnaretur | Et quia — fuerat] paraphr.
74 eciam] et | memoracio] commemoratio | pueri] om.
76 Prius enim] Sed prius
77 quod — offerat] quia filium suum offerre debeat | quod — ascendat] paraphr.
78 discerpatur] discrepatur corr. P discrepatur RI dissipetur M
78 et] ut | urgente] perurgente
79-80 propter — via] propterea ergo etiam via
80 et] etiam | accipiant] sing.
82 tercio] tertia
82-83 vidit — quoque] paraphr.
84 quo] ut
84 curis] crucis M cruciantur] crucientur M
84-85 cruciantur ut] crucientur et
85 intuens] intueretur
86 totque] tot
86 noctibus puer] puer noctibus M
87-88 Cumque — patri] paraphr.
88 mi] om. | Quomodo] enim add.
mi] om. R
89 Putasne] Putas | alicui nostrum] aliquis vestrum | hystorica] historiae
90 acquiritur] acquirit
91 et2] etiamsi sit
94 filio liberato] liberato filio R
95 memetipsum] me ipsum R quia] qui I
98 eciam] et M sedulius] cedulius M
98-101 Carmen Paschale i, 116-118; CSEL 10, 24
107 uterum] utero RM se — eius] om. I
108 obediuit] eius add. dotted under P eius add.I
114 finalis] filialis R misterium] ministerium R
120 et in] om. I viio danielis] daniele viio R Danielis viio I
125-127 Hexaemeron iii, 1, 1; M 14, 155
136 castificantes] castifigantes R hostibus] hospitibus I
138 loquetur] loquitur M victoriam] victorias M
143 super] in R subtollam] sustollam RI
144 cibato] cibabo RMI Septimus] Septimum RMI
149 Hic] Hoc I est notandum] notandum est R
152 proponuntur] preponuntur M in] om. I obedieritis] inquit add. R
154 audieris] audieritis M custodieritis] custodieris R
157 uoluntas propria] propria voluntas M in] om. I
166 constituti — multi] multi constituti sunt M ita — unius] ita per R
167 malum inobediencie] inobediencie malum M
170 uoluntatis proprie] proprie voluntatis R
175-177 cf. pp. 104-105, ll. 44-45
179 humiliauimus] humiliamus R
180 respondet] respondit M ysaiam] Es. I
182-183 Moralia xxxv, 14, 30; M 76, 766C
184-185 Serm. in Cant. lxxi, 14; M 183, 1128B
184 est] om.
182 plerumque] aliquando
187 eciam habetur] habetur eciam M i] ii R
190 hominem sepe] sepe hominem R
195 inquit nolueris] volueris inquit R omnia] om.M
200 propter] om. I
200-201 propter — sermone] om. R
3 inquit oportet] oportet inquit R
4-5 obediendum — ei] est ei obediendum R
6 iam obediencia] obediencia iam R sic] etiam add. R
7-9 Moralia xxxv, 14, 29; M 76, 766B
11-14 Contra Faustum xxii, 27; M 42, 418
12 concupitum] aliquid add.
13 autem] vero | obseruari] conservari
13 uoluntas dei] dei voluntas R obseruari] obseruare R
14-17 Epist. cxlviii, 4 (1097)
15 nostro obsequio] nostri obsequii
16-17 Mandata — multa] Psa. xviii, 11, 12
18 igitur est] est ergo M ei precipue] precipue ei R
21 est obediendum] obediendum est M
22 finis] rerum add. R eciam sic] sic etiam R
23-24 Hugo?
26-28 utrisque — beneplacito] paraphr.
26-27 spiritualibus et carnalibus] carnalibus et spiritualibus M
26-28 Comment. in Epist. ad Eph. iii, 6 (663);M 26, 537B
30 prepositis uestris] vestris prepositis R
31 racionem — uestris] pro animabus vestris racionem R racionem — reddituri] racionem reddituri pro animabus vestris M
32-33 secure — apostolus] om. R
33 ia] ad add. R ad M corintheos] corinthios R
36 idem — dicit] dicit apostolus R ad] om. I
39 videl.] sc. RM spirituali et temporali] temporali et spirituali R et1] ac M
49 bonis et] in bonis et in R enim] ergo R
56 ac primo] om. R atque] et R
58 ac] Sed I aliquid prelatus] prelatus aliquid R
63 debetur eis] eis debetur R eis M tenentur] debentur M
66 nutrit et fouet] fouet et nutrit M
73 administrando] ministrando R
84-89 Confess. ii, iii, 7
87 adulterarer] adulterarem
adulterarer] adulterarem R adulteraret M adulterer I
88 deus meus] om. | quia per eam] per quam
90 inobediencia huiusmodi] huiusmodi inobediencia M
93 apprehendant] apprenhendent RM ciuitatis illius] illius ciuitatis R
95-96 et — atque] luxurie et R
103 dicit eciam] etiam dicit I dicit M
114 celis] celo M proueniant ex] proueniunt de M
117 ad] om. I parentibus] vestris add. M
119-124 Comment. in Epist. ad Eph. iii, 6 (665-666); M 26, 539C-540A
120 lactantes] laborantes R lactentes I
121 ea — sunt] que sunt grauiora M
133 subdita sit] sit subdita R
134 sibi dampnacionem] damnacionem sibi R
136-138 De Legibus i, 15, 42
138 institutis] institutibus R
138-140 Octavianus Caesar Augustus, Anthologia Latina, Poetae Latini Minores, 183, 18-19
139 Est legum] Sed legum est
141 nazarenus] nauzaurenus R nazanzenus MI
141-144 Orationes xvii, 6; MG 35, 971D-974A
142 simus inquit] inquit sumus R sumus inquit I
147 humane — deum] propter deum humane R beatus] om. R
148-149 De Praecepto et Dispensatione vi, 11; M 182, 868A
148-149 illa — limitata] paraphr.
149 contenta] contempta R serui] erased and corr. P filij R om. M
151 subiecti] subditi corr. above line P subditi RI
3-14 Serm. xli, 4; M 183, 656AB
4 indesinenter] indesignanter R
5 enim voluntas] aetas
6 adolescencia] sua add. R in] ad M
6 quoniam] enim
7 amor — voluntatis] proprie voluntatis amor R
8 subiecta] subdita
9 Quantumlibet] Quamlibet | tamen] autem
9 obediencie gradum] gradum obediencie R
10 non fecerit sed suam] suam non fecerit
non fecerit sed suam] suam non fecerit R
11 igitur] ergo R imperia] precepta M
11 maiorum] praelatorum
12 reflexionibus] reflectionibus MI
13 enim] ergo | imperantis] praelatorum
24-32 In Conversione S. Pauli i, 6; M 183, 363C
25 reperiuntur] inveniuntur
26 obediencie] om.M et] sed M requirant] requirunt M
26 et] sed
31 eorum] ipsorum
32-34 Confess. x, xxvi, 37
33 minister — est] tuus et minister R
33 non] magis add.
35-36 Pharsalia iii, 147
37 liber] minister
38 Publilius Syrus, Sentent. 109
38-40 Heaut. iv, 6, 1-2
40 dum] quam
43 ut] om. | preceptum sit] praecipit | cuius] quis
41-46 Serm. xli, 5; M 183, 656BC
44 inuenit] adinvenit
45-46 fecit — simpliciter] om.
49 eius uoluntatem] voluntatem eius R
65-68 op. cit. 7; M 183, 657B
52-59 op. cit. 6; M 183, 656D-657A
52-53 Hilarem — necessitate] II Cor. ix, 7
56 uel hilaritatem] om.
57 significant] signant
57-59 unde — boni] om.
60 paratus] partatus R non sum] non R
62 angaria] anguaria R in] om. I
66 eius] Dei
67 unde, inquit] om.
67-68 viam — meum] Psa. cxviii, 32
68 cum — meum] om.
72 Expos. in Luc. ii, 19 (1288); M 15, 1560A
73-76 op. cit. 7
76 conpleat] colligat
79 legitur in luca] in luca legitur R in] om. I
81 accepit] excepit R in] om. I
85 uiriliter — patri] obediuit patri viriliter R recusauerit] recusauit M
87 eciam ignominiosam] ignominiosam eciam M et] om.M
88-93 op. cit. 8
89 uel2] sed
89 inobedienciam] obedienciam R
90 obediencia] non add. | Itaque] om.
91 tuum iter] iter tuum R tamen] om. I
91 tamen] om.
92 dicas] dic
92-93 paratus — tua] Psa. cxvii, 60
93 tua] om.M est] om. R humiliter] om. R
97 indesinenter] indesignenter R id — perseueranter] om. I
97-98 op. cit. 10
98 siquidem] om.
101 ut] om. R conprehendatis — perseuerauerit] om. R
103 que debet] quam debent R exhiberi] exhibere R
2 obseruare quilibet] quilibet obseruare R seipso] semetipso M
3-6 cf. p. 104, ll. 14-17; M 183, 407C
5 dei] Domini
11-31 De Instit. Novit. x; M 176, 935BCD
18 stringitur] constringitur M
18-19 intrinsecus mens] mens intrinsecus R
24 annuit oculis] oculis annuit R
25-26 Hinc — sua] om.
25 Hinc extimplo] Huic extemplo I
26 liganda] liguanda R ergo] igitur R
29 eam] eum RI bonum — interius] intus — bonum R
30 conualescit] conualescat corr. P convalescat I
34 uel] siue R proximorum] proximi M
35-37 Regula ad Servos Dei 6; M 32, 1380
36 motu] habitu M nostris] vestris RMI fiat] faciat M
37 nostram] vestram RMI deceat] decet RM
38 conseruanda] servanda
conseruanda] consideranda R exterior] om. R
38-39 op. cit. x; M 176, 935D
42-45 De Claustro Animae ii, 18; M 176, 1070DC
42 esse debet] sit
43 indumenta] sing.
43-44 Qui — sunt] Matth. xi, 8
46-52 De Instit. Novit. xi; M 176, 937AB
52-64 ibid.; M 176, 936AB
53 siue factura] om.
57 ipsis] temere
ipsis] erased and corr. P tenere R ipsam M
58 vero — toto] toto conamine R findentes] fidentes R
59 liniamenta] lineamenta
liniamenta] eciam add. M inuerecondissima] verecundissima M
61 sue mentis] mentis sue M mobilitate] nobilitate M
61 vero] om.
62 sinuoso sirmate] synuose stemate R vertunt] verrunt R linibus] lumbis R limbis I
62 vertunt] verrunt | linibus] limbis
64 quoque] om.
64-67 op. cit. xii; M 176, 938AB
65 namque] om.
67-92 ibid.; M 176, 941CD-942AB
69 neque oculus] nec oculus
neque oculus] nec oculus R
69-70 lingue officium] officium lingue R
70 Sunt] Sicut R nisi] non I ascultare] auscultare MI
71 sensus] ad cor. add.
72 quodque] quod
quodque] quoque R
78 adaptando] aptando M et — cubitando] om. I pedesque] pedes quoque R
80 sint] sunt R alteram] altetam I
82 alium aperiunt] alterum aperiunt | cum medietate] dimidiato
86 eodemque] et eodem
87 quid] quod
90 elogio] eulogio M proclamare] pro clamore R
91-92 Horace, De Arte Poet. 1-2
92 uelis] velit
93-107 op. cit. xii; M 176, 943BC
96 defixione] defictione MI et] om.M
96 intentacione] intentione
97 digitorum] loqui add. M contorcione] contencione corr. P contencione R labiorum] et add. M extensione et] om.M
97 extensione et] om.
99 sine — brachiorum] om.
99 sine ventilatione] ventilatione M
100 diuaricatione] diriuacione R alterutrum] alterutra (?) M
100 alterutrum] alterutra
102 disiunctione] disiectione
disiunctione] disieccione RM
103 omni] om.M esse debet] debet esse M
105 et] om. R turbilencia] turbulencia RMI
105 turbilencia] turbulencia | enim] om.
106 temperat turbidus] turbidus temperat R
106 procacem — quoniam] dissolutum procax, citatus tardum, quia
107-123 op. cit. xiii; M 176, 943D-944ABC
108 considerande] observandae
108-109 et quomodo] cui dicatur, ubi dicatur, quando dicatur, quomodo dicatur M
110 uel] aut
113 vero] om. | uel] sive
117 ordinem] conditionem
118 ita — aliis] paraphr. | quippe] om.
122 quietam vitam] vitam quietam qui vitam R
122 subditorum] rerum
123-124 op. cit. xiv; M 176, 945A
124 Denique] om.
124-147 op. cit. xviii; M 949ABCD
125 siue in comestione] om. | sc.] om.
siue in] siue R
126 tacendi] taciendi et R respiciendi] et add. M
126 respiciendi] videndi
127 siquidem] om. | quia] quoniam
128 tamen] om.
132 sibi] anteposita et add.
135 sicut] non sicut
sicut] Non sicut M
137 Capud] suum add. R exerunt] exercent I
138 quasi] om. R absorturi] absorpturi I
139 conatus] et add.
conatus] et add.RM indecoros gestus] gestus satis indecores M uno] ymo R
148-159 op. cit. xxi; M 176, 951AB-952A
150 frust(a)] frust rest blotted or erased P frustra R
151 sagimen] half of word erased and corr. P saginam R sanguinem M segimen I super rotata] superrotatam R distillancia] proiciunt add. R
151 super rotata] superrotatam
152 iniciunt] unciunt M iterum] om. R
153 reponunt] reponant | vero] om.
reponunt] reponant M
154 unctas] umtas R sua] scilicet I
155 tractando] tractanda
tractando] tractanda RM
156 ventris] venter
157 videantur] sing.
157 semicorrosas] semicoriosas R
158 gustando] iterando
159-165 op. cit. xx; M 176, 950D-951A
168-170 Tusc. Disp. iv, 3, 5
170-172 Ars Amat. iii, 370
172 Magnum] maius | est] om.
2-5 In Festo SS. Petri et Pauli i, 4; M 183, 407C
5 siue sociorum] om.
6 eciam pueris] pueris etiam R tamen] om.M
7-8 De Amicitia 5, 18
8 vera — uel] om.
9-11 ibid. 23, 88; 14, 50
10 nec aliquid] nihil
11 atque] nec
13-15 Seneca, Epist. ii, 7 (19), 10
14 uel] et
16-17 Epist. i, 6 (6), 4
17-20 De Off. i, 17, 56
18 eadem] eaedem
eadem] eedem RM
19 hiis] iis | alter] quisque | ut seipso] ac seipso | sicque] sic, ut
21-22 Saturn. ii, 7, 11
23 in] om. I ecclesiaste] ecclesiastico R est] om. R
35 soluta genua] genua soluta R exigite] erigite RI
40-41 Epist. i, 7 (7), 8
42-44 Adelphi iii, 3, 61-62
43 aliorum] omnium
44 et] atque | sibimet] sibi
45-46 Instit. Orat. x, 2, 26
46 quoconque] quoque
49-50 Publilius Syrus, 150
50-52 Ars Amat. iii, 455
53-55 Tibullus, iii, 6, 43-44
tibullius] tullius R
53-54 libro — quicumque] om. I
55 didicit] disces | carere] cavere | suum] suom
56-57 Disticha iii, 13
58, 62, 64, 66 emolumentum] emolimentum I
59 resistent] resistunt M inuicem] om. R
65 conpetenti societate] societate conpetenti R
68 pluralitas sociorum] sociorum pluralitas R
69 Ideoque] ideo I bono] bonum R est utilis] utilis est M
70-71 ibid.
72 aliquando expedit] expedit aliquando R
74-76 Ars Amat. iii, 595-596
79 et2] in R studiis] studio R
82 in] om. I ecclesiastico] ecclesiaste M
86-89 De Off. iii, 6, 28
88 aliquid] om.
89-100 Valerius Maximus, iv, 7, Ext. 1
92 et] atque
93 profecturus] profectus | impetrasset] impetrauisset
94 tandem] vadem | dubitauit] dubitaret
tandem] vadem R eius] illius R
95 autem prefinita] deinde finita | stulticie] tam add.
prefinita] prefixa R stulticie] stulte R
96 dampnabat] dampnauit M nichil se] se nichil R
97 itaque] autem
98 qui eam] et eam qui | et] om.
99 ipsum] se
101 Et hoc exemplum] Exemplum hoc R in ecclesiaste] Ecclesiastices IIII I
104 quod — precipue] quod precipue pueris R precipue quod pueris M
105 moriginata] morigerata MI scil.] enim R
108-109 II Reg. xx, 27
110 Monosticha 8
111-112 Disticha iv, 15
113-116 De Off. i, 17, 55-56
114 officiis] libro add. M
115 cum] viri add.
116 enim] autem
117-119 Matthew of Vendôme, Liber de Tobia i; M 205, 936B, 937B
119 plus namque] Gratia plus | mixta] mista
namque] et add. R
120-121 (Pseudo-)Plautus, Querolus i, 2 (9), 15-16
121 reproborum] improborum
122 in — prohibetur] prohibetur in legi R iungi] inungi I stolidus] stultus R
124 consonat eciam] eciam consonat R
130 mores bonos] bonos mores R praua] mala R
131-142 Confess. ii, iii, 7-8
132 deprauabatur] dampnabatur R deprauatur I
133 societate] caecitate
societate] cecitate R
134 quibus — gloriantibus] paraphr.
136 At] om.
138 eo] om.
