1 CONTRA RELIGIONIS SIMVLATORES
[[ Print Edition Page No. 4 ]]
[[ Print Edition Page No. 5 ]]
Introduction
The first text in Analecta Dublinensia is an unpublished and apparently unknown work with the full manuscript title of Tractatus Beati Gregorii Pape Contra Religionis Simulatores, found in Trinity College Dublin MS 97 (B.3.5).1 The work is cast in the form of a dialogue and is directed against hypocrisy in monastic life.2
The participants in the dialogue are given the names of Romanus, who is a wayward monk, and Gregory. Romanus regards himself as saintly [3],3 but among other faults, he hates to obey his superiors [9, 13] and indulges in romantic fantasies to escape the discomforts of his existence [4-7]. Gregory regards Romanus as a hypocrite [11] and succeeds in getting him to admit that his life is a horrible obscenity [31]. In the course of the satiric dialogue Gregory assails the evils of contemporary monks, including gluttony [43, 64-78], garrulousness [41, 43], practicing medicine [46-48], and singing with a highpitched voice [45].
Who is the author of this spirited dialogue? The incipit assigns it to a “beatus Gregorius papa” who is evidently also the speaker Gregory in the dialogue. “Beatus Gregorius papa” without further qualification instantly suggests Gregory the Great (pope, 590-604). In fact, “Gregorius” alone or accompanied only by “papa” and/or “beatus” regularly stands in medieval manuscripts for Gregory I,4 who wrote dialogues about Italian saints in which he was a speaker.5 More than
[[ Print Edition Page No. 6 ]]
one Romanus appears in Gregory I’s correspondence.6 But the attribution in the incipit seems fictional, and the use of the name Romanus in the dialogue against hypocrisy may have been inspired by the monk Romanus who figures in Gregory the Great’s account of St Benedict (Dialogi Miraculorum 2.1).7
The potentially autobiographic elements in the dialogue are elusive: Gregory describes an exceptionally fat monk whom he saw [44], reports his acquaintance with an ignorant monk who practiced medicine [48], discusses an encounter with a disagreeable brother [53], declares that he himself read many books and heard innumerable stories about saints [64], and records his presence in a monastery where a pig was all too magnificently served as part of a lavish meal [73].
Another person named in the dialogue is St Benedict [66], but he could have been mentioned by any writer after the sixth century. On the other hand, the attention to fancy foods [73, 76] suggests the great abbeys of the later Middle Ages and therefore a later date.8 Indeed the work appears to have originated in the twelfth or thirteenth century (the manuscript is of the late thirteenth century). Bernard of Clairvaux’s censure of monastic gluttony,9 Gerald of Wales’s antipathy toward monastic involvement with medicine,10 John of Salisbury’s disapproval of religious hypocrisy,11 and the typical twelfth-century interest in the theory of friendship12 are all compatible with the spiritual climate in which the dialogue was produced.
One might, at first, interpret “Circumspicio namque mendicancium innumerum populum” [63] as intending to contrast the Benedictines with the mendicant friars, in which case the work would appear to have been composed about the middle of the thirteenth century, after the friars had become established. But what follows in [63] proves that the Latin statement merely aims to
[[ Print Edition Page No. 7 ]]
contrast the wealth of monks with the poverty of the genuinely indigent. Phrases such as “inopiae mendicancium fraterne compassionis optentu” [67], “uera compassione confratrum mendicorum mouemini” [76], and “compassione mendicancium” [77] occur in contexts that suggest nothing more than references to beggars in general. The subject of compassion for the poor is first raised by Romanus [67], and Gregory comments upon this theme afterward [76, 77].
Whoever wrote the dialogue was fond of rhetoric. His lively Latinity, scarcely influenced by classical authors, is generally correct by medieval standards. However, he does use the ablative of means with the preposition a in three instances: “a tribus equis . . . uix traheretur” [44], “a uoce tonos frangentes” [45], “a flammis penas luere” [73]. And he employs noceo with an accusative direct object in section 62 (te nocere). Particularly rare words are urisiones [38], exabunde [49], relictacione [74], as well as cyrothecas [77] in the sense of a certain edible delicacy.
Transcribed by a single late thirteenth-century hand, the dialogue is preserved in double columns of 48 lines on folios 227v-238v (11 × 7¾ inches) of Trinity College Dublin codex 97 (B.3.5).13 The piece stands after Hugh of St Victor’s De Institutione Nouitiorum (folios 219-227) and before Pope Innocent III’s De Miseria Humanae Conditionis (folios 241-252). Between the dialogue and Innocent’s work there is an intrusion in a fourteenth-century hand (on folios 239-240, which had been left blank; 240v remains blank) with Pope Benedict XII’s constitution “Super apostatis reuocandis,” here dated at Avignon, 17 June 1335 (“Pastor bonus diligens operosus . . . ”). The entire codex consists of 276 leaves, offering in different hands of the thirteenth century a variety of theological and moral works, with sets of regulae for religious a conspicuous ingredient: The Rule of St Benedict, the Second Rule of St Francis, a Regula Anachoretarum,14 the Victorine Liber Ordinis, the commentaries of Hugh of St Victor and Richard of St Victor on the Rule of St Augustine,15 Isidore’s Synonyma, Prosper of Aquitaine’s Sententiae Ex Operibus S. Augustini, Pope
[[ Print Edition Page No. 8 ]]
Innocent III’s De Miseria Humanae Conditionis, Daniel of Beccle’s Urbanus,16 Serlo of Wilton’s proverbs,17 and the regulations of St Thomas’ Abbey, Dublin.18
The codex belonged to St Thomas’ of Dublin, a Victorine abbey, and was probably written there. In addition to the inclusion of the regulations of the abbey, there is a memorandum of 6 July 1478 concerning the repair of the monastery church.19 Three times in the codex the note per me Henricum Duff appears.20 Henry Duff, the last abbot of the institution, surrendered the monastery to the English king on 25 July 1538. Subsequently the book came into the possession of Archbishop James Ussher, and it bears the shelfmark HHH 52, which goes back to his period. Codices that belonged to Ussher formed the original manuscript collection of Trinity College Dublin.21
The edition retains the scribe’s orthographic inconsistencies: cf. proch [25, 63], while elsewhere proth is used throughout, Euncium et redeuntium [25], sequturum [31] and sequuntur [32], Necgligere and negligit [47]. In the critical apparatus, Dc denotes uncertainty as to which hand in D, the Dublin manuscript, made the correction.
[[ Print Edition Page No. 9 ]]
Summary
[1]
What is your way of life in the monastic profession? Either your conduct should set us an example or you should take example from us.
[2]
Do you have doubts about my religious life? I live as a pauper, sing psalms, pray, and disturb no one. I am bound to my monastery like a prisoner in jail.
[3] In fact, I excel in saintly wisdom and discretion to the point that I am surprised that our elders do not consult me about private and public matters. And since I have such virtues, should you not regard me as one of the ancient holy fathers? Indeed I am amazed that God has not favored me like other saints.
[4]
When you engage in divine praises, do you concentrate or do you still turn to troublesome thoughts?
At such times I indulge in pleasant thoughts, which range the entire world. I think of castles, towns, monasteries, woods, vineyards, crowds of girls, groups of men, wars, rivers, seas.
[5] Often while I am thinking in a religious vein, I fancy that I have discovered treasures, enriched by which I construct massive buildings; then, at the request of the clergy and because of the clamor of the people and pressure from the ruler, I unwillingly become bishop. In this post I humble the proud and exalt the weak. My fame spreads throughout the world, and I perform many miracles, even raising the dead.
[6] I also dream of storming cities and castles and of becoming king. Subsequently I choose a most beautiful girl as a wife for myself, now emperor, and beget by her children whom I make kings, consuls, and princes. Later I see some of them ill or dead, my dear wife dead, myself grown old, and then my funeral. Sometimes I envision myself as a most renowned logician or lawyer or grammarian or physician or philosopher or hermit or monk or workman or miner or boxer.
[7] It is thus by sweet dreaming that my toil is diminished and my discomfort removed.
Do you see no sin in all these things?
Little or none, since I hurt no one and am able by such dreaming to bear more easily the toils of an uncomfortable way of life.
[8]
Do you pretend to have no faults?
[9]
I admit that I have faults. I gladly listen to false stories. I detract from the credit due to certain people. I complain that so little is provided
[[ Print Edition Page No. 10 ]]
for us from the great possessions of our monastery. I answer harshly those that injure me, and sometimes I use insulting language. I am indiscreet in blaming others, and I rebuke those who resist my assertions. I judge my superiors. I do not always avoid over-eating and drunkenness. I laugh without restraint, and I force others to laugh. I hate to show obedience, so I circumvent our superiors openly and clandestinely. Still, I know that other monks do these things and far worse.
[10]
Oh the madness of an insane head! It is not more difficult for God to punish countless persons than two or three. By disobedience you are not fulfilling what you promised to God that you would do.
[11] You are indeed one who practices hypocrisy and are altogether detestable. You wish to live in luxury. You dream of sacking cities, but one cannot plunder without murder, just as one cannot lust for women without fornication—even the thought of a crime is not a light matter.
[12] Furthermore, you are guilty of sacrilege. To take away from superiors the obedience due them is equivalent to stealing from God.
[13]
I would gladly obey persons who are better and more learned than myself, but I have contempt for those of lesser sanctity and knowledge. Why should I follow those to whom I could give advice?
[14]
Christ obeyed his poor father, a laborer, and his ragged mother. If such behavior is good enough for the king of heaven, why is it not good enough for you?
[16] Oh admirable wisdom of God, who benefits both the simple and the sage—if all men were simple, there would be no hierarchy, and if all men were wise, no one would need the help of another. Without such dependence, there would be little love. Thus God created both levels of men.