140 ceno] cenis M volutabar] voluptabar R cynamomis] synamomis M
140 cynamomis] cinnamis
142 seductilis] seductibilis R
144 exuberante] om.M et — relinquitur] om. R
145 euangelicum — matheo] Mathei I
146-150 Epigr. 2; M 51, 499B
147 proprium] propriae
148 nescis] noscis
nescis] noscis R
149 prauos ut] ut prauos RM uitet] inter I
152 excerciorum] exteriorum R exercitiorum I
152-156 Pont. ii, 5, 59-62
159 sociabitur] associabitur M sibi similia] similia sibi M
160-161 Epist. i, 43
161-163 Naturales Quaestiones iv, 3, 6
2 in — est] est in seruanda societate R seruanda] obseruanda MI sciendum] est add. R
5-6 Disticha i, 34
7-8 Homiliae in Ezechielem i, Hom. vii, 12; M 76, 846C
8 tolerat] portat
9-10 (Pseudo-)Plautus, Querolus i, 2 (9), 23
10 Deinde] Denique I uero] om. R
12 Disticha ii, 7
15-16 maioris est] est maioris R
16-18 Excerpta Controversiarum vii, 5
17 quando] nam et
19-20 Disticha ii, 22
21-22 Sentent. 33
23 verum] est add. R nemo] om. R altero] adultero M
23-24 Ennodius, cdlii, 22
23 amplexatur] amplectitur
24 formauerit] formauit
formauerit] informauerit M eciam] enim M modum seruari] seruare modum R
27 contemperare] temperare R ut et] ut I
29-30 Confess. iii, viii, 15
31 ieiuno] Si fueris rome, romano viuito more, glossa, dum tantum bene et cum bonis add. R
32 et] etiam | fortassis] forte
33 custodi] serva
34 declinet] declines I et] etiam R
30-34 Epist. 54, ii, 3; M 33, 201
35 similitudo] multitudo R aliquatenus] aliquatinus I
36 exodi] om.M sequeris] sequaris MI
38-39 Seneca, Epist. i, 5 (5), 2
39 sed] om.
40 Sic] Sicut M eciam] et RM eciam — illud] et R
41-42 Epist. i, 5 (5), 5
43 nimis remissa] minus remissa M
44-46 Epist. iv, 14; M 58, 520B
45 frequencium] consequentum
46 Aliter] porro autem | videberis] videbere | quamdiu gratis] tamdiu gratis donec recentibus
46 quamdiu gratis] tamdiu gratis quamdiu recentibus R
49-51 Vitae Caesarum ii, 66
50 quidem] om. | non] neque | sed] et
52-58 De Disc. Schol. iv; M 64, 1231C
54 valeat] possit
57 permaneat] ut add.
permaneat] ut add. R
59 solum] autem add. R sed] et add. R
60-67 ibid.; M 64, 1231AB
60 lotricis] lotricum | ac] om.
61 captanda] appretianda
62 a] om. | permollitum, quia] permollito. Quoniam
63 rara] raro | agone] agonia
64 qua] quo | plenaria] plenarie
qua] quo R confidit — plenaria] plenaria confidit dominantis R confidit plenarie dominantis M
65 imminente] om.
66 consanguinitate] consanguinitatis | proximus] proximitate conjunctus | quippe] siquidem
67 vidimus] sociorum add.
69-70 Publilius Syrus, Sentent. 640; Sentences, trans. by J. Chenu (Paris: Panckouke, 1835), p. 102
70-71 (Pseudo-) Plautus, Querolus i, 2 (9), 23
71 nimis sodalem] sodalem nimis R
71-72 De Deo Socr. iv, 129
71-72 conuersacio contemptum] contemptum conuersacio R
73-81 Confess. ii, ii, 2
76 quatenus] quatinus I nebule] nebula R
76 Nam exhalabant] exhalabantur
79 nimirum] om.
80 atque] et
80 mersabat] mergebat R mersebat M
81 domine] om.
81-83 ibid. iii, i, 1
82 candoreque] candoremque
candoreque] candoremque RM
83 illius] eius
83-120 ibid. iv, iv-ix, 7-14
86 conflorentem] efflorentem I
87 sicut] sic uti
88 coherentes] haerentes
89 cordibus] nostris add. | nimium] nobis
92 abstulisti eum] extulisti hominem | explesset] explevisset
abstulisti] obtulisti M explesset] implesset R
93 eciam] in
95 sine] fine M in immanem] inanem R
97 Itaque] om.
98 ac] et | erat] est
99 amitteret] amittat | illas] eas
99 michi locus] in loco on margin P
100 Et] nam
101 et] om. R penetrauerat] penetrauerant I fundaueram] fuderam RI
101 intime] in intima | fundaueram] fuderam
102 harena] harenam | cor meum] animam meam | quasi] acsi
103 recuperabant] reparabant
recuperabant] reparabant R
104 non pro te] postea
105 cuius] cum M mens nostra] mensura M
106 et] om. | amicis] eis | videl.] om.
108 pariter] simul
109 ipsaque] atque ipsa
111 et] atque | cordibus] corde
113 conflare] flagrare
114 Sicque] et sic
115 sibi] sit R sit] om. R redamauerit] reamauerit R
116 ex] et ex
116 indicia] iudicia M ille] oritur add.I
117 ex] et ex R morientium] mors viuencium add. R
117 morientium] mors viventium add.
117-118 At uero] om.
119 sunt] om.
120 augustinus] et hec sufficiant de hoc capitulo add. R
5-50 De Instit. Novit. v; M 176, 928D-930D
5 Discrecio] Discretis
8 siquidem] om. | par — contumacia] percontumacia est 21-22 et — precedere] paraphr.
14 discretionem personarum] personarum discrecionem R
26 et] atque
30 (o)pere] only pere clear P tempore RM opere I
32 imitemur] imitetur I taciti] tacitum MI tamen] tam R om. MI
33 illos] eos
36 nobis] proponi (propositum ?) add. M atque] neque R atque — exemplum] exemplum atque dari M
36 atque] neque
40 umquam] inquam
41 eis — molestiam] aut molestiam eis nunquam R nunquam] unquam I
42 illatam] Illata I equo — sustinere] sustinere equo animo R
42 vero] nobis add.
43 uel] aut
45 quoniam] quia
51-64 (Pseudo-)Seneca, De Form. Hon. Vit. iv, 15, 16, 17, 6, 11, 12, 13
52 feceris si nec] facias | superbiendo] non add.
53 nec] om. | timeas] non metuas
54 Seuerior] serenior M senior I
55 esto iudicio] iudicio esto R
55 Nec] neque
56 sis] om. | nec] neque
57 imparcias] imparties | autem] om.
imparcias] nuncia R
59 sis] eris | proicias] proicies
60 Admone] admoneberis | reprehende] reprehenderis
61 nec] neque | indagator] scrutator | sis] esto | nec cum] sed sine
61 indagator] on margin P om. RMI exprobracione] exprobacione RM
62 Dicenti] dicentium
69-70 puerili etate] puerilitate I
8-11 Catilina 14, 5
catilinario] katinario R
XXXV. 9 ac] etiam et | difficile] difficulter | capiuntur] capiebantur
10-11 De Raptu Proserpinae iii (xxxvi), 227
11 est] heu
12-15 Confess. ii, i, 1
13 domine] enim | inferius ] inferis | siluescere] variis et add.
13 inferius] inferis R siluescere] siluestre R
14 spes] species
17 tumide] timide I creade] cicade R Create I
17-18 Troades 250
18 regere — posse] non posse regere M
19 dicitur] om. R in] om. I iracundia — eius] animositatis eius iracondia R
20 Deinde] Denique I in] om. I
23-24 statim inquit] inquit statim I
27-29 Fasti v, 273-274
30-31 Amor. i, 9, 3
32 Contra] Econtra R in ecclesiaste] in ecclesiastico R Ecclesiastes I xi] ixo R
37-44 Controv. i, Praef. 8-9
38 nec] in add.
39 Sed] om. | pocius] om.
40 Denique] et | uoces] uocem
41 mollicie] mollitia
mollicie] mollicies R
42 excolere] expolire | Molles] emolliti
43 nati in vicio] quod nati sunt inuiti
vicio] viciis M
44 Hec seneca] om. R expugnatores aliene] aliene expugnatores R
45-48 Epist. l (238)
46 domnionem] domionem R dommonem I
46 decore] de ore
47 inherere] haerere
48 iuuenilem pertinet] pertinet iuuenilem R illud] id R
52 in] om.M unguentes] unguentis RI
55 nostrum] vestrum R exos] exsors RM exors I
56 nostra] om.M sors] nostra add. M multiplicem] triplicem R
57-83 De Civ. Dei xxi, 16
58 xxio] capitulo add. R carni subiacet] subiacet carni M
61 saluatur — mediatoris] paraphr.
62 peruentum] ventum
65 ac] et
68 adiuuans] iuuans
71 quibusdam] aliis | superantur] uincuntur
76 vero] autem | extant] sunt
78 erroribus] errore
79 in] om.
81 adiutricem] adiuuantem
82 quam] om.
87-89 Amor. iii, 4, 17-18
88 semper cupimusque] semperque cupimus R semper sed cupimus M negata] negatum M
94 nostrorum] interim
94-98 Sentent.; D. Bernardi Opera (Venice: Nicolinus, 1568), i, 234M
96 siquidem] enim | nec — quidem] minime
97 uidebantur] uidentur | quia] quae | sed] at
98 pocius] magis
98 fulgebant] hec bernardus add. M
99 predictis augustini] ut dicit augustinus M precipue] om.M
99-100 uere — esse] continens esse vere M
105 sapiencie] om. I scire] om. R
109 ad] om. I armaturam] armatura R
120 ista possideo] possideo ista R
122 tamquam nichil] quasi nichilum M
124 tamen] om. R deberet] debet R
125 offerens se] se offerens R
138 spiritualiter — fuit] mortuus fuit spiritualiter R
139 in] om. I resipiscens] respiciens R
2 obstupescenda] obstupenda M optimorum] timorum R
2-3 cf. p. 89, ll. 37-39
4-7 In Psa. CXVIII, Sermo xviii, 31; M 15, 1463C
5 adolescentulus] adolescentibus R inquit est] est inquit M
8-9 op. cit., Sermo xvi, 45; M 15, 1440A
10 io] om. R hominis] iio add. R
9-15 De Interpellatione i, 7, 21 (633); M 14, 806B
10-11 Consumere — mee] paraphr.
12 quia] quae | lubricum] lubrica
12 ad uicium] uicium et M et] enim R
13 iuuentus] iuventas
19 uia] om.M hominibus est] est hominibus R
25-29 De Off. ii, 13, 46
26 deinde] cum
27 in suos] suos R etiam] om. R
27 De — etiam] om. | facile] Facillume
28 cognoscitur si] paraphr. | ac] om.
29 se contulerit] paraphr. | cum — sit] paraphr.
35-41 In Epiphania Domini i, 7; M 183, 146D-147A
37 pocius] magis
pocius] parum add. R silere] simile I posum] possum RMI impudenter et imprudenter] imprudenter et impudenter R
38 promptulus] promptus
promptulus] promptus R uelox] dum velox R
40 timebat] metuebat
41 nobis] om.
44-46 Georgica iii, 164-165
47 aristotiles] aristoteles I libro io] primo libro R
47-48 cf. p. 84, l. 15
52 ossa] illa R etas illa] illa etas R
53-56 De Senectute xi, 38; ix, 29
54 Ac ipsa] ipsa ista
Ac] Et si ista I
55 senectutis] senectute M uite] om. RI imperans] intemperans R intemperata I
55 uite imperans] intemperans
57 effrenata] effrenatis R fruentibus] furentibus M in] om. I
60 infirmabantur] infirmabuntur RI in] om. I iii] om. R
61 est] inquit add. M domini] om. I adolescencia] sua add.RI
62 virtutes precipue] precipue virtutes R
65 abiectionem] subiectionem R affectum] effectum R
67 debent exhibere] exhibere debent I in] om. I
68-72 De Duodecim Abusivis 3; CSEL 33, p. 155, 6-8, p. 156, 1
70 sic ab] ita in
71 Alioquin] om.
73-82 In Circumcisione Domini iii, 7; M 183, 140AB
74 homo fidelis] om.
76 imposuisti — nostra] Psa. lxv, 12
77 est] om.
78 Ipse namque] Ille enim
Ipse] Jesus I
79 et1] om. | duodennis] duodecim
81 illos et interrogans] et interrogans illos M illis] eis R
81-82 et — subditus] Luc. ii, 42-51
83 magistratibus] magistrantibus M
86-88 Epist. iii, 10; M 58, 502B
87 quociens] quoties
88 recurrunt] decurrunt
90 regnum] regimen R in] om. I Dereliquit] Derelinquit R consilium senum] senum concilium R
93 in ecclesiastico] ecclesiastici M Eccl. I
94 dereliquit] derelinquit R minutum] inimicum R inminutum a I
114-115 De Conversione ad Clericos xxi, 37; M 182, 855A
99-102 Epist. liv, 9 (287)
105 Epist. i, 11 (11), 1
129-132 In Psa. CXVIII, Sermo xix, 19; M 15, 1474C
106-113 De Off. i, 17, 65 (19); 18, 71 (20); 18, 75 (21); M 16, 42D-43A, 44C-45BC
106 io] iio R gratuitas] grauitas MI
106 Sicut] ut enim | gratuitas] gravitas
107 et] om. | sic] ita
108 nature dote] dote nature M
110-112 in ipso — expetitum] paraphr.
113 ars] industria
115 sicut et] om.
115-118 Epist. liv, 10 (288)
118-120 Epist. lv, 2 (296)
119 uoluptas genitalium] genitalium voluptas R per] pro R
122 similiter — duo] per duo similiter M
128-129 cf. p. 140, ll. 53-55
130 Etates maturitatis] aetatis maturitatem 100 ethnei] ethernei M ueseuus] ueseus RM
Etates — maturitatis] Etatis — maturitatem I
132 veterana quadam] quadam veterana R huiusmodi] Huius I
136 neopocianum] nepocianum MI
136-140 Epist. lx, 10 (338)
136-137 ad heliodorum] heliodoro M
137 Neopocianus] Nepocianus RMI
139 Hilaritatem] hilaritate
140 grauitate] gravitatem
140 gaudium] om.M cachinnum] chinnium R
144 Hec] Hoc I reprimendum] imprimendum M
151-153 cf. p. 139, ll. 4-7
154 in2] om. I marcho] matheo MI x] om. R
163 multum valet] valet multum R
163-164 futuri — aduentus] aduentus futuri iudicij R
165 mores nouos] nouos mores R
166 Epist. iv, 7 (36), 4
166 seneca] dicit add. R lucilio] om.M est parandum] parandum est R est parendum I
168-169 deo in iuuentute] in iuuentute deo R
169 mores bonos] bonos mores R ac] et R
172-175 In Psa. CXVIII, Sermo xix, 19; M 15, 1474C
174 seniorum] segnior
seniorum] senior R conuertat] conuertatur M
175 fuerit difficilis] difficilis fuerit R lucta] victoria M
177 suos] conuertere et add. R
188-189 alieni — eius] robur eius alieni R
190 quando] quoniam M insuetudine] mansuetudine R
191-196 Ars Amat. ii, 669-670; 59-60
196 vobis tempus] tempus vobis R
196-199 De Sen. xi, 38
197 uel quomodo] om. | obrepit] obrepat
198 absque] sine
199-200 Tibullus, iii, 5, 15
tibullus] Tibullius on margin P tibullius R
200 Sepe quidem] Et nondum
201-203 Amor. i, 8, 49-50
205-208 Moralia xvi, 69, 83; M 75, 1162A
207 Nilque] nil quippe | eius — edomandum] desideriorum carnalium appetitum | quisque] unusquisque
207 edomandum] domandum M quisque] quisquis M
210 in] ut M prosologion] perilogion R
211 Meditatio vii, 1; M 158, 741A
211-212 Bernard, De Conversione ad Clericos viii, 16; M 182, 843C
213-214 Epist. iii, 5 (26), 7
215-217 De Sen. xx, 74
217 certissime] certe | quo — sit] an hoc ipso die
219 in ecclesiaste] Ecclesiastes I
221 homines] in add.MI extimplo] extemplo I
222-235 De Sen. xix, 68, 67, 68, 69, 71
222 Frustra] om.
225 enim] om.
226-227 melioris conditionis] meliore conditione
227 quia] quod id
228 iste] hic | nec] ne
230 tunc id] tum illud | hoc] om.
231 quisque] om. | est] sis
233 uenit] paraphr. | tanquam] sua add. | leuis] paraphr.
234 ex] ab I matura] materia I cocta] sunt add. M
234 ui] vix | auelluntur] evelluntur
236 in ecclesiaste] Ecclesiastes I
237 die] diebus R afflictionis] Eccles. xii, 1-5 until capparis add.I
239 in ecclesiaste] Ecclesiastes I xi] xiio R
241 ergo] om. R in] om. R tua et] in bono add.RI
4 ad] om. I fornicationes] fornicationem M
10-13 De Gen. ad Litt. ix, 7, 12; M 34, 397
11 libro] in libro I genesim] genesi R propendens] propemodum I
11 uterque sexus] utriusque sexus infirmitas
12 potuisset] posset
16 atque] ac R adhibenda est] est adhibenda R
17 accepcione] et in eius cohabitacione. Iterum in eius accepcione add. R
19 terris] ut dicit philosophus add. M salomon] om. R in ecclesiaste] Ecclesiastes I
21 in] om. I et] id est M parentibus] patribus R
27-30 Jerome, Advers. Jov. i, 47 (313-314); M 23, 277A
28 iam uxoris] uxoris iam R probatio] probato R
29 et — etiam] om.
30 nicologiarum] ethimologiarum M io] iio R
30-36 Mythologiae i, 22
31 sicut] twice M utilius] superius coit (?) R
31 utilius] superius | sic] ita
32 Quantum] Quanto
Quantum] quanto R 34 iure] viro M ad] aut R
32-33 pignori tantum] pigneri tanto
34 quanto est] quantum | ad] aut
34-35 dulcedine mellea] dulcedinem ienea (?) M
36 perhenne] perpetuale
47 fumus] et add. M in — dicitur] dicitur in ecclesiastico R in] om. I
51-52 De Bono Coniugali xi, 12; M 40, 382
54 in thobia] om.M Tobie I et a] et R
58 idem thobias] eundem Tobiam I
59 sola] solum R posteritatis] posterioritatis M
61-62 diligenda sit] sit diligenda R
63-64 Jerome, Comment. in Ezech. vi (206); M 25, 173C
64 in — propriam] uxoris propriae
65 quippe — turpis] uxore turpis quippe M nimius] minus I
66-76 Adv. Jov. i, 49 (318-319); M 23, 281AB
68 hore] honore R presencia] presentis R
69 quoque] que | tactis] tactam | labiis] labris
70 hauriebant] haurebant I uis] vix R ardentis amoris] amoris ardentis amoris R
71 faciebant] om.
71 origo quidem] Origa quidam R
72 ex qua] quam
73 causa] tam I quis insaniat] insaniat quis R iudicio] iudicis R
75 precipiunt] preceperunt
76 auferunt] abstulerant
76 eiusmodi] huiusmodi M nupcias soluit] soluit nupcias R
77 debet eam] eam debet R debet tam M
85 cohabitate] cohabitare cum R quasi] in add.I
87 uestre] dei M Secundo] Secundum M in] de R sc.] om.M
88 hoc] om.M precipue debet] debet precipue R 90 hec] hic R precipua] precipue R
92 deus] dominus M etc.] et replete terram etc. R
95-100 Contra Faustum xxii, 30; M 42, 420
98 concubitum] concubitu
concubitum] concubitu I
99 etiam] om. R conmisceretur] misceretur M
99 cum — conmisceretur] om.
100 In prole — idem] om. R augustinus idem] idem augustinus I
100-102 De Gen. ad Litt. ix, 7, 12; M 34, 397
103 salomonis in prouerb.] in prouerb. salomonis R in] om. I
103, 104 karissima] beatissima (?) M
104 karissima tibi] tibi carissima R
113 suis utique] suam R preciosis] speciosis R
115 liquido] liquidem R liquide M officio] officijs RI i] iio R
115-117 De Off. i, 39, 139
117-119 (Pseudo-) Seneca, De Form. Hon. Vit. iv, 5
117 uirtutibus] cardinalibus add.I
118 salubriter habita] om. I a] twice M
119-122 Epist. i, 5 (5), 6
121 fictilibus sic] sic fictilibus R sic argento] argento sic M
122 quomodo] quemadmodum
122-123 In C. Salustium Crispum Controversia 3, 9
123 tuipse] tu
124-125 Valerius Maximus, ii, 9, Prol.
127 debet attendere] attendere debet R et] ac M
133 uobis] et hospitalitatem nolite obliuisci add. M placuerunt quidam] quidam placuerunt R
134-139 De Off. i, 39, 139
136 generis] modi | atque] om.
139 dispari domino] domino dispari R
140 uirorum] hominum
140-141 ibid. ii, 18, 64
144-147 Div. Instit. vi, 12; M 6, 677A
145 ac] et R iusti et] iusti ac M
146 enim] autem | quod non] nisi quod
147 ac] atque
150 forte — ipsi] ipsi forte R
2 adholescencium] ab adolescencia R
8 obiciet] obiceret M refert] ipse add. R i] iio R
8-12 Adv. Jov. i, 36 (293-294); M 23, 259BCD
10 difficilis est] est difficilis R
11 esse uirgines] virgines esse R
12 qui — capiat] Matth. xix, 12
15 hoc propter] propter hec M videl.] sc. R
18-25 Epist. xxii, 21 (104)
19 eustachium] eustochium RI cum] ubi I
20 messor immissus] immissus messor M
21 helyseus] et heliseus M filij] om. R
23 loquitur apostolus] apostolus loquitur M
23 dicens] om.
24-25 Tempus — habentes] I Cor. vii, 29
24-25 sint — habentes] tanquam habentes sint M
26 uirgines pariter] pariter virgines R
27-31 Adversus Helvidium 19 (227); M 23, 203AB
28 uendico] vindico
30 permansit] eum mansisse
40 dei seruicio] seruicio dei R libere possint] possint libere M
42-46 Adv. Jov. i, 48 (317, 318); M 23, 280B
43 etiam inquit] inquit etiam R
45 quoque] autem
46 theofrasti liber] thephrasti libri R
46-112 ibid. i, 47-49 (313-318); M 23, 276C-280
47 uiro — sit] vir sapiens uxorem ducat
48 morata] moriginata R morigerata I honestis] honestatis I
48 quoque] om.
49 sit] om.
50 raro] rara I Non] enim add.I igitur] ergo RM
50 igitur] ergo
51 ex — patet] om.
52 etiam posse] esse
53 matronarum usibus] usibus matronarum R
53-54 uidel. — vestes] paraphr.
54 contra uirum] om.
58 denique] om.
60 exstimet] existimet | est] om.
exstimet] existimet M estimet I est] eciam add. M
61 et] om. | orandum] optandum
et] om. R
62 paternus] patrinus
paternus] patronus I
63 adulteri] adulteria
65 et] sed
66 Aurifices] aruspices
68 uero] om.
70 debeatur] debeat
debeatur] debeat RM
74 quo] quod
75 uota suspirant] suspirant vota R fascenninis] corrupt passage P facijs R fescenninis M
75 fascenninis] facetiis
77 undique] utique R lacessitur] erased and corr. P incessitur R
77 lacessitur] incessitur
78 et] uel M solitudinis] sollicitudinis MI
79 disposicioni] cf. note in Migne
80 exstimat] existimat | aduersus] adversum
82 amici] et add. | imputet] imputat
83 uendat ingluuiem] vendit illuviem
84 conturbet] conturbat
88 enim] om. | quicunque sunt] qui sunt | quicunque] qui unquam
89 eorum] liberum
eorum] liberum R
90 fuerit] erit
92 stolidissimum] stollicidissimum R
93 non uocetur] nominetur
94 appellantur] appellentur
appellantur] appellentur M
95 nutrire] enutrire
95 forte moriatur] moriatur forte R
96 peruersis] perversissimis
97 et cerciores] et propinqui cerciores M
98 eligas] deligas
99 certa] certior | uiuis] advivis | uti] abuti
99 sit] sicut M melius est] om. R dum uiuis] erased and corr. P dum aduiuis R
100 huiusmodi] huiuscemodi
104 uxori — posse] non posse uxori R
108 pulcritudinem] pulchritudini
109 cotidianum] quotidianis | denique] om.
cotidianum] cotidianis RM
110 uxorie] om. | posita] exposita
111 uxor] om.
112 uxoris] uxorum
113-119 Valerius Maximus, vii, 2, Ext. 1
115 utrumlibet horum] utrum eorum | ipsum] om. | Nam] om.
utrumlibet] utrum I
116 hinc] hic R bis hinc] hic R
116 ibi] hinc
117 illic] illinc | Illic] illinc
118 exprobacio] exprobracio
exprobacio] exprobracio R excomprobatio I subsessor] successor RI
120-123 Metam. 146, 148
128 sapientum — est] ut dictum est sapientum M
131-152 De Bono Coniugali xvi, 18; xxi, 26; xvii, 19; xxi, 25; xxiii, 28; M 40, 386, 391, 386-387, 390, 392
132 Illi] hi
133 tantum id] om.
134 sanctis — non] illis hominibus
135 qui — sunt] om.
138 carnaliter] corporaliter M
138 matrem nostram] illam matrem
139 et] om. | patent] manifestantur
141 fuit] est
142 in — meritum] meritum in iohanne RM expertus] expertas M
143 siquidem et istius] et illius
145 iohannes in opere] in opere iohannes M iohannes] et add. R
146 igitur] ergo
igitur] ergo RM
148 inter se] om.
149 tenere] habere
150 habere] om. | Nam et] quia
151 quam staturam] quam
2 per] propter R accesserint] accesserit R
3 oportet] debet M implere] impleri M ia] ii ad R
5 factus] sum add. RMI que] sc. add. R
7 tamenl inde I
8 est in eis] in eis est R ia] ii R
10 eciam est] est eciam RMI in] om. I
15 ea] om.M proprie] quippe R puerilia] quoniam add. R
17 pueriles mores] mores pueriles M enim quod] quod enim R
18 in] om. I xxv] xiv I in] om. I
79-81 Epist. iii, 6 (27), 2
22-28 Epist. i, 4 (4), 2
25 philosophie transtuleris] philosophia transcripserit
26 peius] peior res
27 sed] om.
73 Jerome?
36, 39, 46 in] om. I
39 iiii] dicitur add. R Melior] Melius M
40 stulto] stultus R posterum] futurum R
46 edulio] edulo R xxv] xxvio R
47 merito se] om. R apostolus] se add. R
47-48 cogitare sapere] sapere cogitare M
48-49 ob — euacuanda] obuianda R
49, 55, 63 in] om. I
59 alia destruunt] una die destrunt I
59-62 Epist. i, 1, 98-100
64-66 Disticha i, 4
67-71 Sic — similia] at bottom of folio P
73 ait] dicit M igneus] ignitus M
78 io] iio R Usquequo] usquequoque I
78-79 sibi — sunt] sunt sibi nociua R
80 xxviiia] xxxviii I ea] te eadem R
80 ea] eadem
81-84 Epigr. vi, 70, 7, 11, 15
82 Heu] At | male conputantur] bene conputentur
86 malignos spiritus] spiritus malignos R malignos I
90 enim] om. R contra] Econtra R
99 est] om.M inuenietur] erit M
102 animam et corpus] corpus et animam R
104-105 Deum — timueris] Qui timet deum, omnia timent eum; qui uero non timet deum, timet omnia
104-105 Petrus Alfonsi, Disciplina Clericalis, ed. A. Hilka and W. Söderhjelm (Heidelberg: Winter, 1911) i, 2, ll. 25-26
3 in ysaia] Esaie I erit] erat R
7-9 (Pseudo-)Seneca, De Form. Hon. Vit. ii, 9
8 prouide] praevide
16 quidem et] et inquit R terreni] terreno I
20 similiter in] insimiliter I decidi] cecidi M omnibus similem] similem omnibus R
25-36 De Consid. ii, ix, 18; x, 19; M 182, 753CD
26 cum cogitas] cogitans
cum cogitas] cogitans R
27 quidem] om.
29-30 dissipans exsufflaueris] dissipes et exsuffles
30 tibi — nudus] homo nudus tibi R ac] et RMI miser et] miser ac R miser — miserabilis] miserabilis M miserabilis ac miser I
33 et ob hoc] ideoque
34 ob hoc] propterea
35 nec te] nec a te | nec] non
35 te auolare] anelare R nec] non R
36 et] neque in
37-43 De Civ. Dei xxi, 14
38 percipienda] perpetienda
percipienda] erased and corr. P perpecienda R
40 prophetas] prophetat
prophetas] prophetat R prophetans MI
41 zoroastrem] zoroastem RM et Horoastem I
42 cum licet] Nam
licet] luce I bactrianorum] bectrianorum R
45 super] omnes add. M adam] ade M matris] ventris M
46 in diem] ad diem I matrem] merem M matre I
47 ad inuenciones] adinuentio I
53 secundum] sicut R in] om. I
54 xxxviii] xxxvi M inquit] tibi M
56-58 In Capite Jejunii ii, 4; M 183, 173C
57 nondum] necdum | sc.] om.
58 et] necdum
59-60 Elegiae iii, 55
61-63 Epist. iii, 7 (28), 9; vi, 1 (53), 8
62 sic peccata] vitia
62-63 sanitatis est] est sanitatis R in] om. R
63-64 Agamemnon 243
65-66 De Ecclesiasticis Dogmatibus xxiv; M 42, 1218
67-68 Julianus Pomerius, De Vita Contempl. ii, 1; M 59, 443D-444A
69-72 (Pseudo-)Jerome, Comment. in Evang. secundum Marcum ix; M 30, 616C
70 propria] om.
75-88 Nat. Quaest. iii, Praef., 2, 3, 4
76 Obiciat sibi] obicit
78 reddantur] recidantur | Si enim] sibi
reddantur] recidantur R soluatur] saluatur I
79 et] om. R saltem] salutem M
80 meciens] metietur
meciens] metuens R
81 enim] om.
85 igitur et] om. | eximus] exierunt
igitur] ergo R et] om.M
86 pensantes] pensant | magnumque] paraphr.
87 ostenditur] ostendis
ostenditur] ostendit RMI
89-92 Pro M. Caelio xii, 28
90 batilina] first letter corr. above line, not clear P katellina R Cathilina I
90-91 voluptatibus dedissent] dedissent voluptatibus M
94-115 In Psalmum ‘Qui Habitat’ xiv, 1-3; M 183, 238D-240AB
96 enim] om. | que] om. | quoniam] siquidem
96 que] om. R qui M est quod I
97 inquam] om.
98 utpote] ut puta I ymagine] ymaginem R
100 animum] ambo simul | admirandam] ammirandum
animum] erased and corr. P ambrosium R admirandam] ammirandum R
101 secundo] hoc add.
102 liberalissimus] fuit add. | nobis] tibi
104 delectacionem] dilectionem M
105 beneficia] om. | impendit] gratis fecit
106 merito] tuo add. | nostro] suo | o — ingrate] om.
107 redempcionis tue] tue redempcionis R etiam hoc] hoc etiam M
107 etiam] quoque
109 Nempe] om. | ac certe] tamen
109 certe] erased and corr. P tamen R
109-110 ad hec] adhuc
hec] huc RM hoc I uero] vere R
113 seipsum] semetipsum
114 corde] tuo add.
115-125 op. cit. xi, 1; M 183, 225
116-125 in eodem — uidetur] om. R
119 per se implet] implet per se M
119 se] seipsum
121 et] quid
123 Non] Neque
125 uidetur] videretur
125-126 Hec igitur] Hec ergo RM Hoc igitur I
uidetur] videretur I
127 omnibus] hiis M respondit] corr. above line P respondet RI
135 plenius — supra] dictum est supra plenius R
138-146 In Capite Jejunii ii, 2, 3; M 183, 172CD
139 pergit in eo] pergens in ea
eo] ea RM
140 se seducit] seducitur I hominis] hominem R bonis I
141 dicit] ait]
141-142 sicut — mea] Psa. xxi, 15
142-143 Comederunt — nesciuit] Osee vii, 9
143 ipse nesciuit] ignoravit | homo] om.
144 uel] aut | quia totum] totum enim
144 contristeris] tristeris I cor] hominis add. M iiiior] om. R
145 existit] est
existit] consistit R
145-146 de quo — uestro] paraphr.
145-146 Conuertimini — uestro] Joel ii, 12
149-150 Bernard?
150 de — gracias] gracias de illo R
153-154 Serm. in Cant. xiii, 1; M 183, 834B
153 fontem — nobis] nobis fontem gracie M dicit] beatus add. R
155 nouerca est] est nouerca R siccans] desiccans M
156 defectus] defectos I attendere] considerare M
157 beatus] om. R non uidendo] videndo non RM
157-158 Gregory ?
159-163 Moralia xxii, 5, 10; 6, 12; M 76, 218B, 219D-220A
161 non] nequaquam
162 iam] iter add. | agamus] peragamus
162 iam] iter add. R
163 nondum] necdum
164-167 In Psa. ‘Qui Habitat’ iv, 3; M 183, 195A
165 cum] quando
168 in ecclesiaste] Ecclesiastes I i] ii R fiunt] sunt R
172 mendacium] etc. add. R igitur] ergo RM
173-175 Tusc. Disp. v, 15, 44
tusculanis] tusculiano R tusculanario I
175-177 Epist. vi, 10 (62), 3
176 aliquis omnia] omnia aliquis R igitur] ergo RM
176 igitur] om.
180 dicit gregorius] gregorius dicit R
180-190 Moralia vi, 6, 8; M 75, 733B-734A
181 dum] qui
183 quod] quia
185 ueracius] nimirum rectius
186 eciam] om.