[20-21] Obedience proved beneficial in a multitude of cases throughout the Bible and produced all kinds of wonders.
[22] All actions are good, bad, or between good and bad. A person must perform good acts, must avoid the bad, and at the bidding of his superior, must perform the in-between acts.
[23] In contrast with the blessings brought by obedience, all kinds of miseries have been the consequence of disobedience.
[25] Confession and penance are important too. How many people wearing the religious habit do not confess their sins twice a year, but are susceptible to the illusions of demons and willingly receive the fantasies induced by impure thoughts! In fact, your mind is so polluted by unclean spirits coming and going that anyone should prefer this spectacle to theatrical presentations.
[28] You wonder why God has not given you the gift of revelations about the future. God does not dwell in the foul nest of demons.
[29] You have spoken about the burdens of your way of life, but Christ’s yoke is pleasant and his reward is hundredfold.
[[ Print Edition Page No. 11 ]]
[31]
You have truly and sufficiently laid bare the horrendous obscenity of my life.
[33] I remember that a wealthy man gave up his rich and beautiful wife, children, estates, palaces, servants, and friends for Christ without regret (to my astonishment). But others who despised wealth and embraced the religious life were later overwhelmed by toil and returned to their former way of life. Still others, restrained from returning only by sense of shame, pursue the honors of high position.
[34-35]
Those who covet gain are never satisfied but want ever more, whereas the just man requires only what is enough for him.
[36] Consider too the afflictions of secular life: a wife constantly irritating, desire for enlarging one’s estates, worry (without remedy) concerning children, anxiety about thefts, fear of adversity in time of prosperity, and despair in times of adversity.
[38] Think of the early martyrs who resisted the urgings of wives, children, relatives, and friends in order to devote themselves to Christ, and think of those who were tortured to death rather than abandoning their belief.
[40]
Since you mentioned hypocrisy, tell me about the different kinds of hypocrites in religious life.
[41]
In religious life the bad persons are those who are disobedient, insulting to their fellows, rebellious to all, gluttonous while despising the food set before them, eager for flashy clothes, and envious, and who detract from the qualities of good men. Such evil persons are haughty and vain. They are lazy about performing virtuous works but quick to perform perverse acts. They return evil for good and exchange what is bad for what is sevenfold worse. They sow discord and engage in wrangling. They sleep during the sacred chants and spiritual discussions but are sleepless late at night when false stories are told. They report names of regions, location of lands, provisions of laws, customs of cities, changes in the succession of kings, the extent of rivers, proverbs of farmers, problems of the ancients, and results of wars. They know and repeat all the gossip a thousand times without tedium. They laugh without self-control and love scurrilous words. They judge good men by suspicion alone and are triumphant when they find a way to injure an innocent. Whatever is holy but has not been established according to their own thinking, they regard as inane.
[43] If a vein has become numb in the finger of one of these evil-doers or if his stomach has become more swollen than usual because of over-eating or if his head pains a little from excessive drink or from loquacious chattering about trifles, he immediately runs groaning and wailing to the infirmary. There he dines on fowl and quadrupeds, to which he applies seasonings, and he drinks spiced drinks in frequent quantity. So it is that those who could be healed by
[[ Print Edition Page No. 12 ]]
fasting sometimes actually become sick because of indulgence. In the infirmary, one will find not psalmody or prayer, but baseless stories and ceaseless verbal nonsense. Some monks eat, three times a day or more, a multiplicity of courses with the result that their stomachs swell like wombs. These monks should be called bulls, not men.
[44] I saw a monk whose stomach had grown so large because of his gluttony that it hung below his knees. Excessive sweat forced him to tie a towel around his stomach to avoid putrefaction. He would travel on a chair that could scarcely be drawn by three horses or two pairs of oxen.
[45] Other monks have high-pitched voices and sing sacred chants in an effeminate manner. Like the silly performances of mimes, the singing of these brothers arouses not compunction but wantonness in their hearers.
[46] Still other monks are not ashamed to profess themselves physicians even if they do not know the names of the most famous herbs, and they promise without hesitation to cure diseases which physicians of utmost integrity do not dare to treat. Such monks often kill in their ignorance. Feeling pulses, they deceptively tell a patient that death or health is in the offing. They inspect the urine not only of males but of females. Where can one find religion in a young woman’s consultation of a young monk about the secret diseases of her private parts?
[47] Even if he is holy and chaste, think of what happened to King David.
[48] Holy men complain that with all their duties they do not have enough time for themselves, and by contrast, young men, still raw about religion, travel the nearby region and look after bodies, not their own souls. I knew a monk who did not know the difference between casus rectus and casus obliquus, but he journeyed over the entire province with his laxatives, treating, or rather exterminating, it. As the proverb says, he sold the yokels a bladder instead of a lantern.
[49] Let us consider further the types of hypocrites in religion. There are those who torture the flesh with fasts and vigils to win the favor of men, those who study sacred scripture to fortify themselves with brilliant words and weighty thoughts in order to appear more learned than others, and those who do works of charity with concern only for the human eye—whatever is not noticed they regard as wasted. Some speak falsely that they have done miracles and have seen heavenly secrets. If you talk with these “holy” people, they raise their eyes, stretch forth their hands, and sigh as if they had penetrated frequently, by trances, the secrets of inner contemplation.
[50] Some monks, in order to demonstrate their own zeal, attack any brethren who err in the slightest way.
[51] Other monks show themselves so holy in every way that you would think that you had blessed Anthony and great Macharius as companions.
[[ Print Edition Page No. 13 ]]
[52] Should you injure a hypocrite with a word or disclose his hypocrisy, he is aroused with anger. His brow furrows, his eyebrows are raised, his eyes harden, his face inflames. He stutters, talks with his fingers, stamps, and curses, unmindful of his former sanctity.
[53] In a monastery where I stayed some days, I saw a brother of this sort. Chided by an elder, the hypocrite hurled words at him which it is not right to repeat and declared that he would not remain in the monastery. The next day, when the hypocrite was sitting in silence within the monastery, I made a sign for him to speak with me. He was indignant that I had called him from his contemplation and indicated by a sign that he would not talk to me. One of the brothers of the monastery poked fun at the man who, having descended to hell the day before, was suddenly carried off to heaven.
[54] Very cunning hypocrites, wishing to appear holier than the rest of the monks, practice an immoderate rigor that goes beyond the regulations of their monastery.
[55] Hypocrites pursuing personal ambition seek the favor of the brothers with gifts.
[56] Hypocrites who are unable to bear hearing one of their fellow-monks praised, dreading that someone else may get the honor which they themselves covet, say: “So-and-so whom you praise is a good man, but it is strange that he is avaricious” or “it is strange that he is indiscreet.”
[57] I shall say nothing about those who have bishops as patrons and accuse innocent brothers to these men. Hypocrites who rule their subjects with austerity are not fathers but masters, not teachers but tyrants.
[58] Of simoniac, or rather demoniac, depravity, I can only say that those who have it are lacking in sweetness, joy, and glory.
[59] Luke-warm monks delight in clothes, food, drink, and sleep. The stomach seething with undigested food craves the sweetness of drink, and the combination of food and drink requires sleep; the presence of all three induces lust.
[60] Not the king of Babylon but the prince of cooks destroyed the walls of Jerusalem. The stomach extinguishes all the virtues of the soul.
[62] The name monk and your habit give the impression that you are devout, but your fat stomach and fondness for delicate food indicate pleasure of the flesh.
[63] Indeed we wish to be called paupers of Jesus, and we do not know the miseries of poverty. In the monastic profession you will scarcely find a thin man. We have the reputation for poverty; paupers have the reality. We, unlike them, have estates and money.
[64] Re-reading the lives of holy men, you will discover that they were lean and bloodless—believe me, for I have read many books and heard innumerable exempla about saints, and I have nowhere found fat relics. The saints feared desires of the flesh and ate half-raw and unsalted vegetables; we often eat the fat of meat. They knew no seasoning; we commonly use pepper and cumin. Very
[[ Print Edition Page No. 14 ]]
rarely, on account of illness, a few saints took watered wine; we drink unmixed wine at slight excuse.
[65] We gulp down whatever land, sea, and air produce.
[66] How can we be said to mortify our flesh when we take five or six courses today because it is a feast day and nine courses or more tomorrow because we are going to commemorate the death of Saint Benedict? Surely the sound of those who are singing psalms will be interrupted by belches.
[68]
Is it wrong that many delicacies be served so that an infirm person in the group may eat according to the state of his health and the left-overs can be delivered to the beggars?
Oh what a champion of Epicurus you are! The earlier church fathers did not approve of serving a great variety of culinary delights. Why do you put near a healthy young man the most carefully prepared dainties which encourage lust?
[69] Food and drink have ruined many who were untouched by other faults. Think of Lot. What compels bishops, abbots, and those of lesser rank to fornicate if not the heap of multiform delicacies and spices in their stomachs? Thinned by fasting, a stomach meditates not women but food, not lust but sleep.
[70] Remember that food ruined our first parents, Adam and Eve.
[72] Have we not avoided the tumult of people, ornamentation in clothes, and cohabitation with women to be safe from the enticements of the world? In many monasteries the food is such that no one would miss a marriage banquet or royal feast.
[73] I was in a monastery where after many delicacies, half of which would have sufficed the frugal, finally a pig on a large stake was carried by servants before the faces of the admiring and smiling brothers. The pig, stuffed with fowl and pepper, was presented upright like a living walking creature, complete (except for the hair which was shaven off) with tail and ears. A device conveying a variety of dainties was in the pig’s mouth. Indeed the animal would have been suitable for a royal wedding. Soon the master cook carved the animal. A table of religious men became a butcher-shop. At the order of the superior, the cook distributed portions of the meat, the monks ate, and nothing but bones were left.
[74] In another monastery a monk, son of a rustic, had four lavish courses in a preliminary tasting before the common meal, and he was about to have five or more courses with the other monks in the next hour. But because he did not get the fried eggs which he desired—or perhaps he had seen others eating them—he went out of his mind, raging more than a tigress deprived of her cubs. He rose from the table and begged his companions to avenge the injury. Nor did he end his frenzy until he deposed the cellarer. Yet this same man, when he was living in his father’s home, dined on bread and half-raw vegetables. Now he
[[ Print Edition Page No. 15 ]]
scorns the foods which he could not even name before, much less eat. Formerly he walked half-naked; now as a monk, or rather demoniac, he demands a horse, a strong servant, and fancy clothes.
[75] This rustic and innumerable others, who perhaps more out of necessity than out of religion have entered the monastic way of life, are friendly to their stomachs and remote from God.
[76] This culinary madness has reached the stage that adulterous mixtures are produced. Quadrupeds are stuffed with fowls, fowls are stuffed with quadrupeds, fish are stuffed with birds, birds are stuffed with fish. Who can enumerate the many kinds of fried dishes and other superstitions? The art of cooks, acquired at great cost, is such that a clever boy may more easily learn grammatica than perfect skill in cookery.
If you are moved with pity for beggars, why do you need fancy foods for them? Bread, ordinary drink, and vegetables are enough—meat or fish they consider special. Blessed poverty knows not your flagons, meat pies, and other treats, whose number is infinite. Truly you send the poorer food to the beggars while you eat the delicacies and scarcely allow any traces of them to remain.
[78] It is clear, then, that the multiplicity of foods is intended for gluttony and not for relieving the hunger of beggars. Unless they who regard their stomach as God should quickly come to their senses with compunction, they themselves will be food for the insatiable flames of hell.
[[ Print Edition Page No. 16 ]]
[[ Print Edition Page No. 17 ]]
Text
INCIPIT TRACTATVS BEATI GREGORII PAPE CONTRA RELIGIONIS SIMVLATORES
[1]
(fol. 227v) Dic, queso te, frater, in domo deia qualiter conuersaris.
Cur queris quod ipse uides?
Dic tamen ut tam ex operibus quam ex uerbis esse tuum ceteris innotescat.
Interim sancte et religiose uiuere michi uideor.
Verba pauca respondisti,1 set hiis paucis multa opera sunt necessaria. Narra ergo, si placet, quibus confisus operibus sanctitatem tibi audeas arrogare quatinus si nunc bona sunt que agis, nobis desidiosis bene uiuendi prebeas exemplum;b si aliter, uel modo per nos religionis sumas exemplum.
[2]
Miror te prudentem uirum de religione mea2 unquam dubitasse cum me uideas habitum religionis et nomen deuote gestare et deuocius uita et moribus3 implere. Vides adeo me pauperem ut in propriis nec etiam obolum habeam. Vides in nocturnis diurnisue laudibus domini una cum ceteris psallentem, nonnumquam orantem, sepius legentem, nullum concucientem, a nullo quicquam uiolencia aut furto rapientem, litibus publicis periuriis fraudibus non uacantem. Preterea cum stare libet, sedeo; cum sedere, sto; cum ieiunare, manduco; cum manducare, uelim nolim, ieiuno. Ad refectionem ueniens, non sepe usque crapulam commedo nec sepius ebrius fio. Cum dormire uellem, uigilo; cum uigilare, dormio; fari desiderans, silere compellor.a In capitulo coram cunctis pro paruis aut nullis culpis prostratus ueniam postulo;b iuste aut iniuste iniuriatus nec mutire audeo.4/c Et quod grauius est, minoribus coequari, equalibus uniri, maioribus reuerenciam, prelatis obedienciam non abnuo. Proinde intra septa unius paruissimi claustri, nusquam ire permissus, assidue sedeo, cuiuis criminoso in carcered uinculis astricto similis; immo ille multo me liberior, cui et loqui et cogitare quicquid libet impune licet.
[[ Print Edition Page No. 18 ]]
[3] Et ut paucis omnia concludam, quid religionis quid sanctitatis quid sapiencie quid discrecionis in aliis uides quod in me florere et cotidianis incrementis ceteros anteire non uides? Vnde satis miror seniores nostros de priuatis et publicis negociis me inconsulto quicquam uelle statuere, cum etiam de incertis astucius consulere et cetera quanto sanctius tanto melius ordinare non ignorem. Set homines minus docti, aut inuidia tabescentes aut simplicitate decepti, quantum nostra sapiencia errori eorum preiudicet non attendunt. Quid plura? Cum tot uirtutum insignia michi adesse uideas, me unum de antiquis patribus sanctis cur dubitas? Omnipotenti igitur tot uirtutum holocausta cotidie immolans, apud me, nec5 mirum, sepius obstupesco, quare <me> sicut ceteros sanctos suaui ymbre lacrimarum non superfundat cum et illis futura reuelasset6 et per ineffabiles theorias7 admirabili suauitate non numquam refecisse non dubito?
[4]
Nimium, frater, properas, et que nondum promeruisti postulas. Verum quia exteriora opera tua acute dinumerando extulisti tanto preconio, que tamen ypocritis et sanctis communia esse solent, ne taceas, queso te, et interiora cordis tui quia ex pondere cogitacionum et intencionis augetur sepe et leuigatur uirtus operis. Narra ergo, si placet, si in laudibus diuinis immobilis mente persistis an adhuc molestias diuersas cogitacionum pateris.
Dilectabilium quidem cogitationum tunc maxime pastor8 tunc totum mundum circueo. Vrbes castella uillas monasteria saltus predia lucos uineas prata, recessuum amenitates, puellarum choros, conuentus hominum, excercitus9 militum, concrepitus bellorum, concursus populorum, flumina maria et cetera omnia mente perlustro. Tunc ceterorum uicia ad memoriam reduco, et illorum sompnolenciam yprocrisim ingluuiem odia dissenciones inuidiam iram rancorem indignaciones adulaciones mendacia, fabulosas uanitates, risum subsannationes detractiones curiositates ambiciones et omnes omnino negligencias apud me, ut dignum est actu, redarguo.
[5] Sepe etiam dum religiosius cogito, immensos thesauros reperio, ex quorum habundancia locupletatus,10 basilicas (fol. 228) multas et edificia permaxima construo et ibidem conuentus magnos religiosorum fratrum colligo, quibus doctor egregius, utpote sapientia et generositate prepollens, preesse iam gratulor. Hinc autem petente clero ac clamante populo, cogente principe, ad episcopatum inuitus et multum renuens trahi uideor, et iam gloriosus pontifex in cathedra residens subiectis admiranda predico, superbos humilio, humiles exalto,a contradicentes reuinco, bene agentes collaudo, lapsis manum porrigo, stantibus cautelam persuadeo, condolentibus condoleo, cum gaudentibus gaudeo,b multa pauperibus errogo, et quicquid pontificalis11 apex exigit magnifice compleo. Hinc uero tot uirtutum insigniis preditus et in toto orbe nominatissimus,12
[[ Print Edition Page No. 19 ]]
miracula multa facio, mortuos suscito, leprosos mundo, infirmos curo, et iam me alterum martyrum13 esse exulto.
[6] Non numquam uero, quod minus ad religionem pertinet, Sampsonis fortitudinem, Absalonis14 pulcritudinem, Salomonis sapienciam michi affore15 desidero, et hiis insignitus, electorum militum16 collecta [a] multitudine regnum cuiuslibet inuado, urbes17 castella expugno, capta diruo, noua edifico, et tandem multis laboribus subiugatis ceruicibus omnium, apicem tocius regni adeptus, purpura et ostro indutus, agmine principum circumdatus, diademate septro ceterisque regii cultus18 insigniis19 redimitus, tanti honoris in solio rex magnificus sedeo. Proinde ex toto orbe electam uirginem, omnium pulcherrimam, tanto imperatori dignam michi desponso, et cum ea dies pubertatis mee in bonis duco, ex ipsa filios genero, et iam adultos alios reges alios consules alios principes statuo. Verumptamen hiis tamque iocundis tamque dulcibus bonis repente, proth dolor, succedit lamentabilis et mesta meditacio cum alios infirmantes, alios mortuos, dilectam quoque coniugem et me ipsum senescere et tandem efferri gemebundus aspicio. Sepius eciam alia longe a se diuersa mente pertractans, aliquando nominatissimum dialeticum,20 sepe causidicum, non nunquam gramaticum, nunc medicum nunc philosophum nunc anachoritam nunc monachum nunc fabrum nunc mimum nunc pugilem uel quemuis hominem me esse uideo. Set quid de paucis moror cum nil eorum fere que cor humanum attingere solent21 intactum relinquo?
[7]
Valde inaniter laboras.
Laborem sane non sencio quia cum pro uoluntate multiformis animi dulcibus dulciora succedunt, et labor minuitur et fastidium tollitur.
An hiis omnibus peccatum nullum esse putas?
Peccatum quoque aut nullum aut paruum esse spero quia ex hiis nullum ledo et animum meum satis delectabiliter recreo. Quomodo et durissimos labores huius fastidiose conuersacionis potest tollerare corpus si uel ex hiis non recreetur animus?
Si in hiis animus recreetur, ergo in hiis delectari uidetur.
Profecto in hiis maxime delectatur quia hinc omnis accidia aut expellitur aut leuius tolleratur.
[8]
Nunc, si placet, predicta omnia summatim recenseamus, et ne forte in eis aliqua crimina sint, subtilius perspiciamus. Priuatus enim amor, equo libramine carens, crimina sua sepe aut nulla aut parua fallaciter asserere
[[ Print Edition Page No. 20 ]]
nititur. Vnde multis expedit ut eorum uita ab aliis discucienda uideatur22 ne cum uirtutibus23 uicia aut pro uirtute uicium principetur.