186 transeuntem] transeuntemque R
187 simul eius] om. | sentirent] sensissent
190 et] etiam
2 eciam prouidere] prouidere eciam R
6 ecclesiaste] Ecclesiastes I omnibus hiis] hiis cibus R
47-48 cf. p. 144, l. 166
10-11 cf. p. 145, ll. 205-206
11 nolunt] volunt I mortem recolere] om. R
16 in] om. I xxxi] xxio R pertimesco] pertumesco I
18-20 Comment. in Isa. viii (331); M 24, 283C
18 manus] manu R enim] etiam R
21 in libro] om. I profuit superbia] superbia profuit M
24-25 Secundus Philosophus, ed. A. Hilka, p. 19
24 tacitum] optatum
tacitum] optatum R
25-27 Comment. in Amos ii (263-264); M 25, 1022D-1023A
27 tibie] cibi | lascessentes] ascescentes
27 tibie lascessentes] cibi ascescentes R nudi gingiuis] om. I et] om. I
28-34 De Arte Poet. 169-174
30 et timet] ac timet
et timet] ac timet I
31 quia] quod | omnes] omnis
35-45 Elegiae, i, 55-56, 195-204
41 esse] ipse
43 desipit] despicit R same but erased and corr. M
43 ipse] inde
44 desipit] deficit
desipit] deficit RMI auditor] autor M
48 parandum] parendum I in] om. I
52-62 De Sen. xi, 36, 34; ix, 38
54 est igitur] om. | potus] potionis
igitur] ergo R cibi ac potus] potus et cibi R
57 tantum] solum | animo] menti atque animo
58 quod] quos | aiunt] paraphr.
59 ignauie] ignauae | ac] om.
ignauie] ignauis M
60 Sicut enim] Ut
61 omnium adolescencium] adolescencium omnium R sic] Ita I
61 improborum] non proborum
62 senum] senilis | dicitur] appellari solet
64 minuunt] minuit I cogitatus] non valde on margin add. R
65-70 Rhasis, Tractatus Decem Medici Aliaque Opuscula (Milan, 1498), Tract. iv, Introd.
65 ut] om.M rasy] iazi R in almasore] malinosore M
70-71 Liber Canonis, trans. Gerardus Carmonensis (Basel: Heruagios, 1556), 106E
70 medicine dicit] dicit medicine R
71 corporis et anime] anime et corporis R
72-74 Secundus Philosophus, ed. cit., p. 19
74-75 Secundus Philosophus, ed. cit., p. 19
76-77 Publilius Syrus, Sentent. 220
77 in ecclesiaste] Ecclesiastes I
78-79 cf. p. 145, l. 211
80 Mathei] om. R xxiiii] xxiii I
82 hominibus tendit] hominibus pretendit R tendit hominibus M
82-84 Thebais ix, 280
85-87 Poema Conjugis 25-26; M 51, 611-612
88-90 Epist. x, 81-82
91-94 Metam. x, 32-33
93 debentur morti] debemur vobis
94 sedem] metam I imam] unam MI
94 imam] unam
96-98 De Consol. ii, Metr. vii
97 ac] et
98-104 Carm. i, 4, 13-14; ii, 18, 32-34; Epist. i, 16, 79
104 linea rerum] rerum linea R
105-107 Amor. iii, 9, 19-20
107 obscuras inicit] obscurat vincit M
108-111 De Rapt. Pros. ii (xxxv), 300
112-116 Carmina Miscellanea cxxxix; M 171, 1442B
117 duplex eciam] etiam duplex RM videl.] sc. R
118 mortem ipsam] ipsam mortem R paret ac] paret et R
119-121 Disticha iii, 22
123 iam superius] superius iam R
123-124 (Pseudo-)Seneca, De Remed. Fort. ii, 3
124-126 Sentent. 4, 5
127-129 De Sen. xxiii, 84
127 quilibet] quisque
128 moritur animo] animo moritur M
129 namque] enim | diuersorium] devorsorium
129 diuersorium] diuersorum RM
132-137 Nat. Quaest. vi, 32, 4-5
133 vita] anima | uite] anime | contempserit] contempsit
133 ingens res] est res gens R
134 aspiet] aspiciet
aspiet] afficiet R aspiciet MI
135 quantum] quam
136 felices] si add.
137 inexpedito] in expedimento R est] om. R
138-139 cf. l. 120
139 preponas] proponas RM etc.] om. R
140-141 Cat. 51, 20
141-142 dupliciter — debet] se dupliciter debet preparare R
144 prouerbio] prouerbijs R vix] Vir I
146-147 Agamemnon 600
agamennone] agammenone R
148 non] om.
148-151 Epist. iii, 5 (26), 10
149 didicit] dedicit | Itaque] om. | et] om.
150 igitur] om. | uel] et | ualet] om. | hostium] ostium
igitur] ergo R
151 At] om. | sc.] om.
151 alligatos] colligatos R uite sc.] sc. uita R
152 seneca] De hinc add. R autem] om. R
153 uegetus] vegecius RI io] iio R minus deliciarum] deliciarum minus R
153-154 De Re Milit. i, 3
153 metuit] timet
154-155 Disticha iv, 22
156-162 Tusc. Disp. i, 30-31, 74-75
tusculunario] tusculanario RI tusculinario M i] iio R
157-158 uoluptatibus corporis] voluptate id est a corpore
160 secumque] secum
161 quam] paraphr. | ergo] quare
162 seiungamus] disiungamus
165 misericordia] virtus
165 Expos. in Luc. vii, 122 (1439); M 15, 1730C
167 ire — animam] animam ire in tenebras RM iehenne] always with g R
168-169 Comment. in Jer. iv (982); M 24, 807B
169-171 Quare — etc.] Job iii, 20-21
172, 174, 176 in] om. I
174 ecclesiastico] ecclesiaste R
175 quia] nec opus nec racio add. M
175-176 sciencia — sapiencia] sapiencia nec sciencia R
177 ostendit uobis] vobis ostendit R
189-193 XL Homiliae in Evangelia i, xii, 4; M 76, 1120C
180-189 In Matthaeum xxiii, 7-8; MG 57, 317
186 et — esse] om. I Faciliusque] Sanctiusque R
190 posset] possit
posset] quis add.I
191 habeat] habet quod dicitur | Ecce] om. | porro] om.
191-192 et — erant] om.
192 Postremo] om.
195 ut] et ut R bona presencia] presencia bona R
196 Gregory?
2-4 Hec — subiungitur] at end of preceding chapter, etc. add. M
3 propositum] positum RI Filij] Si filij R sunt] sint R
5 non] ne M hilarem — tuam] faciem tuam hilarem R
10 sompnum] sompnium corr. P sompnium R sua] om. R
13 sterilitatis] subtilitatis I
15-22 Epist. xxii, 13 (96-97)
16 mentitas] mentita
17 uel infantum] et infantium
infantum] infancium M
18 prebent] prebibunt
20 abortiua] abortii
20 uenena] om. R conmortue] mortue R
21 sic] om.
sic] sint et R sui] siue R
22-25 Epist. v, 103-104
27 inueniatur grauida] grauida inueniatur M
30 est hereditas] hereditas est R contumelia] contumeliam I
40 inhonorabitur] inhonorabiliter R
44 omnia debet] debet omnia R sue] in add. M precauere] procurare R
47 a detractione] ad detractionem R obieccione] obiectionem R
48-51 Epist. lxxix, 7 (505)
49 saluiniam] saluinam M feminis] feminabus R
49 feminis] et add.
50 marcescit] marcessit I maxime] et maxime R
88-101 Expos. in Luc. ii, 8 (1284), 19, 20, 21 (1288-1289); M 15, 1555C, 1560AB
52-59 Expos. in Luc. ii, 1 (1281-1282); M 15, 1553A
53 ioseph] beata add. | ureretur] adureretur
ioseph] beata add. R ureretur] uteretur R
54 enim] autem
55 quia] om.
57 uoluit] decuit
60 filiam uirginem] virginem filiam R
64 firma] firmam R firmam bar over a crossed out M inuenta occasione] om. I
66 ia] ii R ad] om. I suum] proprium M
67 dicitur iterum] iterum dicitur R id est] est R
69 exemplum habetur] habetur exemplum R
74-77 Epist. xxii, 13 (97)
75 ac] et
76 ac] atque
79-82 Comment. in Isa. iii (109); M 24, 108B
80 alma] alamoth
alma] aalma MI grece dicitur] dicitur grece R
81 videl.] om. | uiri] virorum | patuerat] patuerit
81 patuerat] pat’at P patuerit RI pateat M
82-86 (Pseudo-) Jerome, Epist. xlii, 9; M 30, 291B
85 formidauit] trepidavit | unde — eius] om.
90 nullus] nemo | repperit] reperiret
90 adiret] erased and corr. P videret R
92 ergo] om.
94 uerebatur — salutacionem] angeli salutacionem uerebatur M
97 circumcurrere] circumcursare R
97 domos] aedes | morari] demorari
98 siquidem] om.
100 quia] quod
101 displiceret] displicebat
102 iiii legitur] legitur iii R domine] om. R
106 assellam] always with one s RI with z M nostra] om. R
105-108 Epist. xxiv, 4 (129)
106 assella] asella
107 ponit] putaret esse
108-114 Epist. cvii, 7, 9 (684, 686)
109 atletham] aletham RI adletham M
111 a — terre] Jer. l, 23
114 ei] enim R circumnatus] cicinnatus R circinnatus I
114 circumnatus] cincinnatus
116 prodeundi] procedendi
117 processura] prosecuta M Iterum] Item M
114-117 Epist. xxii, 17 (100)
117-121 Epist. cxvii, 3, 7 (784, 787)
118 uel manere] om.
119 habeas] habes
120 non perire] non perisse
121 honesta] inhonesta
7 ut] unde I matheum] in add. R
7-9 Incerti Auctoris Opus Imperfectum in Matthaeum xl, 28; MG 56, 850
9 uacacione] vacantia
10 mundi cantica] cantica mundi RM
10-18 Epist. cvii, 4, 12 (682, 687-688)
13 etiam] et | ludus] lusus
etiam] et RM
16 se] om.
17 aut] et
18 babilonie] Babylonicae | immaculata] vermiculata
19 Hec Jeronimus] om.M idem] dicit M
19-21 Epist. xxii, 17 (100)
21-27 Comment. in Epist. ad Gal., Prol. (367-368); M 26, 307AB
23 sancte marcelle] marcelle sancte R
26 rome essem] essem Rome R tam] om. R
26-27 cf. p. 35, ll. 80-83
40-44 Epist. cxxv, 11 (939-940)
30-33 Epist. lxxix, 9 (506)
32 temptacionum] cogitationum
32 temptacionum omnes] omnes temptacionum RMI
33-40 Epist. cxxx, 15 (992)
33 huiuscemodi] hujusmodi
34 ut legimus] Scriptura dicente | ociosus] anima otiosi
35 ideo] idcirco
35 tibi — opere] ab opere tibi R
37 Et si] Quamvis
39 quam] nisi
39 quod manibus] conmanibus R manibus I confeceris] quod feceris M cum feceris I
106-108 Epist. cxxx, 10 (987)
41 necessarium] ut add. R fac] facere I
41 fac] facito
109-116 Epist. cvii, 10 (686-687)
43 recipiant] suscipiant
45-48 Vitae Caes. ii, 64, 2
47 uel] aut | palam] propalam
47-48 diuturnos uel] om.
47-48 diuturnos — diurnos] diuturnos R diurnos uel diuturnos M
49-53 Epist. cvii, 9, 10 (686)
51 ac] om.
51 succedat oracio] studeat oracio R oracio succedat M
53-54 dictum — supra] supra dictum est M
56-60 ibid. 4 (682-683)
57 dimidiata] dinudata R discere] dicere R
57 discere] dicere | consuescas] consuescat
58 discat] om. | officiat] officit
58 officiat] blurred P efficiat M
59 postea ei] ei prius R ei postea M discat] discatque R omnibusque] omnibus R
61 in — eas] eas in quatuor R castitate et] castitate R
63-65 De Duodecim Abusivis 5; CSEL 33, 158, 14-16
65 atque custodit] et habet
66-71 (Pseudo-)Origen, De Singularitate Clericorum 39; CSEL 32, 214, 20-215, 8
67 sanctimonie],
68 victoria], gloriarum],
69 uirtutum],
69 inquietancium] quieta
70 puritatis],
71 spiritus] et add.
puritatis],
spiritus] et add.
76 etiam] enim
76-83 Adv. Jov. ii, 9 (338-339); M 23, 299AB
78 concupiscere] cupere
79 arbitramur] arbitremur
80 attrectat] ac tractat R odoratur] adoratur R
80 simulatur a quibusdam] simulant quidam
81 uti] se abuti
82 copiis] corporis RM uoluptate] voluptatibus uti M
82 sine uoluptate] om.
82-83 que — mortua est] I Tim. v, 16
84 cf. p. 142, ll. 114-115
85-87 Ars Amat. ii, 437-438
88-92 ibid. i, 359-362
89 tunc] tum
90 Et] ut
91 Pectora] pectore R Pecora M
91 attrita] adstricta
92 tunc] tum
93-95 Pont. i, 10, 33-34
94 libido] voluptas
95 sepe] illa
96 cibi — potus] potus et cibi R idem] om. R
96-97 Adv. Jov. ii, 7 (336); M 23, 297A
98-99 Epist. cxvii, 6 (787)
99-100 Remed. Amor. 805
102-103 Eunuchus iv, 5, 6
103 bacho] Libero
104-106 Epist. lxxix, 10 (507)
106 gressus — pudiciciam] gressu pudicitia
107 demetriadem] themetriadem R
107 ac] et
108 et] in add. | imperatur] impetratur
et] ex I corpori] corpore I
110 et] ut | ualeat] possit
112 etatibus maxime] maxime etatibus M
113 nam] om. | lapsus] lassus
115 itineris longioris] longo itineri | supparent] superent
115 perpetes supparent] prepares supparentur R perpetes superent M perpetes suppetent I
115-116 mansione currendo] mentione currentes
116 corruatur] corruamus
116-123 Epist. cxxx, 11 (987-988)
117 Nequaquam] neque vero
118 desiccata] delicata
119 prius] ante
123-126 (Guigonis) Epist. i, 34; M 184, 329D
127-129 Disticha i, 2
130-131 Epist. cvii, 9 (686)
132 digestio] indigestio
digestio] indigestio M
132-133 Epist. xxii, 17 (100)
134-136 Epist. lxxix, 7 (505)
135 et] om. | adolescencie] adulescentulae
et] nec R balnearum] balneorum R
136 lauacra — displicent] omnino displicent lauacra R
136-139 Epist. cvii, 11 (687)
137 nudamque] et nudam
3 conposicione] last letter blurred P conpositioni I
3-8 Chrysostom, De Sacerdotio vi, 2; MG 48, 679
11-13 Remed. Amor. 343-344
remediis] remedio R
12 Decipimur] Auferimur
14-23 Epist. cxvii, 7 (787-788)
20 uideri noluerit] voluerit uideri R videri noluit I
21 detexerit] detexerat
detexerit] detexit R
22 lupanariarum] lupanarium
22 lupanariarum] corr. P lupanarum RI id] illud R
23 placere potest] potest placere R
27 incorruptibilitate] corruptibilitate R
28 locuples] locuplex RI igitur] ergo RM tinctio] intinctio M
29-36 De Habitu Virginum 16; CSEL 31,2, 199, 1-10
30-31 non — ueritatis] 1 Cor. v, 7
31 Numquid] num
33-34 non — nigrum] Matth. v, 36
37-38 Epist. cvii, 5 (683)
38 infeceris] irrufes
39-45 Epist. liv, 7 (286)
40 cerusa] cerussa
42 est] om. | indicium] indicia
44 faciem] facie
45 agnoscit] agnoscat
46 solum] tantum | ac] aut
46-59 op. cit. 15; ed. cit., p. 198, 5-20
47 eciam] et | omnes] omnino add. | ut] quod
48 plasma — adulterent] plastica nullo modo adulterari debeat | nigrore pulueris] nigro pulvere
48 nigrore] blurred P uigore RM nitore I
49 linimenta] liniamenta
linimenta] liniamenta RI lininamenta M
50 faciamus — nostram] Gen. i, 26
51 mutare — conuertere] conuertere — mutare M deo] diaboli M
54 ac] et
56 alius] illius M afferret] aufferret R iam] om. R
56 iamque] iam
57 Et] om.
58 existimas] putas M dei] blurred P sui(?) M et I
59-73 Hexaemeron vi, 8, 47; M 14, 260CD-261A
60 dei] om. | oblinias] oblinas
61 Illa] illi R non decoris] om.M
62 et] om.
63 nec] neque
64 quo] quod
65 in te] om. | Nam] om.
68 ergo] om.
69 quod — adulterare] paraphr. | igitur] enim
71 meum] om.
72 ergo] ego
75-78 Verecundia 1-2, cdlii, 5
77 Tingite candentes] tinginte cadentes R murice] mirice M
81-86 op. cit. 9; ed. cit., p. 194, 9-15
83 peccandi] sperandi
84 ac] et
84-85 prebeas videntibus] videntibus prebeas R
88-97 op. cit. 13, 17; ed. cit., p. 197, 6-10; p. 200, 3-7
89 puellas] et add.
91 et monilibus] ac monilibus R ornomenta] ornamenta RMI
91 ornomenta] ornamenta
92 cordis] corporis I et pectoris] ac pectoris R id] non M
92 et pectoris] ac pectoris
93 aliis] alii
94 huiusmodi] eiusmodi
95 puto] putem
96 contactas] contractas R a grege] aggrege R
96 morbidas] pecudes add.
97-101 Epist. cxxx, 7 (984)
98 eras] ea add.
99 videl.] om.
99 et depingere] ora depingere R
100 turritam] turritum
101 baptismum] gradu add. | dyabolo — renunciasti] paraphr.