Nescio quid sinistrum de sanctitate mea iam suspicari uideris, qui tanto opere et actus nostros et cogitationes iam tibi reuelatas adhuc recensere satagis.
Absit a me omnis ficta suspicio quia quicquid michi in te displicuerit tui ipsius probabitur iudicio.
Quere ergo quicquid uis et repete quantum cupis ut auditis uirtutibus nostris amici congaudeant et inuidi contabescant.
Noli, frater, noli de te ipso facile25 precipitem sentenciam dare, set audi quid sapiens dixerit. “Est” inquit “uia que uidetur26 homini recta: nouissima autem illius ducunt ad mortem.”a Verum omnibus remotis ambagibus, ut ad priora redeamus, quid est quod cum opera tua dinumerares, bona tanta uelocitate27 recensuisti, mala autem (fol. 228v) omnino tacuisti: an quia nulla erant, quod nefas est credere, [aut desipere]; aut hucusque latebant, quod utique est miserabiliter desipere;28 an fortassis ypocritarum more nitebaris obtegere?
[9]
Cur michi peccata conaris ingerere, cui, ut supradixi, etsi libeat30 peccare, non liceat? Pauca tamen et eadem minima aliquando committo quia libenter uanas fabulas audio et uicissim libentius recenseo; ceterisque detrahentibus et ipse detraho contra impericiam eorum qui31 res nostras exteriores tractant; susurrando cum aliis murmuro, et cur de tanta possessione nobis tam parua ministrantur conqueror; iniuriantibus michi durius respondeo, et eorum exigente contumacia usque ad conuicia linguam relaxo. Indiscrete alios etiam reprehendo, assercionibus meis renitentes impericie32 arguo, prelatos meos etiam ob irreuerenciam et indiscrecionem plus equo iudico. Crapulam ebrietatem non semper fugio. Cachinnando ridens et alios ridere compello. Verbis scurilibus,33 incessu, gestu, oculorum petulancia exemplum leuitatis aliis fio. Laudatores meos collaudo, uituperantibus uiriliter resisto, et ne quid de34 sanctitatis mee fama depereat uehementer formido. Indoctioribus obediencie famulatum exhibere grauor, et cum ea que michi displicent imperantur, aut manifeste aut clandestinis35 suasionibus ne ea faciam prelatos nostros circumuenio. Hec sunt et alia huiusmodi, in quibus frequenter excedo, set quia eadem fere ab omnibus factitantur,36 uenialia37 fore puto tum38 maxime quia alios plura et multo grauiora committere uideo.
[[ Print Edition Page No. 21 ]]
[10]
O insani capitis demencia! Numquid ex multitudine delinquencium aut ex comparacione maiorum criminum leuior fiet pena minorum excessuum? Absit. Non enim deo40 difficilius est ex auctoritate punire infinitos quam tres uel duos. Denique cum multa sint que pauca dixeris, si qua in eis forte criminalia sint perscrutemur. Ceteris uero omissis que ob sui simplicitatem animam merito necant, pauca de pluribus repetamus. Libenter aliis detrahere, prelatos iniuste iudicare, obedienciam te inuitum exibere dixisti. Detractio autem ex odio uel inuidia aut ex utroque fieri solet: si ex odio, profecto homicida es testante Iohanne, qui ait: “Qui odit fratrem suum homicida est”;a si ex inuidia, que putredo ossiumb id est peremptrix,41 ut ita dixerim, etiam maximarum uirtutum est et causa gehennalium ignium, quantum hic quoque delinquas ipse uides, scriptum namque est: “Per inuidiam dyaboli intrauit mors in orbem terrarum.”c Proinde quia obedienciam prelatis tuis te exhibiturum coram deo promiseris et eis reniteris aut corporaliter tantum exhibes quod reus uoti tui tenearis satis perspicis. Iudicans quoque iniuste iudices tuos, uidelicet prelatos tuos, quorum uelanda uelare iuberis,d quos etiam uicarios Christi non ignoras, quantum hic quoque pecces tu ipse scis. Taceo de murmure et huiusmodi, quod deo displicet, et satis euidenter ostendit, qui filios Israel, quos in manu ualida de Egypto eduxit,e in42 deserto tamen attrociter, quia murmurauerunt, per serpentes strauit.f Vide utrum cum hiis uiciis uirtutum insignia conregnare possint.
[11]
O me44 miserum quantis uirtutibus hodie me spolias, ostendens grauia que huc usque credidi leuissima aut prope nulla peccata.
Ego quidem te non exspolio, set esse nudum te ipso iudice ostendo. Verumptamen quia hec perpauca et leuia sunt ad comparacionem eorum que in te esse te ipso reuelante cognoui, ut absque ulla ambiguitate te miserum flagiciosum atque facinorosum cognoscas, ad interiora tua mentem aduerte. De cogitacionibus nempe a46 me requisitus47 in ipsis diuinis officiis, psalmorum hympnorum spreta dulcedine respondisti multiplicem mundi uarietatem mente te lustrare,48 fratres tuos fortassis innocuos de ypocrisi inuidia detraccione et aliis innumeris apud te redarguere. In quantum tumeas quantumcumque de sanctitate tibi applaudas nulli sapienti permittitur ignorare, qui uelut sanctior, set, ut uerum fateor, nequior ceteris, de occultis audes49 iudicare, et deo iudicium suum auferens. In hoc ipso uerus ypocrita. Cum aliis psallens exteriora uideris sacrificare deo, set profecto animam tuam prostituis polluendam immundorum spirituum collegio. Religiosius etiam, ut dixisti, cogitans de inuentis thesauris, unde basilicas construere et magnis multitudinibus religiosorum fratrum merito sanctitatis preesse exoptans, ad episcopatum solenniter rapiendus,
[[ Print Edition Page No. 22 ]]
subiectos docere et miraculis (fol. 229) corruscare satagis. O quanta superbia! Malus bonis, sordidus mundis, tumidus50 quietis, ypocrita sanctis patrocinari affectas. Quod autem hominibus preesse appetis, superbia est dampnabilis; quod prelatis tuis et melioribus, omnino detestabilis. In quo principem totius malicie dyabolum imitari, immo quodam modo supergredi, uideris. Ille quippe meliori equari, tu autem melioribus preesse cupis. Ille uni, tu autem multis. Ille primo sanctus, speciosus, cunctis admirabilis. Tu uero mente tabidus, turpissimus, omnibus horribilis. Ille seductus sue dignitatis nimio splendore, tu seducere cupis sola uirtutum simulacione. Denique amplius debacando, pulcritudine sapiencia fortitudine cunctis mortalibus preminens, regnum cuiusuis inuadere, urbes diruere,51 uxorem ducere, in luxu uiuere desideras. In quibus quantorum criminum reus aput districtum iudicem tenearis a quouis indocto potest animaduerti52 cum regnum debellari, urbes dirui53 non possint absque multorum nece, mulier uero a religioso concupisci non possit absque fornicacione. Et ne forte apud te dicas “Leuia sunt crimina que sola cogitacione54 committuntur,” audi Christum protestantem: “De corde exeunt” inquit “furta homicidia,” etc., “et sunt que coinquinant hominem.”a Et Dauid “Decidant” ait “a cogitationibus suis; secundum mul<titudinem> impi<etatum> e<orum> ex<pelle> e<os>, q<uoniam> irri<tauerunt> te, domine.”55/b Vides sane prauitatem cogitacionum multitudinem impietatum uocari, uides inde dominum irritari.56 Et alibi scriptum legis: “Peruerse cogitaciones separant a deo.”c Et ne tibi detur occasio tergiuersandi hec non esse que a deo separant,57 memento que superius dixeris, te nichil intactum relinquere quod cor humanum attingere soleat, et ibidem animum recreari et te ualde in hiis58 delectari59 meministi. Denique aut nulla sunt aut rara que non prius commutantur cogitacione quam foris prodeant in opere.
[12] Et ut tandem te tibi flagiciosum ostendam sumpta aliunde60 parabola, paucis responde. Dic, oro te, si oblatam sponte deo pecuniam coram sacerdotibus postea aut uiolencia aut furto dirriperes, cuius criminis reus esses.
Profecto sacrilegii.
Quid si illa preciosissima esset?
Quantum illa melior tantum impietas sacrilegii maior.
Recte utique iudicasti.
Quorsum ista?
Exspecta, tu uideris. Recordaris, frater, quod in presencia multorum nullo cogente te totum, animam scilicet et corpus, deo61 optuleris, prelatis tuis obedienciam promiseris.
[[ Print Edition Page No. 23 ]]
Bene.
Scio siquidem quia prelatis tuis obedire grauabaris,62 et eos aut manifeste aut clanculo circumuenire, ne ea que ipsi precipiebant faceres, confessus es. Quid est ergo obedienciam prepositis uel clam uel palam, quantauis adhibita calliditate, negare nisi uel furto uel rapina ab eis quibus ut63 iumentum te dedicasti64 tam miserabiliter quam criminaliter surripere? Proinde quia simulata sanctitate animam tuam deo furaris et itidem multiplicatis sceleribus dyabolo prosternis, tanto ceteris furibus es nequior quanto res quam furaris aliis est prestancior. O nefandum et sacrilegum furtum ubi non pecunia mox peritura set anima in eternum uictura65 diripitur, ubi templum dei, sedes dei, ymago dei a66 deo creatore tollitur et dyabolo corruptori sternitur.
[13]
Ego quidem melioribus ac doctioribus libens obedirem: nunc uero hiis obedire cogor quibus nec uita sanctior et scientia longe inferior, unde hec contemptum, illa indignacionem merito sustinet. Quis enim a ceco illuminari, ab indocto se posse doceri nisi cecus pariter et indoctus creditur? Cur autem eius sequar imperium cui et uite sue ducatum et multo utilius noui dare consilium?a Que lex, que sanctio iubet ut fatuitatem sobrietas, errorem ueritas sequatur?
O palliata superbia! O sepulcrum dealbatum, exterius politum, set intus pollutum, exterius artificiose nitore uerborum depictum, interius reptilibus multis et fetore nimio plenum.b Adhuc in prelatos sacrilego ore seuiens, uirus tumoris tui euomis, adhuc indoctior stultos, deterior fatuos, falsus erroneos67 appellare non desinis. Dic tum, equali saltem obedires?68
[14]
Ego cur equali obedirem quoniam69 quidem qui preest dignitate preire iure debet uirtutum operacione?70
Non recolis, miser, quia dei filius, patri utique coequalis per omnia, factus est obediens non usque ad le(fol. 229v)uia set usque ad turpissimam mortem. Denique idem dominus et creator omnium sapiencia patris non regibus non principibus set fabro pauperi et pannose uirgini propter te obediuit. Cur igitur, cum sis puluis et cinis, non obedias homini, cum uideas celorum regem, sempiternam deitatem, lucem ineffabilem, deum omnium artificem fabro obsequentem, ad nutum unius uirguncule ea que gessit in puero dirigentem? “Erat” inquit euangelista “subditus illis Christus,”a utique Marie et Ioseph. O dignacio omni laude dignissima, o humilitas omni admiracione prosequenda. Altissimus humillimo, inmensus paruo, excelsus infimo, doctissimus fatuo, nobilissimus rustico, dominus seruo, rex regum fabro obsequi non dedignatur. Ecce legem, ecce exemplum habes quod indigniori, quod indoctiori obedire
[[ Print Edition Page No. 24 ]]
debeas, non ab homine sumptum set a creatore tuo sanctitum. Potuit enim illis dicere Christus: “Ego sum qui angelos in celo doceo et scienciam in terra hominibus dispenso” uel “ego sum qui celos creaui, qui aerem mare et aridam, et quecunque in eis sunt solo imperio creaui; ego sum cui omnis sublimitas inclinatur, cui omne genu flectitur,b cui omnis potestas subiecta famulatur; ego sum, inquam, causa et uerum esse omnium rerum, qui si uel ad momentum ab earum regimine cessarem, mox in nichilum, unde facta sunt, omnia redire cogerentur; ego sum qui singulari uirtute a fine usque ad finem fortiter attingo et mea sapiencia omnia suauiter dispono,c cui humana sapiencia comparata iure fatuitasd uocatur: obtemperare michi obedire uos oportet.” Hec utique ipsa ueritas, et alia multa preconia de se ueraciter potuit dicere. Verumptamen maluit obediendo superbiam nostram conterere, contumaciam cordis nostri frangere ut qui per inobedienciam a paradisi gaudiis in miserias huius peregrinacionise decidimus, per obedienciam eciam indignioribus exhibitam, pristinam dignitatem, immo multo ampliorem quanto hic uiliores tanto ibi sublimiores recuperaremus.
[15] Alioquin que erat huius subieccionis necessitas aut tante humilitatis utilitas ut sapiens et uera sapiencia, que nequaquam poterat falli, a nullo doceri, in nullo labi, tam pauperibus obediret, tam humilibus humiliter obtemperaret, nisi hec ipso opere proclamaret: “Qui uult ad patriam securus redire,71 necesse est etiam indignioribus obedienciam deuotus exhibere”? O felix obediencia que perpetuam mortem uitat et uitam perhennem comparat: beata utique que ad tempus subiecta ut in eternum dominetur, modicum conculcata72 ut perhenniter principetur; beata, inquam, que momentanea uilitate sempiternam emit claritatem, humilitate breuissima immortalem prouidet celsitudinem. Hec de facinoroso iustum, de flagicioso efficit sanctum. Hec de tenebroso lucidum, de turpissimo reddit pulcherrimum, hec de mancipio dyaboli dei filium et, ut plus dicam, de homine parit deum.73 “Ergo”74 inquit “dii estis” et cetera.a Ipsa75 enim de ydiota astutum, de fatuo efficit doctum. “Quomodo?” inquies. Audi, sunt multi simplicioris ingenii quibus ad ambulandum in uia deib sua sciencia minus sufficit, set sub sapientis cuiuspiam arbitrio se religantes, per ipsum discunt quantum deferant deo quidue debeant proximo. Ecce iam promerentur per humilem obedienciam quod minus assecuti sunt per naturam.
[16] Ecce illa sapiencia, que in uno erat minus utilis, in ydiotis obedientibus facta est utilior quia communis. Vnde fit ut hii per obedienciam proficiant ex humilitate, iste uero ex commissi sibi talenti erogacione.a O admiranda diuine dispensacio equitatis, que indoctis ex sua simplicitate prouentum et sapientibus ex sua ipsorum industria uberrimum largitur fructum. Si enim omnes essent76
[[ Print Edition Page No. 25 ]]
simplices, fortassis inter eos ordo nullus; quod si omnes sapientes, dum alius alio non indigeret, amor minimus. Quapropter diuina sapiencia, utilius humane societati prouidens et consulens, alios sapientes alios simplices condidit ut77 officium debitum discrecio et uirtus obediencie haberent78 et mutua caritas uberius caperet incrementum. Porro cum nobiles ignobilioribus, sapientes indoctioribus obsequantur, tanto obediencia illa subiectis fructuosior79 fiet quanto ex humilitate fit deuocior. Quocirca superbis prepositis grauissimum imminet iudicium dum pro honore sibi exhibito tumescunt aut quod nequius est (fol. 230) a subiectis uiolenter exigunt; humiles uero prelati, dum nequaquam suum set domini honorem et subiectorum querunt prouectum, securi exspectant illud beati serui euge nouissimum.b
[17] Vis adhuc plenius nosse quantum uirtus obediencie placeat deo, non illius que80 uerbotenus aut exterius opere in ypocrisi promitur set que ex humili deuocione exhibetur?
Audire quidem tante uirtutis laudem bonis bonum esse et utile scio, set quia sepe ei aduersatus sum, quanto sepius preconia eius audio tanto alcius proprie conscius superbie gemere compellor. Verumptamen quia ex uerbis tuis me compungi ad penitenciam sencio et alios animari posse ad tante uirtutis iocundissimum fructum per te non ambigo, que cepisti obnixius exple quatinus uirtutis cognita mercede subiectus quisque ad obediendum fiat alacrior, peruersus autem aut omnino resipiscat aut saltem reddatur micior.
[18]
Attende ergo quid propheta, immo deus per prophetam, de laude ipsius nobis intimauerit. “Malo” inquit “obedienciam quam sacrificium.”a Multa quidem sunt sacrificia que ex fine suo perpensa maxima81 iure censerentur. Magnum enim sacrificium est uoluptatem carnis luxumque seculi uigore mentis calcare, nulli inuidere, nemini nocere, nichil perperam agere, non frangi aduersis, non extolli prosperis, carnem crebris uigiliis cotidianis ieiuniis macerare, animum illesum a uiciis custodire, utrumque assiduis oracionibusb et frequenti ymbre lacrimarum deo immolare, uerbum uite ignorantibus ministrare, peccantem corrigere, nichil quod dari debeat proximo negare, omnia transitoria parui pendere, se ipsum martyrio sponte tradere. Hec, inquam, maxima sunt. Verumptamen hiis omnibus a domino prefertur obediencia. Sine82 hac quippe illa nichil prosunt quia quicquid utilitatis, quicquid ponderis habent ab ista accipiunt.
[19] Audi preterea quas sodales irremotas hec, de qua nunc agitur, obediencia habeat. Mentem namque, quam uera obediencia possidet, prudencia fortitudo iusticia temperancia, quatuor hec contra aduersancium uniuersos impetus undique iminentes quadrant; mansuetudo preterea humilitas pudicicia fides spes
[[ Print Edition Page No. 26 ]]
ceterarumque83 uirtutum species eam inhabitant, dulcemque armoniam in odorem suauitatisa in penetralibus obedientis anime concorditer cantant, sicut scriptum est: “In cimbalis bene sonantibus laudate dominum.”b Dum enim fortitudo prudencie, temperancia iusticie, humilitas pudicicie, alieque ceteris pro inuicem, uelut bene sonancia cimbala eas modulancia84 pro concordi diuersitate operum tanquam impulsu digitorum, concinunt,c quid aliud quam suauem iubilacionis ymnum deo reddunt, rectoremque suum spiritum sanctum, concordie amatorem et obediencie consecratorem, mansorem sibi perpetuo iure adquirunt, postremo quia85 non solum uirtus uerum eciam uirtutum omnium iocundissima merces nequaquam in ullo absque obediencia potuit esse aut unquam esse potest. Vnde patenter colligitur prorsus omni priuari uirtute quisquis ei obstinate renititur. Tanta enim est obediencie uirtus ut nemo absque ea deo unquam placuit.