103 facies] faciei R hoc] hos I atlethe] alethe RMI
103-117 Epist. cvii, 5 (683)
106 honeres] honores R ceruses] iurafes R Pretaxata] pretextata RI
106 ceruses] irrufes | Pretaxata] Pretextata
107 hemecio] Hymetio | eustachie] Eustochii
hemecio] hemocio R Heinecio I patruus] paternus M eustachie] eustochie RM
108 eius cultumque] eiusque cultum M
110 uidit] paraphr. | dei] om. | sibi] om.
110 minitantem] ministrantem R
111 dicentem] haec verba frangentem | Tu] ne add.
112 attrectare] attractare M iam nunc] racio R arrescent] arescent RMI
112 arrescent] arescent
114 perseueraueris] perseueraris R
118 iam] om. R operis huius] huius operis RM
123-124 Satyricon 94
128 ceno] scena M sceno I Nec] enim add.I
130-131 Secundus Philosophus, ed. cit., p. 17
secundi philosophi] philosophi secundi R
131 se ostendunt] ostendunt se M
132-134 Tibullus, i, 9, 51-52
133 Sit — cui] tu procul hinc absis, cui formam
136-137 Ars Amat. i, 623
137 eciam castas] castas eciam R
140 iam — suo] om.M suo] sicut add. R dicit] om. R
141-143 In Matth. xvii, 2; MG 57, 257
144-145 Regula 6; M 32, 1380
184-185 cf. p. 186, ll. 144-145
146 pulcritudinem] suam add. R
149 in exodo] exodi RI xxvi] xxio RI et foderit] om. R
150 bos — asinus] azinus — bos M
154 non velata] celata corr. P munce lota (non celata?) I dicitur] dicit R in] om. I
159 iudith — in] om. R in] om.M
162 eciam] dicit add. R helya] elemosyna I
162-171 De Elia et Jejunio 18, 66 (555); M 14, 720C-721A
163 quoque] etiam | et] om. | suos] praecipit add.
164 uero] om.
164 inverecundos] et inverecundis R sine] on margin P om. R
165 chomas] comam
168 dedecoroso] dedecurioso et R
168 adolescencium] adolescentum
170 et] om. | pro] om.
171 saltatibus] psaltatibus M talibus] tali R dicitur] in add. M
172 Est] Et R declinanda] est add. R
174 ad] om. I tondeatur] tondatur I
178 obicem] opicem M in] om. I
180-183 cf. pp. 183-184, ll. 83-85, 92-94
181 peccandi fomenta] fomenta peccandi R
182 id execretur] exsecretur id R fuit] om. R
184 dicit augustinus] augustinus dicit R
185 eciam] et M uelle appeti] appeti velle RM
4 puellis] precipue add. R uel] ac R
5-12 Epist. cvii, 13, 9 (689, 686)
8 absque] abs M cicinnatus] cincinatus RI citer natus M
8 cicinnatus] cincinnatus
9 eciam quod] om. | ancillis] ancillulis
10 Sed] om. | loquetur] loquitur
11 nequaquam] non
12-25 Epist. cxxx, 18-19 (994-995)
13 femine] te add.
14 maximeque] maxime R tibi — eligantur] comites eligantur tibi M
15 sit] est | autem] om.
18 siquidem] enim
20 ergo] om.
ergo] om. R pulcram — esse] se pulcram M
21 nequaquam] non
22 reuelato] revoluto | ceruices] cervicem
reuelato] releuato R
23 oculo uno] uno oculo M uie] cum add.I
23 incedit] ingreditur
24 cicinnatulos] cincinatulos
cicinnatulos] cincinatulos RI
25-38 Epist. lxxix, 8-9 (505-506)
26 facis] facit
27 uolo non] nolo | contempnas] contemnat | erubescas] erubescat | ambiciose] ambitiosa
uolo non] nolo M
28 flagitant] flagitat | preficiatur] praeficiat | senex] senem
30 caruisse] blurred P creuisse M puerorum] paruulorum R
30 puerorum] servulorum | uel] aut
31 impudicus] immoderatus | uel] aut
32 sequtus] securus
36 cantoris] creatoris M uenenata] inuenenata R uolsus] bolsus R
36 dyaboli] diabolici
37 senicarum] scenicarum R scenicorum I nichil] om. R obsequiis] obsequium M
39-53 Epist. cxvii, 6-7 (786-787)
40 graderis] gradieris
graderis] gradens R gradieris MI
41 pressisque] et pressis
42 et matronas] matronasque
matronas] maturos M
43 quoque] om.
43-44 Inter — assistencium] paraphr.
44 uidebit] audebit
46 aspectibus] affectibus
48 esse] omne | vidimus] legimus
51 et vina] inter vina | adolescentes] adolescentulos
52 deforme] de forma
53 cogeris] rogeris
cogeris] rogeris R idem] ibi R idem scribit] scribit idem M
53-59 Epist. xxii, 16 (99)
55 uitare] declinare
56 greges] reges R sepiunt] sopiunt R
57 fecit] facit R conuiciis] conuiuijs RI adulatoribus] adulacionibus R
58 cutis] om. I putes] putas M
58 farsa] farta
60 etiam] om. R etiam uiduis] viduis eciam M in, ad] om. I ia] ii R
62 nolunt] volunt M sc. — deum] apud deum sc. R
64 abrenunciando] renunciando R
67 umbrose] verbose RM sc.] sed M
68-72 Epist. xxii, 29(114)
70 circueunt] circumeunt | hiis] illis
circueunt] circumeunt I
71 atque] ac M quiduis] quodius I mali] vili R
71 et] ac
73 congruit] congruitur R in] om. I
74 prostibulo] prostabulo R uendiderunt] venderunt R
75 lingue sunt] sunt lingue R ac] atque R
78 reuera — dyaboli] om. I atque] ac RM
79 accendentes] accendentis R Ecce] om.M
82 halitus] hanelitus R egreditur] egredietur M
89 uiolauerit dei] dei uiolauit R dei uiolauerit M
91 in] om. RI sacrilegio] sacrilegi R
94 ad] om. I quibus] quibusdam R
98 unicam animam] animam unicam R
99 talis] tamen R suasione] persuasione M
100 basilisco] basilico R et] om. I sibilus] sibulus M
100-101 Etymologiae xii, 4, 9; M 82, 443
102 puelle] puella R debent] debet R erudiri] etc. add. M
3 minus humilitas] humilitas minus R
6-7 Cum — suum] Cant. i, 11
6-9 In Assumptione B. Mariae iv, 7; M 183, 428D
9 inuenit] invenerit
9 Hec] beatus add. R om. M bernardus] om.M etiam] et R
9-23 Super ‘Missus Est,’ Hom. i, 5; M 183, 58D-59AB
10-11 super — sanctus] spiritus sanctus super eam R
11 nequaquam] non
11, 13 requieuisset] quieuisset M
12 requiescit] requiescet | Porro] om.
12 requiescit] requiescet RM humilem et quietum] quietum et humilem R
11-12 super — quietum] Isa. lxvi, 2
13 super eam] super eum R Quomodo] ergo add. R enim add. M
13 utique] om. | eam] om. | Quomodo] enim add.
14 uero] ergo R uirginitatis — permixtio] permixtio virginitatis et humilitatis M
17 suadetur] consulitur
18 qui — capiat] Matth. xix, 12
19 Nisi — celorum] Matth. xviii, 3
Nisi — efficitur] siquis efficiatur R sicut] ut R
19 efficitur] efficiatur
21 deflet] deplorat
22 marie uirginitas] virginitas marie R
24-29 Expos. in Luc. ii, 16, 22 (1287, 1289); M 15, 1558D, 1560B
26 promisso] promissu | extollitur] exaltata est
27 Didiscistis] didicistis | et] om.
Didiscistis] didicistis RMI
29 salutauit] salutat M uirgo quanto] quanto uirgo R est] sit M
29 est] om.
30-42 De Sancta Virginitate lii, 53; M 40, 426-427
32 uiam sublimitatis] sublimitatis viam R
33 enim] om.
34 pinguit] piguit
pinguit] piguit RI
39 ferre potestis] potestis ferre R
44 Malo] Malim
45 Nam] et add. R etiam] om. R
43-47 De Virginibus iii, 3, 9 (176); M 16, 222C
46 quid] inquit R cautum] que tamen M
48 plenius — iii] in libro iii plenius R
50-51 animi reuerencia] reuerencia animi M
51-58 De Virginitate liii, 54, liv, 55, lv, 56; M 40, 427-428
52 ait uobis] vobis ait R oculi uagi] vagi oculi M
53 petulans] pecularis I indecens] incedens R
58 frenatis] refrenatis
67-68 de — dicitur] dicitur de quibusdam R
68 habentes plenos] plenos habentes M
68-69 Regula 6; M 32, 1381
72 oculis eius] oculorum suis I dicatur] dicat I
77 plaudebant] ambulabant dotted under add. P ambulabant add. R
78 dominus] om.M nudabit] denudabit corr. P denudabit M
80 pro fascia] fascia R Ubi] Ut R
80-84 Comment. in Isa. ii (60); M 24, 68D-69A
81 utamur] abutendum est | aduersus] adversum
84 depressione] conpressione R oppressione I
85-88 Controv. ii, 7 (15), 3, 5
86 Efferat] ferat | iacentes] iacentis | et] om. | salutorem] salutatorem
86 salutorem] partly blurred P saluatorem R salutatorem MI
87 pudiciciam] impuditiam
88 fortiter] sic | rogauit] rogat
91-96 De Abraham i, 9, 93 (312); M 14, 454BC
92 Hinc] inde | dicuntur eo] dictae
93 obnuberentur] obnuberent | o] om.
obnuberentur] obnubentur M
94 conseruetis] servetis
95 licet] om. | fuerit] designatum | tamen] om.
95 maritum] marito R tamen] tantum M
96 putauerit] putauit R ac] et R
97-110 De Virginibus ii, 2, 6-7 (164); M 16, 208C-209AB
99 uirginitas] vita add. | e] de
99 uelut — refulgeat] refulget uelut R
101 animo] animi | pericior] parcior
102 pauperis] pauperum
103 sermoni] sermone | mentis] solita add.
sermoni] sermone M
104 querens] quaerere | maioribus] natu add.
105 illa] ista
106 risit] derisit
107-108 nichil procax — uerbis] om.
109 fieret] fuerit
111-119 Epist. xxiv, 5 (130)
113 ut] quum add.
115 cicius] citus | eis] om. | tardius] tardus | mundicies] et add.
116 uestis et] veste | qualitate] aequalitate
118 illam] eam | maritate] maritae
119 suscipiant] suspiciant
123 Itaque] om.
121-126 De Virginibus iii, 3, 9, 13 (176, 177); M 16, 222C, 223C
126 estimatur] est
3-4 illarum — nuptui] earum nuptui tradere M
10 in] om.MI ia] ii R ad] om. I fornicaciones] fornicacionem RI
15 matris ipsius] matris eius RI sororem] uxorem M ipsius] eius R
20-23 De Abraham i, 9, 91 (311); M 14, 453C
21 iudicium exspectat] iudicia expectant M
23 uiro] om. R consulitur] consuletur M
28 oportet] oporteat R aliqua] alique R
29 sc.] om.M uirgo] scil. add. M
30 ille] ipse R tradit] tradat M
37 ad] om. I v] vio R hoc] om. R
42-43 Publilius Syrus, Sentent. 132
43 Diu] decies | quod] om. | instruendum] statuendum
43 tantum instruendum] instituendum R
44-50 cf. p. 147, ll. 27-30
53-54 Remed. Amor. 659
58-61 Epist. ix, 29-30
62 sit sapiens] sapiens sit M ac] et R
69 consulit] consulebat
consulit] consuluit RMI
70 ille] is
68-71 Valerius Maximus, vii, 2, Ext. 9
71-76 Adv. Jov. i, 46 (312); M 23, 275C
75 multosque] et multos
80 in thobia] Thobie I mundam] nudam R
85 habet potestatem] potestatem habet R
3 legitur — qua] sara de qua legitur R x] quod add. R
6 irreprehensibilem] irreprehensilem R
7 soceros honorare] honorare soceros R
8-9 Hecyra ii, 1, 4; Adv. Jov. i, 48 (317); M 23, 279C
19 sui — potestatem] potestatem sui corporis M
21-22 Quaestiones in Pentateuchum v, xxxiii; M 34, 762
22-25 Adv. Helv. 20 (228); M 23, 204AB
24 uerrunt] verrerint | ordinata] ornata
27 ia] iia R ad] om. I cogitat] cogitet R
28 autem] om. R uidel.] scil. R
31-42 Adv. Jov. i, 46 (312); M 23, 275BC
32 Duellus] Duillius
33 yliam] Biliam | que] om. | erat] om.
35 ergo] om. | ac] et
37 apud uxorem] uxori | cur] quare
38 admonuisset hoc] monuisset | ilia] illa
40 uicium ignorauit] ignorauit uicium R
41 infelicitatem — sui] corporis sui infelicitatem M
42 maledicto] om. I corpus — caste] caste corpus suum R
46-47 Amor. i, 8, 43
48-49 Tibullus, i, 6, 75
50-56 Amor. iii, 4, 3-8
57 refert] eciam add. M quod] Quid R
58 si — uxorem] om.MI uxorem] catrem (?) P metella] medela R erat] palam add. M
57-60 Adv. Jov. i, 48 (316); M 23, 279A
61-65 Epigr. iii, 26
64 te — nolle] me puta velle
68-70 Metam. vii, 716-717
69 faciesque] facies | iubebant] iubebat
71-73 Tibullus, i, 3, 83-84
72 Casta — coniunx] At tu casta
75 pudicia] pudicicia RI consistit in tribus] in tribus consistit R
78 proprios] om. R primo] quo I
78-79 Adv. Jov. i, 49 (319); M 23, 281B
80-86 Comment. in Epist. ad Tit. ii (718); M 26, 581BC
81 uiros] suos add. R pudicam habere] habere pudicam R
84 ut] Ita illa cf. note in Migne
85 dum] cum
86 cogitat] cogitarit
92 est et luctus] et luctus est RI
95 meliusque] melius quia R melius M
96 in ecclesiaste] Ecclesiastes I
101-113 De Virginibus i, 6, 28, and De Doctr. Christ. iv, xxi, 50; M 16, 196CD-197A
104 hec] hic
105 maritale] moritale
106 perdidere] prodere | quoniam] quae
107 alij] aliis
109 Nam] om.
111 alieni] aliene R habitura] habitatura M
111 Indignaris] irasceris | quam te] om.
112 docetur] doceatur | a] in | Denique] om.
docetur] doceatur R
113 adulterio] altero | quoniam ibi] ibi enim
114-125 De Hab. Virg. 15, 17; ed. cit., p. 198, 21-24, p. 199, 15-24
115 ut] quod add. M lenocenantibus] lenocinantibus RMI non] om. I
115 lenocenantibus] lenocinantibus
116 enim] om.
117 ista — operis] illa operis diuini M
118 te] om.
119 sed] om.
120 excludat] et add. | et dicens] dicat
122 cum] quando | sint] sunt
125 et] om.
127-129 cf. p. 185, ll. 136-137
133 inquit] inquam R ut sc.] sc. ut RMI
136 peplum] pepulum M quo] quod R
138 peplo] peplis R ac ceteris] et aliis M
141 gemmis auroque] auro gemmisque M
141-142 cf. p. 181, ll. 11-13
143 reuera] tenera M luta] luto RI
144 io] primi R om. M est] om.M
147 in] om. I exterius — se] se — exterius M ornabant] ornabat I se et conponebant] et conponebant se R
149 suis] om.M ornauit] ornabat R
151 Ideoque] ideo R illa] om. R
153 ad] ac R cubile] cubiculum M regium] regni I
154 cultum] vultum R egeo] egeno R
156-162 Valerius Maximus, vi, 3, 10
157 gallo] quis add. R operto] aperto R
157 eo] om. | operto] aperto
158 cognouit] cognouerat | prescribit] praefinit
159 instrumenta] instrumentis R prepara] blurred P preparata MI
159 prepara] conpara
161 accersitus] arcessitus
166 detester] dester R detestor M
168 mariti amore] amore mariti M
169 docet] dicit M tytum] ii add.I secundum] 2o M
170 disciplinatas] disciplinatos R nec] ne R
171-173 cf. p. 188, ll. 34-38
173 senicarum] scenicarum RI nichil — obsequiis] nec — obsequium I
2 admonenda est] est admonenda R ipsam] om. R
6 honestam] sanctam M conuersacionem] et honestam add. M in] om. I
10 simul — Jeronimus] dicit Jeronimus simul M
10-11 Epist. lxxix, 8 (505)
11 uel — te] om.
20 auro aut] auro uel R promittentes] om. R
21-27 Comment. in Epist. I ad Tim. ii (293); M 17, 467D-468A
23 namque] enim
24 nec1] om. R facit credi] credi facit M
26 itaque] enim
33, 35, 39 in] om. I
37 instabilis est] est instabilis R
37-38 ab — retardat] om.M sic et] sic R
39 mulieris taciturnitate] muliere taciturna M
41-45 Homiliae vi; M 94, 37B
43 ipsum] haec add. | hec] om.
46 loquitur] in sermone add. R
46-68 In Dominica infra Octavam Assumptionis B. V. Mariae 10, 11; M 183, 435ABCD
47 loquax] loquitur I fuisse] esse R
48 materna auctoritate] auctoritate materna R
49 quoque] denique
54 uero] om.
55-56 eundem, ad, nupciarum] om.
57 ac] et
58 ualuit] potuit
59 quoque] om. | templum] Domini add.