[20] Hec namque Abel meliora queque deo offerre,a hec Enoch cum deo ambulare docuit;b hec Noe in diluuio, ceteris pereuntibus, tante posteritatis patrem futurum illesum seruauit.c Per hanc Abraham incendia Caldeorum euasitd terramque Chananeorum in hereditateme et filium in senectute accepitf quoniam secundum dei preceptum inmolare paratusg multarum gencium pater,h et quod mirabilius est, creatoris sui procreator iam tunc signanter expressus diuinis obtemperando mandatis huius prerogatiue preconia fideique tante principatum obtinuit. Per hanc in Egypto Ioseph incentiua libidinis uicit; unde Egyptiis prepositus patrem86 fratresque suos a famis periculo liberauit.i Per hanc Moyses perfidos Egypcios amarissimis plagis perculit spoliauit, trucesque suos filios Israel ex eorum spoliis ditauit, cunctisque congregatis sicco uestigio mare transiit, quo in loco undis redeuntibus uniuersos hostes suos, qui eos persequebantur, submersit.j Hinc in deserto amaras aquas dulcorauit.k Hinc in monte cum domino secretum colloquium habuit.l Hinc legemm figuramque tabernaculi,n quod postmodum in typum future ecclesie opere digessit, accepit. Hinc fero(fol. 230v)cissimos reges prostrauit.o Hinc ex petra fontem produxit.p Hinc populus dei domini ducem pro87 manna mirificauitq ceteraque beneficia habere promeruit. Hinc Iosue Iordanis alueum siccauit,r populumque dei in terram sibi promissam introducens, reges illius peremit,s solem in celo fixit,t gentes exterminauit,u tribubus88 Israel hereditatem in funiculo diuisit.v Quid de Samuele, quid de Dauid Ezechia Hozia dicam? Qui quia diuinis obtemperauere preceptis, uictores, ceteri uero hinc resilientes sepe uicti fuere.
[21] Postremo per obedienciam donata est libertas captiuis, lumen cecis, sanitas egris, patria proscriptis, uita mortuis, uenia reis, spes desperatis, leticia
[[ Print Edition Page No. 27 ]]
mestis, salus miseris cum ille magni consilii angelus,a indeficiens fons luminis, de sinu patris prodiens, tenebras nostras illuminauit, atque ex patris imperio morte sua mortem nostram mortificauit, hostem antiquum triumphauit, et ad hereditatem suam captiuam captiuitatem reduxit.b Illa preterea uirgo admirabilis, uas mundissimum, spiritus sancti sacrarium, post deum miseris singulare propiciatorium, per obedienciam deum castissima genuit, uirgo peperit, et post partum mente et corpore uirgo permansit.c Proinde beatissimus apostolorum chorus,d domino obsequens ut multitudinem fidelium predicando colligeret, mundum parauit, iudicium89 minas bestias cruces90 ungulas et ceterarum penarum genera nequaquam expauit set usque ad mortem fideliter decertauit. Hinc quoque gloriosus martyrum excercitus91/d ad martyrii palmam letus cucurrit. Hinc iustorum omnium ueneranda multitudo sorte beatorum angelorum numerari promeruit. Denique in illa felici beatitudine et beata felicitate, quam pro sua magnitudine nec oculus uidit nec auris audiuit et pro altitudine in cor hominis non ascendit,e quid aliud facturi sunt sancti nisi ut creatorem suum et se scincera92 caritate diligentes illi per omnia et in omnibus obediant, illi indesinenter obtemperent? Iure igitur ceteris uirtutibus prefertur. Quare usu cessante hec nec in illa requie beata uel ad momentum a caritate disiungitur. Hic uero seruit, ibi regnat; hic sponte laborat ut ibi gaudeat.
[22]
Quoniam quidem uirtutem obediencie maxime appetendam esse liquido monstrasti, dic, queso te, utrum in omnibus obtemperandum sit prepositis, presertim cum illi multa utilia prohibere et rursus nonnulla peruersa precipere possint.
Tria sunt que summopere distinguere nos oportet quo93 in quibus deo uel in quibus hominibus obtemperandum sit palam fiat. Alia igitur sunt tantum bona, alia mala tantum, cetera media. Et bona tantum quidem sunt ut fides spes caritas et horum similia. Mala uero tantum sunt furtum adulterium et cetera que numquam bene fieri possunt. Media autem ut est legere sedere aut stare loqui aut silere et alia huiusmodi, que ad utrumque se habencia et bene et male sepe fiunt.a De primis autem duobus sic Christus discipulis suis precepit: “Estote prudentes sicut serpentes et simplices sicut columbe.”b Prudentes uero ut que bona tantum sunt nec pro illis94 tormentis umquam relinquatis set pro ipsis usque ad mortem uiriliter decertetis; que autem mala tantum nullis suasionibus, nullis preceptis, nullis minis, nullis terroribus nullatenus admittatis. Patet igitur in hiis non hominum mandata set domini instituta tantum obseruanda. In mediis autem non nostrum set presidentis arbitrium exspectare oportet, que tamen ita indifferencia sunt ut postquam a prepositis iussa fuerunt, obtemperantibus fiant tantum bona, contradicentibus dampnabilia, prohibita95 quidem
[[ Print Edition Page No. 28 ]]
presumentibus omnino detestabilia. Quod in primo parente admissum non tam uerbis quam rebus ipsis, heu miseri, cotidie experimur, et profecto ante interdictum commedere de fructu illo,c cum dominus omnia ualde bona creasset,d non est credibile fuisse malum, uerum post prohibicionem, adeo detestabile factum est ut et sibi et posteris suis pene foret inexpiabile delictum.e
[23] O quam detestabilis inobediencia, ex qua nobis profluxerunt uniuersa presencia mala et adhuc, nisi precauerimus,96 imminent multo grauiora, et quam amabilis obediencia, per quam reddita sunt nobis prioribus bonis multo meliora. Illa de die in noctem deiecit, hec de tenebris ad lucem reuexit. Illa de regno in exilium, hec de exilio reduxit ad celum. Illa de serenitate in hoc (fol. 231) mare tempestuosum detrusit, hec ad tranquillitatis portum conduxit. Illa mortem amaram propinauit, hec uitam dulcem nobis donauit. Illa attulit nobis miseriam, hec misericordiam; illa laborem, hec requiem; illa ignominiam, hec gloriam; illa infernum, hec paradysum; illa tristiciam, hec leticiam; illa mutabilitatem, hec eternitatem; illa bonorum omnium inopiam, hec omnium deliciarum copiam; illa famem sitim nuditatem, hec omnium horum aufert eciam necessitatem; illa falsitatem, hec ueritatem; illa errorem, hec industriam; illa fatuitatem, hec sapienciam; illa impuritatem, hec pudiciciam; illa iniquitatem, hec iusticiam; illa odium, hec amorem; illa fetorem cenosum, hec odorem suauem; illa pusillanimitatem, hec fortitudinem; illa sollicitudinem, hec securitatem; illa superbiam, hec humilitatem; illa inuidiam, hec fraternitatem et97 prouentus iocunditatem. Illa quoque insensata elementa98 laboriose seruituti subiecit, hec quandoque ab omni labore ea liberabit. Illa omnia turbauit, hec uniuersa pacificabit. Proinde illa primam parentem Euam multis doloribus addixit, hec beatam matrem domini Mariam super choros omnium angelorum euexit.a Illa sustinuit nobis hostem infestum, hec nobis contulit fratrem domini; illa dyabolum inpugnatorem, hec omnipotentem adiutorem. Porro quia illa semel admissa uniuersa hec mala ingessit, quid exspectamus miseri qui forte singulis momentis et sperata necgligimus et presumimus prohibita?99 Et profecto si innumera facinora nostra et morsum illius pomi simpliciter attendentes comparemus, illa multo grauiora uidebimus. Quis enim non leuius iudicet, si tantum actus attendamus, illicitum cibum semel attingere quam detestabilem fornicacionem furtum homicidium sepius iterare? Quanta fuerit illa in parentibus nostris inobediencia uel quanto superbie fastu100 prodierit nunc reuoluere nichil mea interest, dum nullatenus ambigo inobedientibus summam dampnacionem, resipiscentibus uero saluacionem affuturam.
[24]
Maximum quidem, ut uideo, peccatum est inobedientem esse deo, uerum utrum graue delictum sit non obedire prepositis scire cupio.
[[ Print Edition Page No. 29 ]]
Dic, queso, cum prepositis obedias, aut propter ipsos aut propter deum hoc facis?
Vtique si recte hoc facio, non propter ipsos set propter deum ipsis obedio.
Quia igitur non propter ipsos set propter deum illis obsequeris qui in hoc dumtaxat uicem dei gerunt, dic, rogo te, cum eis reniteris, cui aduersaris?
Et quod sequitur proferre horrendum est, et negare non ualeo quia deo aduersor et resisto.101 Set, ue michi misero, tociens et imperata contempsi et prohibita presumpsi. Verumptamen ea omnia crebra confessione et psalmorum assiduitate posse cito deleri putabam.
[25]
Confitentibus quidem et uere penitentibus relaxari peccata nullus fidelium ambigit. Alioquin qui uerbotenus confitentur et eadem repetunt deum offendunt et culpam augent, non minuunt.
O quam multi in ecclesia habitum religionis induunt qui nec bis in anno, proch dolor, crimina sua presencia uel preterita plangunt;a set de nomine solo et de professione sibi blandientes et solis labiis diuina cantica depromentes cor suum polluendum tot illusionibus euncium et redeuntium102 demonum103 substernunt quot nefandorum cogitatuum fantasias uolentes recipiunt. Quibus dominus exprobrat dicens: “Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me.”b Quod in te manifestissime agnoui, cuius miseram mentem immundi spiritus, alternatim illudentes, ita polluunt ut cuiuis attendenti hec spectacula theatralibus ludis merito preferat.