60 illo] eo | ipsa] se ipsa
61-62 maria — suo] Luc. xix, 51
62 ne] neque
63 dixisse] fecisse | Tociens] toties
65 sed] et add.
67 quociens] quoties
69 in] om. I perstillancia] pestilencia R
71 perstillante] pestillante R
73-79 cf. p. 153, ll. 46-57
78-79 uicinam — ancillula] ancillam cur cum ancilla R
80 honesta — esse] debet esse honesta M
81-82 Epist. lxxix, 8 (505)
84 bonis operibus] operibus bonis M
90 diuina scriptura] scriptura diuina M
93-94 uel superba] ac superba R
96 dicit] beatus add. M sancto] beato M
96-100 De Abraham i, 5, 42 (297); M 14, 437D-438A
97 domum] domo R abraham] abrahe M
98 hoc] hec MI quantus] quantum I
99 sc., eciam] om. | hospitem] hospitum
100 sed] om. | reuerencia] verecundia
101 impudica] impudicitia I in] om. I id est] om.M occulta — ignota] ignota — occulta I
106 nequa] nequam I xxvii] xxvio R
107 eius — tegetur] illius — tergetur R
3 prima] ii R ad] om. I viii] vii I
7-10 Adv. Jov. i, 15 (265); M 23, 234D
8 io] iio R sed] et add. M etiam I
11 desipiebant] decipiebant R dampnabant] condempnabant R
22 quedam — sunt] conuerse sunt quedam R
27 id] illud R hoc M subiungit] subiungitur M
29-31 Comment. in Epist. ad Corinthios I vii (138); M 17, 225D
30 celebrantur sublimiter] sublimiter celebrantur RM celebrantur solenniter I etiam] on margin P om. MI
31 sed] autem | conceduntur] concessae sunt
34 fiat contrarium] contrarium fiat M
36 in ecclesiaste] Ecclesiastes I
38-45 De Bono Viduitatis xi, 14; M 40, 439
39 deo] domino
40 peiores] potiores I ostensionem] offensionem RM
40 ostensionem] offensionem
42 exegerat offerendum] exigerat offendendum R
44 fraudati] fundati R habuit uouendi] habet vouendi R vouendi habuit M
47 bigamie] digamie
47-57 Epist. lxxix, 10, 11 (507, 508)
48 melius — uri] I Cor. vii, 9
48 Nam] om.
51 bigamie] digamie
bigamie] digamie R
52 dicit] i add.I thymoth.] v add.I adolescentulas] adolescenciores M hoc] hec R
52-53 hoc — subiungit] indulserit statim subjecit
54 eum] illum
55 Itaque] Ideo | continere] se add.
56 pocius maritum] maritum pocius R
56-57 sciatque — amputatum] paraphr.
58 econtrario uirginibus] virginibus econtrario M
59-68 (Pseudo-)Jerome, Epist. ix, 17; M 30, 141D-142A
60 dei genitricis] genitricis dei R Sed] et add. R
60 Sed] et add.
61 uitam] scilicet add.I bene] om. R
61 propter — enim] Ideo
62-63 Mulier — spiritu] I Cor. vii, 34
63 Quoddam] quodammodo
67 ergo] siquidem
69 De Viduis iv; M 16, 241-242
70-79 De Bono Coniugali viii, 8; x, 10; M 40, 379, 381
70 quidem] om.
72 omnes] homines add.
74 impleretur] compleretur
75 uidetur] apparet
77 Et post] aut illo loco | inquit] om.
84 admitterentur] ad votum add. R in] om. I ad] om. I
85 idem] ibidem RMI subiungit] subiungitur RM
88 est inquit] om. R etc.] om. R ibidem] ibi R
90 tribulacionem pacientibus] pacientibus tribulacionem M
95-98 cf. p. 189, ll. 53-59
96 adulatoribus] adulacionibus R
100-104 cf. p. 188, ll. 25-38
104 etc.] om. R omnia — oblectamenta] carnis delectamenta R
106-114 Epist. lxxix, 7 (504)
111 unctam] litam
unctam] litam R cerussa] cerissa R
112 nigros] nigrosque
116-137 Epist. xxxviii, 3-5 (174-176)
117 fulcior] fuscior
fulcior] fustior R inculcior M
118 et] om. | pilis] tegmine
119 locusta vilius] locustis vilius est
121 gypseo] gypseae
gypseo] gipsee R nimio] minio I
122 improuidens] improvidis
123 sunt] sint
125 que] denique add. | greges — uirgule] gregem — virgunculae
126 Ecce] om.
127 que — undique] ante morosius
128 nunc] ut R tantum sufficere] sufficere tantum R
129 tunc] illo tempore
131 super] nudam add. | facies] psymmithio add.
132 est] om. | soccusque] soccus
est] blurred, corr. P cum M soccusque] soccus R
133 et] om. | datur] largitur
134 distinctum] est add. | simplex] paraphr.
135 Siquis] Si | inuidet] scorpius add. | detrahit] paraphr.
136 besilla] blaesilla | dignabitur] dedignabitur
besilla] blesilla RM
143 nocte — die] die — nocte M
146 ecclesie] om. R si — inquit] inquit si qua R
150-151 habet — sc.] habeat — videl. R
151 sc. in domo] in domo sc. M
152-155 De Viduis iv, 22 (191); M 16, 241C
153 Predicatur] praedicetur
154 religioni] et add. | corpori] corpore
154 effeta] effectione R effecta M
155 pietas — officio] om.
6 uirginitatem] virginem R sc.] om. I
7-11 Comment. in Epist. ad Cor. I vii (138); M 17, 225B
8 matrimonio iungit] nuptum dat | sibi] om.
50-52 Epist. xxii, 20 (103)
129-134 Adv. Jov. i, 36 (293, 294); M 23, 259CD-260A
9 iungit] dat
11 mundi] saeculi
12 dicit augustinus] augustinus dicit M
237-240 De Virginitate lii, 53; M 40, 426-427
12-13 De Conjugiis Adulterinis i, 19, 23; M 40, 464
13-22 Adv. Jov. i, 16 (265-266, 262); M 23, 235A-C, 232B
17-18 crescite — etc.] Gen. i, 28
18 oportuit] necesse fuit | plantari] plantare
19 deinceps] postea
deinceps] inde R inter] om. R
20-21 Denique — uirginitatem] om. R
21 probatur interesse] interesse probatur M
22-28 Epist. xxii, 19, 20 (102, 103)
23 Crescant — sunt] sing.
Crescant] criscant M impleturi] repleturi R
24 agmentum] agmen
agmentum] agmen R augmentum MI partly erased and corr. P
29 preminet] preeminet M statui] videl. add. R
31-43 Epist. iii; M 65, 328C, 330AB
32 illius] illic | specialis] spiritalis
32 specialis] erased and corr. P spiritualis R
34 conseri] censeri
conseri] censeri R
35 Sed] om.
36 pociore distare] distare pociore R pociori distare I
36 coniugali uita] sanctis nuptiis
38-39 sancta uirginitate] virginitate sancta M
43-48 De Hab. Virg. 3; ed. cit., p. 189, 11-15
45 gloria] est add.
48 sanctimoniam] sanctimonia R
49 uirginitatem suam] suam virginitatem R
57-64 Epist. cxxx, 6-7 (981)
53-57 cf. p. 184, ll. 106-116
56 Ideoque] Ideo M arruit] aruit RM
57-58 Jeronimus scribit] scribit Jeronimus M
58 ac] et
58 plene] final e erased and corr. P pleni I
59 christiani] christiane RMI debiles] deformes R filias] om.M
60 estimantes] om.
estimantes] existimantes R
61 margaritum] margaritam I et] luxurie add. R aliorum filiorum] aliarum filiarum I luxurie] om. R
61-62 et — prouidentes] paraphr.
63 fuerat nupciis] nupciis fuerat R christiana] christi R traditum] tradendum I
63 christiana synode] Christi synoride
66 victoriosa] virtuosa R in] om. I
70 fictilibus] facilibus R fictibus M
75-76 (Pseudo-)Jerome, Epist. ix, 5; M 30, 126D
77, 83, 91 in libro] om. I
84-85 cf. p. 212, ll. 47-48
85 sanctimoniam] sanctimonia R
86 cauere debent] debent cauere R
91 unde] ut M est] enim add. M
97 in iohanne] Johannis I xix] om.M sc. de] sc. R
106 uobis laqueum] laqueum vobis R
108 obseruandi] obseruanda I assimilat] assimulat R
114 uiro] om. R dei — etc.] domini sunt R
119-128 Epist. cxxx, 10, 4 (987, 972)
119-121 cf. p. 180, ll. 106-108
121 ideo] quam ob rem
121-122 preceptum — habere] non habere preceptum M
123 uiri] virorum
123-124 uiri — horrere] horrere viri contactum R
horrere] habere M
127 appetere] appetisse
132 esse uirgines] virgines esse RI
133 nec] et | persuadendo] non add.
133-134 De — do] I Cor. vii, 25
138 gloriola] gloriosa R gloria M
140 corona] om. R interrasilis] interuasilis R altera] alia R
142 apponuntur] opponuntur R gloria communis] communis gloria R
145 scriptura diuina] diuina scriptura R
155-162 Ambrose, Hymni lxxx, 5-12; M 17, 1221
156 septus] sceptus R et septus I
157 sponsas decorans] sponsus decorus
sponsas — personant] etc. M
188-190 Epist. xxii, 20 (103)
166-175 Epist. xxii, 41 (125)
167 corporis tui] om. | depinge] pinge
167 presentis] mercedis add. M
168 non] nec
169 non — sed] om.
170 et] cum
171-172 Cantemus — est] Exod. xv, 1
173-174 Surge — mea] Cant. ii, 10
174 etiam] et
174-175 Que — ascendit] Cant. iii, 6
176 incoinquinata] coinquinata RI nesciuit] nescit R
178 decorabuntur] coronabuntur R
179-183 Augustine?
179 augustini sentenciam] sentenciam augustini M
184 oportet in ea] in ea oportet RM
186-188 Incerti Auctoris Opus Imperfectum in Matthaeum xxxii, 12; MG 56, 804
187 uel — debilitas] debilitatis corporis
189 Cur] Quare
190 meriti] mercedis
191-192 qui — uirginitatem] que virginitatem necessitate R
192-199 Julianus Pomerius, De Vita Contempl. iii, 7; M 59, 483C
193 Quosdam] tales
195 pudici sint] sing.
195 non] tamen add. R uoluntarie] voluntate R
196 primi] ille | agunt] agat
197 tercij] paraphr. | consuescunt] consuescant
198 delectacione crescente] crescente delectacione M
201-203 Epist. xxii, 38 (122)
201 sit] est
202 sic diffinit] ita definivit
203 in] ut
204 uel aufertur] et aufertur R uel] in add. R
207-215 De Virginitate xi, 11; M 40, 401
209 nondum] vel add.
211 merito coniugate] coniugate marito R
212 amorem] amore R iam — conponit] uni iam exponit R
219 de — corinthios] om.M in — iia] in ii ad cor. R ii Cor. 1 I
220 in ecclesiaste] Ecclesiastes I in ecclesiastico M
227 in] om.M unde] dicit add. M
227-230 (Pseudo-)Jerome, Epist. ix, 19; M 30, 142C
229 antequam] priusquam | et om.
230-234 cf. p. 137, ll. 94-98
232 extinguantur] extinguuntur M
236 superius — est] dictum est superius R
238 et] om.
241-245 De Hab. Virg. 24; ed. cit., p. 205, 2-5
243 pergite] peragite I peruenite] peruenire R
244 mementote] tunc add.
246 Explicit] erudicio puerorum nobilium add. M liber de eruditione puerorum regalium add.I
M = Migne, Patrologia Latina
MG = Migne, Patrologia Graeca
CSEL = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum
Two or more page references on the same line indicate identical or nearly indentical citations.
(Pseudo-)Alanus
Liber de Trinitate [cf. A. Pelzer, Codices Vaticani Latini ii, Pars i (1931), p. 549 (MS. 1041)]
Init. (cf. Pseudo-Boethius, Liber de Articulis Fidei)
56
Alfarabi
De Ortu Scientiarum [Alfarabi, Über den Ursprung der Wissenschaften (De Ortu Scientiarum), ed. C. Baeumker, Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, xix, 3]
ii
40
De Scientiis [Alforabi, Catálogo de las Ciencias, ed. A. González Palencia, Publicaciones de la Faculdad de Filosofía y Letras, Universidad de Madrid, ii, (Madrid, 1932)]
i
40
i
41
Ambrose, St
Commentaria in Epistolam ad Corinthios I[M 17]
vii
207
vii
211
Commentaria in Epistolam I ad Timotheum [M 17]
ii
203
Commentaria in Epistolam II ad Timotheum [M 17]
ii
72
ii
74
ii
78
ii
78
De Abraham [M 14]
i, 5, 42
205
i, 9, 91
195
i, 9, 93
193
De Elia et Jejunio [M 14)
18, 66
186
De Incarnatione [M 16]
iii, 14
31
ix, 89
74
De Interpellatione [M 14]
i, 7, 21
139
De Officiis [M 16]
i, 17, 65 (19); 18, 71 (20); 18, 75 (21)
142
De Poenitentia [M 16]
ii, 10, 96
87
De Viduis [M 16]
iv
208
iv, 22
211
De Virginibus [M 16]
i, 6, 28
200
ii, 2, 6-7
193
iii, 3, 9
192
iii, 3, 9, 13
194
Epistolae [M 16]
xlviii, 2
69
Expositio in Lucam [M 15]
i, 2
42
ii, 1
174
ii, 8, 19, 20, 21
175
ii, 16, 22
191
ii, 19
116
vii, 122
171
viii, 21
94
viii, 70
14
x, 45
9
Hexaemeron [M 14]
iii, 1, 1
107
vi, 8, 47
183
Hymni [M 17]
lxxx, 5-12
216
In Psalmum CXVIII [M 15]
Sermo vii, 25
62
Sermo xvi, 45
139
Sermo xviii, 31
139, 143
Sermo xix, 19
142
Sermo xix, 19
144
?
18
?
74
Anselm of Canterbury, St
Epistolae [M 159]
l
99
Meditatio [M 158]
vii, 1
145, 168
Apuleius
De Deo Socratis [Apulei Madaurensis Opuscula Quae Sunt de Philosophia, ed. A. Goldbacher (Vienna: Gerold, 1876)]
iv, 129
130
xxii, 170
19
(Pseudo-)Apuleius
Asclepius [ed. cit.]
xii, 83; xiv, 85 (cf. Mercurius Trismegistus)
55
Arator
Historia Actuum Apostolorum [M 68]
ii, 848-849
101
Aristotle
De Sophisticis Elenchis [Aristotelis Opera, ed. I. Bekker (Berlin: Acad. Reg. Boruss., 1831)]
1
76
2
32, 71
Metaphysica [ed. cit.]
A 1
20
A 1
34
A 1
41, 71
A ἔλ. 1
20
A ἔλ. 3
13
A 2
55
B 2
56
Moralia Nicomachea [ed. cit.]
i, 2
52
ii, 1
84, 140
Physica [ed. cit.]
i, 1
84
Problemata [ed. cit.]
xxx (v. Cicero, Tusc. Disp. 1, 33)
34
Topica [ed. cit.]
viii, 4
76
viii, 11
73
‘Auctoritas a sanctis patribus frequentata’
?
80
Augustine, St
Confessiones [S. Aureli Augustini Confessionum Libri Tredecim, ed. P. Knöll (Leipzig: Teubner, 1898)]
i, viii, 14, 15; xii, 19
9
i, viii, 14-15; xii, 19
93
i, xiii, 20-21; xvi, 25
23
i, xvi, 26; xvii, 27
24
i, xviii, 29
35
ii, i, 1
134
ii, ii, 2
130
ii, iii, 7
112
ii, iii, 7-8
127
iii, i, 1
131
iii, v, 9
17
iii, viii, 15
129
iv, iv-ix, 7-14
131
x, xxvi, 37
115
x, xxxv, 54
48
Contra Faustum [M 42]
xi, 5
32
xi, 5
57
xiii, 15
60
xxii, 27
110
xxii, 30
149
De Bono Coniugali [M 40]
viii, 8; x, 10
208
xi, 12
148
xvi, 18; xxi, 26; xvii, 19; xxi, 25; xxiii, 28
155
De Bono Viduitatis [M 40]
xi, 14
207
De Catechizandis Rudibus [M 40]
ix, 13
35
De Civitate Dei [S. Aureli Augustini De Civitate Dei, ed. E. Hoffmann (Vienna: Tempsky, 1899-1900); CSEL 40, 1-2]
xxi, 14
39
xxi, 14
161
xxi, 16
87
xxi, 16
136
xxii, 22
6, 88
xxii, 22
95
De Conjugiis Adulterinis [M 40]
i, 19, 23
211
De Doctrina Christiana [M 34]
i, xxxvi-xxxvii, 41
67
ii, vii, 10
50
ii, xvi, 21
65
iv, v, 7
30
iv, v, 7
36
iv, x, 24; xi, 26; xxviii, 61; xxvi, 56
15
iv, xxi, 50
200
iv, xxvii, 59
10
iv, xxviii, 61
74
De Ecclesiasticis Dogmatibus [M 42]
xxiv
161
[[ Print Edition Page No. 225 ]]
De Genesi ad Litteram [M 34]
viii, 6
104, 108
viii, 6, 12
104
ix, 7, 12
147
ix, 7, 12
150
De Magistro [M 32]
xiv, 45-46
17
De Sancta Virginitate [M 40]
xi, 11
217
lii, 53
191
lii, 53
218
liii, 54; liv, 55; lv, 56
192
De Trinitate [M 42]
ix, i, 1
72
x, i, 1
34
x, i, 1
44
x, i, 3
49
xiv, v, 7
6
Epistolae [M 33]
54, ii, 3
129
93, ii, 4
96
138, ii, 14
96
Liber Quaestionum LXXXIII [M 40]
53, 2
91
Quaestiones in Pentateuchum [M 34]
v, xxxiii
198
Regula ad Servos Dei [M 32]
6
118
6
186, 187
6
192
Retractationes [M 32]
i, iv, 4
17
Sermones [M 38]
xx, 4
84
ciii, 2-3
31
Soliloquia [M 32]
ii, 7, 14
70
ii, 7, 14
75
Sermo de Virginibus
?
217
?
60
? v. Gratian, Decretum ii, xxxiii, Quaestio v
94
(Pseudo-)Augustine
v. Caesarius of Arles, Hom. i
33
Avicenna
Liber Canonis [Avicennae . . . Liber Canonis, trans. Gerardus Carmonensis (Basel: Heruagios, 1556)]
168
Metaphysica [cf. Liber Auicenne de Philosophia siue Scientia Diuina, edd. Franciscus de Macerata and Antonius Frachantianus Vicentinus (Venice: Bernardinus, 1496); Die Metaphysik Avicennas, ed. and trans. M. Horten (Halle a.S. and New York: Haupt, 1907), p. 25]
i, i, Tract. i, Prooem
56
Basil, St, the Great
Hexaemeron [MG 30]
iii, 2
39
Bede
Homiliae [M 94]
vi
204
In Samuelem [M 91]
ii, 9
59
In Marci Evangelium Expositio [M 92]
iii, 11
77
Super Parabolis Salomonis [M 91]
i, 6
42
Bernard of Clairvaux, St
De Consideratione [M 182]
i, ii, 2
90
ii, vii, 15
10
ii, ix, 18; x, 19
160
De Conversione ad Clericos [M 182]
viii, 16
145
xxi, 37
142, 179
De Praecepto et Dispensatione [M 182]
vi, 11
114
Epistolae [M 182]
cvi, 2
63
In Assumptione B. Mariae [M 183]
iv, 7
190
In Capite Jejunii [M 183]
ii, 2, 3
164
ii, 4
161
In Circumcisione Domini [M 183]
iii, 7
141
In Conversione S. Pauli [M 183]
i, 6
115
In Dominica infra Octavam Assumptionis B. V. Mariae [M 183]
10, 11
204
In Epiphania Domini [M 183]
i, 7
139
In Festo SS. Petri et Pauli [M 183]
i, 3-4
104, 117
i, 4
123
In Psalmum ‘Qui Habitat’ [M 183]
iv, 3
165
xi, 1
163
xiv, 1-3
162
[[ Print Edition Page No. 226 ]]
Sententiae [D. Bernardi Opera (Venice: Nicolinus, 1568)]
i
137, 218
Sermones [M 183]
xli, 4
114
xli, 5
115
xli, 6
116
xli, 7
116
xli, 7
116
xli, 8
117
xli, 10
117
Sermones in Cantica [M 183]
xiii, 1
164
xxxvi, 3
40
xxxvi, 3
47
xxxvi, 4
51
xxxvi, 4
78
lxxi, 14
109
Super ‘Missus Est’ [M 183]
i, 5
191
(Gaufridi) Declamationes [M 184]
xxxiv, 40
103
(Guigonis) Epistola ad Fratres de Monte Dei [M 184]
i, 10, 31
62
i, 11, 34
63
i, 14, 42
14, 64
i, 34
180
?
48
?
164
Boethius
De Consolatione Philosophiae [Philosophiae Consolationis Libri Quinque, ed. W. Weinberger (Vienna: Tempsky, 1934); CSEL 67]
i, Metr. I, 22
83
ii, Metr. VII
169
iii, Prosa VI
50
De Syllogismo Hypothetico [M 64]
i
12
(Pseudo-)Boethius
De Disciplina Scholarium [M 64]
ii
18
ii
18
ii
20
ii
30
ii
30
ii, iii
38
iii
39
iv
20
iv
24
iv (cf. note in text)
30
iv
30, 36
iv
130
iv
130
v
32
v
32
v
38
vi
10
vi
13
vi
16
vi
19
Liber de Articulis Fidei
v. (Pseudo-)Alanus, Liber de Trinitate
56
?
27
?
42
Caecilius Balbus
De Nugis Philosophorum [Caecilii Balbi De Nugis Philosophorum, ed. E. Wölfflin (Basel: Schweighauser, 1855)]
(cf. Pseudo-Plato)
97
Caesarius of Arles, St
Homiliae i (Pseudo-Augustine, Sermones 299, 4) [M 39]
33
Homiliae vi [M 67]
37
Cassianus, Johannes
De Institutis Coenobiorum [M 49]
iii, 8
63
iii, 11
65
Cassiodorus
De Orthographia [M 70]
Praef. 7
64
Catonis Disticha
Catonis Disticha [Poetae Latini Minores, ed. E. Baehrens (Leipzig: Teubner, 1881), iii, 216 ff.]
Prol.
36
i, 2
180
i, 4
158
i, 10
74
i, 30
9, 12
i, 34
128
ii, 2
50
ii, 4
18
ii, 7
128
ii, 22
128
iii, i; iii, Prol. 3-4; iv, 29
33
iii, 13
124
iii, 13
125
iii, 22
170
[[ Print Edition Page No. 227 ]]
iii, 22
170
iv, 15
126
iv, 22
171
Monosticha [ed. cit.]
8
126
Chrysostom, St John
De Sacerdotio [MG 48]
vi, 2
181
Dominicae XVIII post Pentecostes ex Variis in Matthaeum Locis [Opera Divi Joannis Chrysostomi (Venice: Ad Signum Spei, 1548), ii]
xxvi
36
In Matthaeum [MG 57]
xvii, 2
185
xxiii, 7-8
172
(Pseudo-)Chrysostom
Incerti Auctoris Opus Imperfectum in Matthaeum [MG 56]
xxxii, 12
217
xxxix, 25
77
xl, 28
176
Cicero
Academica Priorum [M. Tullii Ciceronis Scripta Quae Manserunt Omnia, ed. C. F. W. Müller (Leipzig: Teubner, (1889), Pars iv, Vol. i]
ii, 3, 7
21
De Amicitia [ed. cit., Pars iv, Vol. iii]
5, 18
123
23, 88; 14, 50
123
27, 104
68
De Inventione [Opera Rhetorica, ed. W. Friedrich (Leipzig: Teubner, 1893), i]
i, 1, 1
11
i, 22, 32
14
i, 25, 36
44, 63
i, 41, 76
15
ii, 53, 163
96
De Legibus [ed. Müller, Pars iv, Vol. ii]
i, 15, 42
113
iii, 2, 5
104
De Officiis [ed. cit., Pars iv, Vol. iii]
i, 17, 55-56
126
i, 17, 56
123
i, 39, 139
150
i, 39, 139
151
ii, 12, 43
82
ii, 13, 46
139
ii, 18, 64
151
iii, 6, 28
125
Ad C. Herennium De Rhetorica [ed. Friedrich]
i, 2, 3
12
De Senectute [ed. Müller, Pars iv, Vol. iii]
xi, 36, 34; ix, 38
167
xi, 38
142
xi, 38
144
xi, 38; ix, 29
140
xix, 68, 67, 68, 69, 71
145
xx, 74
145
xxiii, 84
170
In C. Salustium Crispum Controversia [ed. cit., Pars iv, Vol. iii]
3, 9
150
Paradoxa [ed. cit., Pars iv, Vol. iii]
Prooem. 3
11
Pro Cornelio Balbo [ed. cit., Pars ii, Vol. iii]
xx, 45
90
Pro M. Caelio [ed. cit., Pars ii, Vol. iii]
xii, 28
162
Tusculanae Disputationes [ed. cit., Pars iv, Vol. i]
i, 2, 4
50
i, 18, 41
21
i, 30-31, 74-75
171
i, 33 (cf. Aristotle, Problemata).
34
iv, 3, 5
122
v, 15, 44
165
v, 36, 103
50
v, 36, 105
47
Claudian
De Consulatu Stilichonis [Claudiani Carmina, ed. J. Koch (Leipzig: Teubner, 1893)]
iii (xxiii), Praef. 6
12
De Raptu Proserpinae [ed. cit.]
ii (xxxv), 300
169
iii (xxxvi), 227
134
In Eutropium [ed. cit.]
ii (xx), 18-19
101
(Pseudo-)Clement of Rome, St
Epistolae (MG 1)
iii
19
iii
31
iii
77
iv
73, 74
v
60
[[ Print Edition Page No. 228 ]]
Recognitiones [MG 1]
ii, 24, 25
72
iii, 33
34, 36
vi, 1
63
Cyprian, St
Adversus Iudaeos [S. Thasci Caecilii Cypriani Opera Omnia, ed. W. Hartel (Vienna: Gerold, 1868-1871); CSEL 3, 1-3]
1
33
De Bono Patientiae [ed. cit.]
3, 5, 7, 12, 17, 20
96, 98
De Duodecim Abusivis Saeculi [ed. cit.]
3
141
5
178
11
6
11
103
De Habitu Virginum [ed. cit.]
3
212, 214
9
183, 187
13, 17
184
15
182
15, 17
200
16
182
24
218
Testimonia [ed. cit.]
Prol
53, 68
Dionysius Areopagita
De Divinis Nominibus [MG 3]
iv, 11
35
Ennodius, Magnus Felix
Opera [Magni Felicis Ennodi Opera, ed. F. Vogel, Mon. Germ. Hist., Auct. Ant. (Berlin: Wiedmann, 1885)]
i, 2
70
ii, 7
12
cxxiv, 3
19
cdlii, 5
183
cdlii, 22
129
(Pseudo-)Epicurus
v. Seneca, Epistolae ii, 7 (19), 10
123
Fulgentius, Fabius Planciades
Mythologiae [Fabii Planciadis Fulgentii Opera, ed. R. Helm (Leipzig: Teubner, 1898)]
i, 22
147
Fulgentius of Ruspe, St
Epistolae [M 65]
iii
212
Geoffrey of Vinsauf
Poetria Nova [E. Faral, Les Arts poétiques du XIIe et du XIIIe siècles (Paris: Champion, 1924)]
50
68
1707-1708
22
Gratian
Decretum [M 187]
i, Dist. xx, i
61
i, Dist. xx, i
61
i, Dist. xxxvii
42
i, Dist. xxxvii
56
i, Dist. xxxvii
59
i, Dist. xxxviii
19
ii, xxiii, Quaestio i
96
ii, xxiii, Quaestio iv (cf. Augustine?)
94
Gregory, St, the Great
Epistolae [M 77]
xi, 54
59
Homiliae in Ezechielem [M 76]
i, Hom. vii, 12
128
XL Homiliae in Evangelia [M 76]
i, xii, 4
172
Moralia [M 75-76]
vi, 6, 8
165
xii, 21, 26
80
xvi, 69, 83
145, 166
xxii, 5, 10; 6, 12
165
xxiii, 7, 14
31
xxxv, 14, 29, 28
105
xxxv, 14, 29
109
xxxv, 14, 30
109
?
91
?
165
?
172
Gregory, St, Nazianzen
De Animae Suae Calamitatibus Carmen Lugubre [MG 37]
229 ff
45
Orationes [MG 35]
xvii, 6
113
Hilary of Poitiers, St
De Trinitate [M 10]
i, 15
75
i, 18
35, 67
i, 29, 26
71
Hildebert of Lavardin
Carmina Miscellanea [M 171]
cxxxix
169
Horace
De Arte Poetica [Q. Horatii Flacci Carmina, ed. F. Vollmer (Leipzig: Teubner, 1912)]
1-2
120
158-165
82
169-174
167
333-334
15
365
15
376
15
Carmina [ed. cit.]
i, 4, 13-14; ii, 18, 32-34; Epistolae i, 16, 79
169
iv, 4, 22
48
Epistolae [ed. cit.]
i, 1, 98-100
158
i, 2, 69-70
84
i, 10, 24
82
i, 18, 15
74
ii, 1, 116
28
ii, 1, 117
28
Sermones [ed. cit.]
ii, 2, 85-86
94
ii, 5, 32-33
50
Hugo of Folieto
De Claustro Animae [M 176]
ii, 18
118
Hugo of St Victor
De Archa Noeh [M 176]
iii, 6
51
De Institutione Novitiorum1 [M 176]
v
132
vi
73
vii
79
x
103
x
118
x
118
xi
119
xii
119
xii
120
xiii
121
xiv
121
xviii
121
xx
122
xxi
122
De Meditando [M 176]
64
Didascalicon [M 176]
i, 2
9, 47
iii, 3
19
iii, 3
48
iii, 6
14
iii, 6
61
iii, 6
67
iii, 7
21
iii, 7
21
iii, 8
21
iii, 8, 9, 10, 12
52
iii, 11
62
iii, 12
36
iii, 12
37
iii, 12
52
iii, 12
53
iii, 13
24
iii, 14
25
iii, 14, 3, 4, 6
53
iii, 14
42
iii, 15
26
iii, 17, 18
26
iii, 19, 20
26
iii, 20
27
iv, 1
56
v, 5
18
v, 5
19
v, 7
48
Miscellanea [M 177]
I Tit. iii
69
?
110
(Pseudo-)Hugo
De Spiritu et Anima [M 40]
xlviii
34
Isidore of Seville, St
De Ecclesiasticis Officiis [M 83]
ii, 11, 5
13
Etymologiae [M 83]
xii, 4, 9
190
Regula Monachorum [M 83]
xv
95
Sententiae [M 83]
iii, 13, 1
23
iii, 13, 11
56
Jerome, St
Adversus Helvidium [M 23]
19
152
20
198
Adversus Jovinianum [M 23]
i, 15
206
i, 16
86
i, 16, 13
211
i, 36
152
i, 36
215
i, 46
196
i, 46
198
i, 47 (cf. Theophrastus)
147, 196
[[ Print Edition Page No. 230 ]]
i, 47-49 (cf. Theophrastus)
153, 205
i, 48
153
i, 48
197
i, 48
199
i, 49
148
i, 49
199
ii, 7
179
ii, 9
179
ii, 11
18
Breviarium in Psalmos [M 26]
lxxvii
66
Commentaria in Amos [M 25]
ii
167
Commentaria in Danielem [M 25]
Prol.
60
59
Commentaria in Ecclesiasten [M 23]
11, 31
22
Commentaria in Epistolam ad Ephesios [M 26]
Prol.
47, 62
iii, 6
110
iii, 6
113
Commentaria in Epistolam ad Galatas [M 26]
Prol.
35, 177
Prol.
177
ii
29
ii
29
ii
38
iii
29
iii
67
Commentaria in Epistolam ad Titum [M 26]
i
56
ii
199
iii
75
Commentaria in Evangelium Matthaei [M 26]
iii
77
Commentaria in Ezechielem [M 25]
iv
36
vi (cf. Sextus Pythagoricus)
148
xiii
21
Commentaria in Isaiam [M 24]
ii
193
iii
175
v
67
viii
166
Commentaria in Jeremiam [M 24]
ii
14
iv
171
Contra Luciferianos [M 23]
11
74
12
72
De Viris Illustribus [M 23]
Prol.
28
Epistolae [M 22]
vii, 6
68
xxi, 13
42
xxi, 13
58
xxii, 13
173
xxii, 13
175
xxii, 16
189, 209
xxii, 17
176
xxii, 17
177
xxii, 17
181
xxii, 19, 20
212
xxii, 20
213
xxii, 20
217
xxii, 21
152
xxii, 29
189
xxii, 30
42
xxii, 38
217
xxii, 41
216
xxiv, 4
176
xxiv, 5
194
xxviii, 7
28
xxix, 1
35
xxxvi, 14
76
xxxviii, 3-5
210
xlix, 4
66
l
135
lii, 7
9
lii, 11
18, 26
liii, 2
28
liii, 3
35
liii, 3
52
liii, 3
71
liii, 3, 6
28
liii, 6
28
liii, 7
67
liii, 9
46
liv, 7
182
liv, 9
142
liv, 10
142
lv, 2
142
lvii, 12
35
lx, 10
73
lx, 10
143
lxi, 1
66
lxi, 3
18
lxvi, 9 (cf. Quintilian, Instit. Orat. xii, 10, 50)
72
lxx, 2
58
lxxi, 5
65
[[ Print Edition Page No. 231 ]]
lxxiii, 10
19
lxxix, 7
174
lxxix, 7
181
lxxix, 7
209
lxxix, 8
203
lxxix, 8
205
lxxix, 8-9
188, 202, 209
lxxix, 9
177
lxxix, 10
180
lxxix, 10, 11
207
lxxxiv, 3
59
cvii, 4
10
cvii, 4
178
cvii, 4, 12
177
cvii, 5
184, 213
cvii, 5
182
cvii, 7
81
cvii, 7, 9
176
cvii, 9
181
cvii, 9, 10
178
cvii, 10
180
cvii, 11
181
cvii, 13, 9
187
cxvii, 2
69
cxvii, 3, 7
176
cxvii, 6
179
cxvii, 6-7
188
cxvii, 7
181
cxxv, 11
47
cxxv, 11
178
cxxv, 18
11
cxxv, 18
68
cxxx, 6-7
213
cxxx, 7
184
cxxx, 10, 4
215
cxxx, 10
180, 215
cxxx, 11
180
cxxx, 15
177
cxxx, 18-19
187
cxlviii, 4
110
Praefatio in Librum Iob [M 28]
65
Praefatio in Librum Paralipomenon [M 29]
65
Praefatio in Libros Samuel et Malachim [M 28]
66
(Pseudo-)Jerome
Epistolae [M 30]
ix, 5
213
ix, 17
208
ix, 19
218
xlii, 9
175
l
61
Commentarii in Evangelium Secundum Marcum [M 30]
ix
162
xi
78
?