[26] O quam detestabilis confessio tua, qui cum uoce sola crimina tua confitebaris, in eisdem forte tunc mente delectabaris et nec decetero corrigi nitebaris. Denique quod in psalmorum decantacione, obstinate uiuendo et obstinatius cogitando, non ueniam set culpam promerearis manifestum est. Ibi quippe dicis: “Domine, non est exaltatum cor meum,” etc.a O quam detestabiliter deo mentiris, qui nimia elatus superbia, ceteros despiciens, honores104 ambis, et perfidis nequior melioribus preesse cupis. Heu miser, quando per falsitatem uenies ad ueritatem aut quando per mendacium pertinges ad deum? Profecto non numquam homines per uerba fallere potes, set numquid deum? Qui sicut (fol. 231v) neminem fallere potest sic a nullo falli possibile est. Ei namque omnia nuda et aperta sunt,b eciam quecumque futura sunt. Porro quod ibi sequitur attentius aduerte: “Si non humiliter senciebam,” etc.c Quod est aliis uerbis dicere: si humilis in corde modo non fui, pereat anima mea sicut infans qui a lacte matris ablactatus perit. O infelix, non animaduertis quia ubi uitam querere
[[ Print Edition Page No. 30 ]]
debueras eternam, adquiris mortem, et ubi salutem te promereri putabas, summam incurras dampnacionem, qui pro benediccione tibi imprecaris malediccionem.d Et profecto nisi cicius resipiscas, fiet quod precaris, quia opera tua et cor inmundum nequaquam discordant a uerbis tuis. Multis preterea in locis aut deo mentiris aut tibi ipsi maledicis, ut ibi: “Humiliatus sum usquequaque,”e et “Elegi abiectus esse in domo dei mei,” etc.f O quam uerius poteras dixisse: “Elegi potius superbire in prostibulo105 immundi spiritus quam humiliari in domo dei.”
[27] Porro uix aut numquam inuenies psalmum, si sollicitus attendas, in quo aut non menciaris deo aut tibi non aduersaris in aliquo quamdiu talis eris. Fortassis dices quia in psalmis non tua uox est set tocius ecclesie et ideo nec deo mentiris nec tibi mala imprecaris. Ad quod ego: Et si uox ecclesie sit, cum tu non sis membrum, omnia illa predicta mala absque dubio incurris. Denique cum religiosum te fingis et contra regulam sanctorum uiuis, tanto es deterior quanto magis ceteros, immo te ipsum, fallens, absque re speciem sanctitatis pretendis. Absit a me ut ypocritam membrum ecclesie iudicem, quem quouis scurro quodam modo deteriorem non ignorem.
[28] Proth nefas, paulo ante conquerebaris quare omnipotens, cui, ut tibi uidetur, multa uirtutum holocausta iugiter immolabas, suaui ymbre lacrimarum non te exilaret,106 cur de futuris te, tanquam bene de se meritum, non predoceret. Verum que societas lucis ad tenebras? Que coniunctio Christi ad Belial?a O miraculum, putasne quod summa mundicia immundum frequentet prostibulum? Putasne quod sincere claritatis purissima lux in teterrimum requiescat domicilium? Putasne quod deus,107 tocius suauitatis iocundissimus dulcor, in spurcissimum hospitetur demonum nidum, in quo uidelicet solum uiget uiciorum appetitus, et adeo regat affectus ut idcirco absit fortassis effectus quia prophanis operibus deest locus? Absit. Vnde sapiens ait: “Spiritus sanctus effugiet fictum, nec habitat in corpore subdito peccatis.”b
[29] Porro illam sacrilegam blasfemiam, quam suadente dyabolo contra ueritatem tua falsitas, contra iusticiam tua protulit iniquitas, tacere non possum. Dixisti enim durissimos labores sancte conuersacionis non posse pati corpus nisi ex prauitate cogitacionum recreetur animus. O prudentem uirum, immo ypocritam blasfemum, Christus proprio ore clamat: “Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam uos, iugum enim meum suaue est et onus meum leue.”a Christus igitur ad se uenientibus laborem et onus inportabile seculi aufert et iocundissimam refectionem spondet, et tu econtra durissimam asserere niteris sanctam religionem. Christus iugum suaue, quod non ledat set ad regnum suauiter ducat, et onus, quod non oneret set portantem feliciter portet, repromittit,
[[ Print Edition Page No. 31 ]]
et tua perfidia sancte religionis suauissimum cibum fastidit. “Centuplum” inquit Christus “hic accipietis.”b Proth108 scelus, omnipotens sequentibus se centuplam mercedem daturum se hic pollicetur, et tua impietas hinc resiliens uiciorum fece spurcissima delectatur. Quare hec, nisi sicut quia scriptum est “Abhominacio est pietas impio”?c Et abhominatur109 quippe omnem escam spiritualem anima tua, fastidiens sanctarum deliciarum suauitatem, et apropinquauit, immo male sopita iacuit, pene infra ipsas portas mortis? Intus nimirum habes immundum spiritum, omnium immundiciarum labe gaudentem, et quia nequaquam ei reniteris, incensorem pateris et inpulsorem.
[30] Porro si ymaginem110 creatoris tui tibi assignatama illesam seruasses, nefandarum profecto cogitationum profanum scelus uiciorumque fecem turpissimam tanquam mortem infestissimam exhorruisses, sanctarumque uirtutum suauem fructum cumulare satagens, Christi preterea crucem non in (fol. 232) angaria set cum summa exultacione baiulare consuesceres.b Vnde manifestissima racione colligitur quia hii qui templum deic efficiuntur sanctis meditacionibus assidue pascuntur, cotidianis uirtutum incrementis ac desiderio celestium gaudiorum intus aluntur, quorum obtentu exterius ad omne opus pietatis prompti redduntur, atque caritatis igne succensi nonnullos segnes et inuicem uerbis et exemplis incendunt pariter et incenduntur. At hii quorum misere mentes ab immundo hoste suffocantur in spurciciis profanorum cogitatuum iugiter immorantur, ac iusticie mandata detestantes ad omnem impietatem, prout subegerit presidens aduersarius si ualuerit,111 proni raptantur et112 bonos quosque clam uel palam, quantum possunt, peruertere nituntur.
[31]
Quoniam quidem horrendam obscenitatem uite mee, que me huc usque magna ex parte latuerat, tam ueraciter quam sufficienter denudasti, illam Christi promissionem quam sequentibus se centuplum in hoc seculo daturum se spondet,a queso te, exponas, quam si ueram esse monstrare poteris, omnino uana omnia et caduca me relicturum et Christum deinceps sequturum ne dubites. Extreme enim esset demencie quempiam presencium bonorum inopiam pati et post hec ligatis manibus et pedibus in tenebras exterioresb perhennibus adici penis et113 non pocius cencies114 tantum hic quam pro Christo quis reliquerit possidere et feliciter in hac uita uiuere et post huius uite finem cum beatis angelis in perpetuum regnare.
[32]
Et si nulla racio huius rei demonstrande nobis adesset, credere debueras saltem Veritati, que et proprio ore hoc spondet.
Assentire quidem absque assercione ualide racionis nequaquam possem si115 grauissimos uiros, qui relictis omnibus Christum perfecte
[[ Print Edition Page No. 32 ]]
sequuntur, uehementer exultantes, centuplum iam et eo amplius accepisse non agnouissem. Si Christus utique in hoc eos fefellisset, de ceteris promissionibus desperantes, ad ea que prius reliquerant profecto cicius redire festinarent. Nunc autem nescio quem mire suauitatis dulcorem penes se habentes, non solum pristina non affectant uerum honores dignitates pecunias maiores quam prius habuerant omnino refugiunt. Verumtamen si quid aliud maius non amarent, hec gratanter acciperent.
[33] Memini siquidem uirum quendam ualde locupletem uxorem speciosam, decoros filios, filiarum cara pignora, amplissima predia, ambiciosa palatia, auri et argenti magnam copiam, iumentorum ac boum armenta plurima omniumque ceterorum pecorum greges116 multos, promptuaria plena, seruos et ancillas, uariam multamque suppellectilem, cognatos et amicos, ac cetera que diuitum ambicio studiose appetit, pro Christo reliquisse ac deinceps cotidianis ieiuniis, crebris uigiliis, oracionibus assiduis,a fame siti nuditate adeo corpus suum attenuasse ut exesis carnibus sola cutis ossibus herere uideretur.b Qui requisitus a multis an uellet, relictis tam erumpnose et tam districte austeritatis duris cruciatibus, ad priores diuicias, in quibus magnifice floruerat, redire, iure iurando respondit eciam si cencies dupplicarentur, nequaquam uelle uel ad momentum animo assentire, quasi uehementer doleret deliciis illis et uoluptatibus uanis operam dando tempus117 uariarum deliciarum et suauissime iocunditatis in miseris illis erumpnis penitus insaciabilibus consumpsisse. Hiis eciam, unde magis obstupui, annexuit dicens: “Quanto” inquid “maiora promitteres tanto difficilius ab hoc iocundissimo labore et ditissima paupertate diuelleres.” Vidi quoque nichilominus et alios maximas diuicias eodem ardore contempsisse atque sub habitu religionis in sanctis laboribus diu sudasse, tandemque labore uicti118 et tedio, ad ea que reliquerant redeuntes, solito ardencius incubuisse; alios solo pudore retentos honorum dignitates ambire, multiplicandis pecuniis causis agendis obstinatius incumbere.
[34] Et quoniam dicturus es, ut estimo, quod ille qui in paupertate sua adeo gloriabatur centuplum iam habet, unde iam acceperit assigna manifeste, queso, si potes. De ceteris eciam itidem quero abs te si iam centuplum acceperunt, cur ad (fol. 232v) priorem inopiam redire uoluerunt, aut si non acceperint, cur a deo, qui eciam inmeritis multa largitur, fraudati sunt.