158
John of Salisbury
Policraticus [Joannis Saresberiensis Policraticus, ed. C. C.I. Webb (Oxford: Clarendon, 1909)]
i, 145
24
iv, 6
8
Julianus Pomerius
De Vita Contemplativa [M 59] (cf. Prosper of Aquitaine)
Prol. 2
71
i, 23
13
i, 23
71
ii, Praef.
37
ii, 1
162
iii, 7
217
Julius Caesar
De Bello Civili [C. Julius Caesar, Commentarius de Bello Civili, ed. B. Kübler (Leipzig: Teubner, 1894)]
ii, 8, 3
90
Julius Celsus
v. Julius Caesar
90
Juvenal
Satirae [D. Iunii Iuvenalis Satirarum Libri V, ed. C. F. Hermann (Leipzig: Teubner 1900)]
viii, 20
81
x, 9-10
11
Lactantius
Divinae Institutiones [M 6]
i, 1
64
iii, 8, 11
78
vi, 5
78
vi, 12
151
vii, 7
75
Lucan
Pharsalia [M. Annaei Lucani de Bello Civili, ed. K. Hosius (Leipzig: Teubner, 1905)]
iii, 147
115
ix, 403
99
Macrobius
Saturnalia [Macrobii Ambrosii Theodosii . . . Opera, ed. L. Ian (Quedlinburg: Bassius, 1848-1852)]
i, 10, 8
102
ii, 7, 11
123
Martial
Epigrammata [M. Val. Martialis Epigrammata, ed. W. M. Lindsay (Oxford: Clarendon, 1902)]
iii, 26
199
vi, 70, 7, 11, 15
159
Martianus Capella
De Nuptiis Philologiae et Mercurii [Martianus Capella, ed. A. Dick (Leipzig: Teubner, 1925)]
ii
26
Matthew of Vendôme
Liber de Tobia [M 205]
i
126
Maximian
Elegiae [Poetae Latini Minores, ed. E. Baehrens (Leipzig: Teubner, 1883), v]
i, 55-56, 195-204
167
iii, 55
161
Mercurius Trismegistus
v. (Pseudo)-Apuleius, Asclepius
55
Origen
In Genesim [MG 12]
viii, 2, 3, 4, 6, 7
105
Super Matthaeum (Vetus Interpretatio) [MG 13]
xv, 14
66
(Pseudo-)Origen
De Singularitate Clericorum [CSEL 33]
39
178
Ovid
Amores [P. Ovidius Naso, ed. R. Ehwald (Leipzig: Teubner, 1897)]
i, 2, 10
101
i, 8, 43
198
i, 8, 49-50
145
i, 9, 3
135
ii, 7, 12
100
iii, 4, 3-8
198
iii, 4, 17-18
137
iii, 9, 19-20
169
iii, 11, 36
101
Ars Amatoria [ed. cit.]
i, 10
79
i, 185-186
89
i, 359-362
179
i, 471-474
90
i, 623
185, 201
ii, 345, 647
90
ii, 437-438
179
ii, 647
85, 98
ii, 649-651
83
ii, 669-670; 59-60
144
iii, 370
123
iii, 455
124
iii, 595-596
125
Epistolae [ed. cit.]
iv, 21-23
89
iv, 25
84
v, 7-8
100
v, 103-104
173
ix, 23-24
83
ix, 29-30
196
x, 81-82
169
xvi, 187; xiv, 4
100
Epistolae ex Ponto [ed. cit.]
i, 3, 35-36
27
i, 10, 33-34
179
ii, 5, 59-62
127
iii, 9, 21-22
70
Fasti [ed. cit.]
i, 217-218
44
v, 3-4
14
v, 273-274
135
Metamorphoses [ed. cit.]
i, 146, 148
155
iii, 466
14
vii, 518
89
vii, 716-717
199
x, 32-33
169
xii, 522
83
Remedia Amoris [ed. cit.]
226
98
227
101
229, 231, 226
101
343-344
181, 201
659
196
672
101
730
83
805
179
[[ Print Edition Page No. 233 ]]
Tristia [ed. cit.]
i, 1, 39
70
i, 1, 41
70
i, 1, 43
69
ii, 348
10
ii, 353
10
v, 12, 21-24
22
Palladius
De Agricultura [Palladii Opus Agriculturae, ed. J. C. Schmitt (Leipzig: Teubner, 1898)]
i, 1
14
Persius
Satirae [Persii Satirarum Liber, ed. C. Hermann (Leipzig: Teubner, 1915)]
i, 27
48
i, 7, 27; ii, 61
50
Petronius
Satyricon [Petronius Arbiter, Le Satiricon, ed. and trans. A. Ernout (Paris: Les Belles Lettres, 1922)]
94
185
Petrus Alfonsi
Disciplina Clericalis [Die Disciplina Clericalis des Petrus Alfonsi, edd. A. Hilka and W. Söderhjelm, Sammlung mittellateinischer Texte (Heidelberg, 1911), i]
(cf. ‘Philosophus’)
159
Petrus Cantor
Verbum Abbreviatum [M 205]
i
66
ii
69
v (cf. ‘Philosophus’)
74
‘Philosophus’
v. Petrus Alfonsi, Disciplina Clericalis
159
v. Petrus Cantor, Verbum Abbreviatum v
74
v. Publilius Syrus, Sententiae 109
115
v. Publilius Syrus, Sententiae 640
130
v. Secundus Philosophus
168
?
95
(Pseudo-)Plato
v. Caecilius Balbus, De Nugis Philosophorum
97
?
84
(Pseudo-)Plautus
Querolus [Le Querolus, ed. L. Havet (Paris: Vieweg, 1880)]
i, 2 (9), 15-16
126
i, 2 (9), 23
128
i, 2 (9), 23
130
Pliny the Elder
Historia Naturalis [C. Plini Secundi Naturalis Historiae Libri XXXVII, edd. L. Ian et C. Mayhoff (Leipzig: Teubner, 1906)]
Praef. 15
69
Pliny the Younger
Epistolae [C. Plini Caecili Secundi Epistularum Libri Novem, ed. M. Schuster (Leipzig: Teubner, 1933)]
i, 20, 23
68
iii, 13, 1, 5
69
iv, 9, 11
16
(Pseudo-)Plutarch
Institutio Traiani [Plutarchi Moralia, ed. G. N. Bernardakis (Leipzig: Teubner, 1896), vii]
i
88
Prosper of Aquitaine, St
Epigrammata [M 51]
2
127
6
79
95
100, 103
Poema Conjugis [M 51]
25-26
169
De Vita Contemplativa
v. Julianus Pomerius
Proverbia Sapientum
v. Publilius Syrus, Sententiae 190
98
v. Publilius Syrus, Sententiae 150
124
v. Seneca, Epistolae 1, 5 (5), 2
129
v. Publilius Syrus, Sententiae 220
168
v. Publilius Syrus, Sententiae 132
196
Proverbs and Sentences 3 48, 53 82, 83 170
Prudentius
Psychomachia [M 60]
109-112, 128-129, 174, 177
98
Publilius Syrus
Sententiae [Publilii Syri Mimi Sententiae, ed. O. Friedrich (Berlin: Grieben, 1880)]
109 (cf. ‘Philosophus’)
115
132 (cf. Proverbia Sapientum)
196
150 (cf. Proverbia Sapientum)
124
190 (cf. Proverbia Sapientum)
98
220 (cf. Proverbia Sapientum)
168
416 (cf. Pseudo-Seneca, Proverbia)
75
Sententiae [Publilius Syrus, Sentences, trans. by J. Chenu (Paris: Panckouke, 1835), p. 102]
640 (cf. ‘Philosophus’)
130
Quintilian
Institutio Oratoria [M. Fabii Quintiliani Institutionis Oratoriae Libri XII, ed. E. Bonnell (Leipzig: Teubner, 1896)]
i, 2, 6
81
i, 2, 9
12
i, 3, 12
7
i, 4, 5
41
i, 6, 3; i, 5, 71
13
i, 6, 3
12
ii, 1, 7
29
ii, 4, 10
94
ii, 9, 3
29
ii, 9, 3
33
ii, 15, 32
74
v, 12, 8
76
viii, 3, 73
76
x, 1, 58
15
x, 2, 26
124
xii, 1, 29
12
xii, 3, 12
11
xii, 10, 50 (v. Jerome, Epist. lxvi, 9)
72
(Pseudo-)Quintilian
Declamationes [Quintiliani Quae Feruntur Declamationes XIX Maiores, ed. G. Lehnert (Leipzig: Teubner, 1905)]
vi, 21
101
xi, 8
102
xv, 12
89
xviii, 6
76
Rhasis, Mohammed
Al-Mansuri [Tractatus Decem Medici Aliaque Opuscula (Milan, 1498)]
Tractatus iv, Introd.
168
Richard of St Victor
Excerptiones [M 177]
i, i, 23
41
i, ii, 3, 4
57
Sallust
Catilina [C. Sallusti Crispi Catilina, Iugurtha, ed. A. W. Ahlberg (Leipzig: Teubner, 1919)]
14, 5
134
51, 20
170
Iugurtha [ed. cit.]
31, 25
90
Secundus Philosophus
[A. Hilka, Das Leben und die Sentenzen des Philosophen Secundus des Schweigsamen in der altfranzösischen Literatur nebst kritischer Ausgabe der lateinischen Übersetzung des Willelmus Medicus, Abtes von St. Denis, Sonderabdruck aus dem 88. Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Cultur (Breslau: Aderholz, 1910)]
166
168
168
(cf. ‘Philosophus’)
185
Sedulius, Caelius
Carmen Paschale [Sedulii Opera Omnia, ed. J. Huemer (Vienna Gerold, 1885); CSEL 10]
Praef. 7, 9
33
i, 116-118
106
Seneca, Annaeus
Controversiae [Annaei Senecae Oratorum et Rhetorum Sententiae, Divisiones, Colores, ed. A. Kiessling (Leipzig: Teubner, 1872)]
i, Praef. 8-9
135
ii, 7 (15), 3
203
ii, 7 (15), 3, 5
193
iv, 1 (Praef.)
49
Excerpta [ed. cit.]
vii, 5
128
Seneca, L. Annaeus
De Clementia [L. Annaei Senecae Opera Quae Supersunt, edd. C. Hosius, A. Gercke, O. Hense (2nd ed., Leipzig: Teubner, 1914), 1, 2, -iii)]
[[ Print Edition Page No. 235 ]]
i, 1, 6
82
i, 24, 2
93
Epistolae [ed. cit.]
i, 2 (2), 1, 2, 3, 4
54
i, 2 (2), 3-4; v, 4 (45) 1
49
i, 4 (4), 2
157
i, 5 (5), 2 (cf. Proverbia Sapientum)
129
i, 5 (5), 5
129
i, 5 (5), 6
150
i, 6 (6), 4
123
i, 6 (6), 5
10
i, 6 (6), 5
30
i, 7 (7), 8
12
i, 7 (7), 8
124
i, 11 (11), 1
142
ii, 7 (19), 10 (cf. Pseudo-Epicurus)
123
ii, 8 (20), 2; 75, 4
79
iii, 3 (24), 15
9
iii, 3 (24), 19
68
iii, 5 (26), 7
145
iii, 5 (26), 10
171
iii, 6 (27), 2
159
iii, 7 (28), 9; vi, 1 (53), 8
161
iv, 7 (36), 4
8, 144, 167
iv, 9 (38), 1
15
iv, 11 (40), 3
15
v, 7 (48), 5-6-7-8, 12
54, 76
v, 8 (49), 8-9
54
v, 8 (49), 11
34
v, 9 (50), 3-4
28
v, 9 (50), 9
89
v, 11 (52), 8
10, 12
vi, 1 (53), 11
68
vi, 10(62), 3
165
vii, 6 (68), 4
49
71, 35
83
74, 20
96
76, 1
19
76, 23
95
78, 13
102
78, 14
102
82, 3
9, 47
84, 1-2
64
84, 3, 5, 10
66
88, 32
56
88, 32, 35, 36-37
53
88, 37
54, 70
Naturales Quaestiones [ed. cit.]
iii, Praef., 2, 3, 4
162
iv, 3, 6
128
vi, 32, 4-5
170
Agamemnon [L. Annaei Senecae Tragoediae, edd. R. Peiper and G. Richter (Leipzig: Teubner, 1902)]
243
161
600
170
Hercules Furens [ed. cit.]
656-657
102
Troades [ed. cit.]
250
135
(Pseudo-)Seneca
De Formula Honestae Vitae [L. Annaei Senecae . . . Supplementum, ed. F. Haase (Leipzig: Teubner, 1902)]
ii, 9
160
ii, 11
30, 37
iv, 5
150
iv, 15-16-17, 6, 11-12-13
133
De Moribus [ed. cit.]
2
82
13
30
14
12
De Remediis Fortuitorum [ed. cit.]
ii, 3
170
ix, 1
100
Epistolae ad Paulum [ed. cit.]
xii
100
Proverbia [ed. cit.]
v. Publilius Syrus, Sententiae
416
75
Sextus Pythagoricus
Sententiae
v. Jerome, Commentaria in Ezechielem vi
148
Sidonius, Apollinaris
Epistolae [M 58]
iii, 10
141
iv, 14
129
vii, 14
74
Statius
Thebais [P. Papini Stati Thebais, ed. A. Klotz (Leipzig: Teubner, 1908)]
vi, 756-757
89
ix, 280
168
Suetonius
Vitae Caesarum [C. Suetonii Tranquilli Quae Supersunt Omnia, ed. C. L. Roth (Leipzig: Teubner, 1875)]
ii, 64, 2
178
ii, 66
129
Symmachus
Epistolae [Q. Aurelii Symmachi Quae Supersunt, ed. O. Seeck, Mon. Germ. Hist., Auct. Ant. (Berlin: Weidmann, 1883)]
i, 43
128
iii, 30
29
iv, 59
67, 70
v, 85
69
vii, 9
68
Terence
Adelphoe [P. Terentii Afri Comoediae, ed. C. H. Weise (Leipzig: Tauchnitz, 1841)]
iii, 3, 61-62
124
Eunuchus [ed. cit.]
iv, 5, 6
180
Heautontimorumenos [ed. cit.]
iv, 6, 1-2
115
v, 5, 14-15
89
Hecyra [ed. cit.]
ii, 1, 4
197
v, 3, 42
96
Phormio [ed. cit.]
iv, 4, 15-16
11
Theophrastus
Aureolus
v. Jerome, Adversus Jovinianum i, 47
147, 196
v. Jerome, Adversus Jovinianum i, 47-49
153, 205
Tibullus
Elegiae [Tibulli Aliorumque Carminum Libri Tres, ed. I. P. Postgate (Oxford: Clarendon, 1906)]
i, 3, 83-84
199
i, 6, 75
198
i, 9, 51-52
185
iii, 5, 15
145
iii, 6, 43-44
124
Valerius Maximus
Factorum et Dictorum Memorabilia [Valerii Maximi Factorum et Dictorum Memorabilium Libri Novem, ed. C. Kempf (Leipzig: Teubner, 1888)]
ii, 9, Prol.
150
iv, 7, Ext. 1
125
vi, 3, 10
202
vi, 3, Ext. 1
23
vii, 2, Ext. 1
155
vii, 2, Ext. 9
196
viii, 7, Ext. 14, 8
33
viii, 10, Prol.
12
ix, 12, Ext. 5
50
(Pseudo-)Varro
Sententiae [M. Terentii Varronis Saturarum Menippearum Reliquiae, ed. A. Riese (Leipzig: Teubner, 1865)]
4, 5
170
33
129
46
13
53, 44
29
53, 67, 68
9
56
53
57
53
58a
84
60, 61, 62, 68
62
68
15
74
89, 138
86, 85
55
87
31
91
37
92
14, 48
Vegetius
De Re Militari [Flavi Vegeti Renati Epitoma Rei Militaris, ed. C. Lang (Leipzig: Teubner, 1885)]
i, Praef.
9
i, 3
171
Virgil
Bucolica [Vergili Maronis Opera, ed. O. Ribbeck (Leipzig: Teubner 1894), i]
iii, 92-93
91
Georgica [ed. cit.]
iii, 164-165
140
(Pseudo-)Virgil
Octavianus Caesar Augustus [Anthologia Latina, Poetae Latini Minores, ed. E. Baehrens (Leipzig: Teubner, 1882), iv]
183, 18-19
113
Walahfrid Strabo
Glossa Ordinaria [M 114]
Epistola ad Romanos i
75
Walter of Châtillon
Alexandreis [M 209]
i
81
iii
100
vi
101
viii
10