De hiis siquidem que requiris me cicius satisfacturum tibi deo adiuuante spero. Verumptamen hiis que dicturus sum esto attentius. Primum igitur animaduerte quid diuites cupidi in hoc mundo ambiunt et quid119 sancti uiri de rebus transitoriis querunt. Vtrique sane ad unum finem tendunt in rebus huius mundi, set utrorumque desideria in hiis expleri nequeunt. Desiderant
[[ Print Edition Page No. 33 ]]
quippe utrique pro uoluntate sua sufficienciam. Iusti autem quod nature sufficiat, uictum scilicet et uestimentum, tantum appetunt, et si plus eis tribuas, tanquam noxium ac superfluum, quantum in eis est, respuunt; cupidi uero quanto plus habent tanto in augendis pecuniis plus ardent. Vnde manifestum est quia is120 de quo primum quesisti, cuius insaciabilis ingluuies dum facibus auaricie estuaret in tantis diuiciis quas supra memorasti, eciam si cencies multiplicarentur, inopie magnam paciebatur angustiam, in hoc tantillo quod natura querit ad deum conuersus plenam possidebat121 sufficienciam.
[35] Et ut facilius intelligas que dico, per similitudinem melius intimabo: Statuamus hic duos homines, quorum alter uno pane sacietur, alius uero consumptis centum adhuc esuriem patiatur. Siquis igitur huius miseram ingluuiem qui quotuis consumptis panibus adhuc esurit ita saturaret ut uno pane saturari posset. nonne centuplum se accepisse et cencies beaciorem122 se fore merito proclamaret? Sic nimirum Christum querentibus hec sola que natura querit ad uotum sufficiunt; cupidi uero, spretis legibus nature, in augendis pecuniis miseris123 insatiabiliter inardescunt, et quod insanius est, in ipsis diuitiis esuriunt, unde psalmista: “Melius est modicum iusto s<uper> d<iuicias> p<eccatorum> m<ultas>”a et alibi “Diuites eguerunt et esurierunt,” etc.b Vides itaque diuites huius mundi esurientes et egentes et iustos etiam in modica porcione locupletes et nullo bono fraudatos. Compara ergo egestosam124 esuriem diuitum et omne bonum iustorum, et inuenies utique in iustis plus quam centuplum.
[36] Denique quantis molestiis is de quo agitur primum aterebatur uide. Hinc namque uxoris sollicitudo iugiter uexabat. Hinc insaciabilis dilatandorum125 cupido prediorum angebat. Hinc auri et argenti fames inexplebilis per fas atque nephasa captiuum trahebat. Hinc filiorum edax cura absque remedio cruciabat. Hinc fraudes furta rapinam semper metuebat,126 bonos eque ut malos suspectos habebat, in prosperis aduersa formidabat, in aduersis funditus desperabat. Hinc inuidia torquebat, ira inflammabat, superbia suffocabat, uanitas inflabat. Et quid per singula numerando curram, quia undique et omnibus miser erat, quem tanta illecebra uanitatum et enormis multitudo uiciorum illexerat? Deo sibi127 miserante ab hiis omnibus quibus antea captiuus tenebatur colla mentis excussit, ac saciata priore ingluuie ingenuam libertatem pariter et integram sanitatem recepit. Cum igitur horrende multitudini tot miseriarum dulcis flagrancia sanctarum uirtutum succedit cumque pro paucis fictis amicis, quos non caritas set sola spes questus sibi adiunxerat, iustorum omnium graciam accipit, hic quoque habes centuplum, si bene attendis. Conuersus itaque ad
[[ Print Edition Page No. 34 ]]
deum, non tantum centum set milies mille et eo amplius amicos recepit, qui prius fortassis nec duos128 habuit. Hoc autem mali129 ad cumulum sue confusionis habent proprium ut et sibi inuicem inimici sint et nullum iustorum amicum habeant quia gubernatori seu creatori suo, cui cuncta subiecta sunt, aduersantur; iusti uero et hic iam sanctorum omnium amore et gracia potiuntur et ab impiis plerumque amantur pariter et timentur.
[37] Quorum plerique ad consolacionem suam in presenti tantum pignus future beatitudinis non numquam accipiunt quod in excessu mentis rapti tanto lumine illustrantur, tanta flagrancia mire suauitatis resperguntur, tanta dulcedine melliflue iocunditatis reficiuntur, tanta exuberancia celestium (fol. 233) gaudiorum replentur ut non, dicam, lingua eloqui set nec cor, nisi cum ad ipsum redierit, ualeat uel ex parte meditari. Mens namque extra se, immo ultra omnem creaturam dilatata, in quadam amplitudine immensitatis attollitur atque ibi in tanto ardore diuini amoris accenditur ut ad se redire conpulsa uehementer doleat et ad id redire festinans cum gemitu et lacrimosis suspiriis se cruciet si forte quod amisit recuperare uel sero ualeat. Et licet hoc inenarrabile gaudium sit momentaneum, quantum tamen creator creaturis est melior tantum huius dulcedinis gustus omni gaudio rerum labencium est iocundior. Vnde psalmista, quia sepius gustauerat, “Quam suauis dominus,” exclamans aiebat “quam magna multitudo dulcedinis tue,”a et alibi “Quid enim michi est in celo et a te q<uid> u<olui> s<uper> t<erram>?”b Quantum uero ad ea130 que aliquando gustauerat festinaret manifeste alibi docet dicens: “Quemad<modum> d<esiderat> c<eruus> ad f<ontes> a<quarum>,” etc.,c et alibi “Sitiuit anima mea ad deum f<ortem>,” etc.d Quid uero illuc ueniens se habiturum speraret commemorat uerbis quibus potest: “Inebriabuntur” inquit “ab ubertate domus tue,” etc.e O quam sobria ebrietas que racionem non euertit set illuminat, non deprimit mentem in infimis set sursum eleuat, et quam iocundus potus huius uoluptatis quo caro iam moritura non inpinguatur set anima in eternum uictura saginatur.
[38] Hac siquidem beatissima ebrietate sobrie ebrii sancti martyres fuere, quibus intentabantur omnium penarum dira supplitia cruces lamina131 eculei, ardentes sartagines, ungule, sudes candentes, crates gladii bestie uincula carceres exilia proscripciones obprobria urisiones uerbera, oculorum effossiones, membrorum precisiones, et cetera omnia quecumque tyrannorum seua demencia, immo demonum in eis seuiencium, astuta malicia excogitare ualebat. Hinc quippe amate132 uxores, dilecti filii, cognati et amici, flentes et eiulantesa atque una uoce cum inmensis gemitibus et crebris suspiriis obstantes et deprecantes ne se desererent, ne eos perpetue miserie et desolacioni traderent, ut uel solo uerbo
[[ Print Edition Page No. 35 ]]
Christum negarent iugiter adhortabantur. Hinc ab ipsis persecutoribus aurum et argentum uestes pecunia, multa ampla predia, principum amicicie,133 si uel semel ydolis ymmolassent, offerrebantur; si minus, inauditis suppliciis diucius torti uexarentur. Quibus spretis ad gloriosum tropheum martyrii134 tanquam ad sollennes epulas intrepidi accurrerunt.135 Que, rogo, erat in eorum mentibus uis diuini amoris que lamentancium mulierum blandimenta, natorum lacrimosa suspiria, amicorum omnium lacrimarum flumina, auri et argenti ac prediorum oblata munera uincebat superabat spernebat? Profecto centupliciter illis omnibus maior, omni affectu carnali dulcior, que non solum illa respuere uerum ad agonem martyrii ut ad Christum uelocius properarent cogebat festinare. Et hic quoque centuplum accipe.
[39] Et quoniam dominicam oracionem, qua amicus136 uerus in hoc seculo centuplum se daturum <promisit>,a sine preiudicio melioris sentencie succinte137 exposuimus, deinceps ad eos sermonem uertamus de quibus nichilominus quesieras cur ad pristinam miseriam suam qui centuplum habebant redire uoluerunt et si non acceperunt, cur a domino fraudati sunt. Ad quod itaque facilis patet responsio. Aut enim aliquo leuitatis impulsu aut humane laudis fauore habitum nomenque religionis sumpserunt, aut diuini amoris obtentu mundum prius relinquentes, postmodum callido temptatori, qui semper fugitiuos suos circuit querens ut deuoret,b locum dantes, adeo profanis eius consiliis seducti adquieuerunt ut, secundum quod scriptum est, eorum nouissima peiora fierent prioribus.c Quorum hii qui ad seculum rediere hic iam humano iudicio dominantur et in futuro penis eternis crudelissime mulctabuntur; hii uero qui138 solo habitu retento in139 Egyptum,140 ut scriptum est, corde reuersi suntd quique non ex humili consciencia141 set tantum ad oculum deo seruiunt et in hiis que foris agunt non deum remuneratorem set humanum fauorem142 querentes aliqua transitoria ambiunt, duplo deteriores fiunt. Vnde constat quia aut143 non propter deum seculum relinquentes iuste144 centuplum non acceperunte aut iam ex parte (fol. 233v) acceptum male cauti minime seruauerunt.
[40]
Quoniam exigente causa de ypocritis mencio sese ingessit, dic, queso te, quot sunt145 genera prauorum sub habitu religionis degencium, aut que eorum uicia qualiterue agnosci ipsi ualeant, nisi molestum sit, diligentius aperi.
Quod postulas certe opus est inportunum, et multis fore ingratum
[[ Print Edition Page No. 36 ]]
non ambigo. Verumptamen, ut uerbis apostoli utar, si adhuc hominibus placerem, Christi seruus non essem,a et sicut in psalmis legitur, “Qui hominibus placent confu<si> sunt,”146 etc.b Ipso adiuuante, cui omne uicium displicet, quod poscis aggrediar, sciens utique illum fore de numero malorum cui ingrata fuerit inprobacio uiciorum.
[41] Igitur sub habitu religionis degentes reprobi, alii147 aperte sunt mali, alii ypocrite, alii tepidi. Set aperte quidem148 mali spiritualibus patribus sunt inobedientes, sociis contumaces, omnibus rebelles, uentri et gule studentes, cibos appositos fastidientes,149 lauciores et delicatiores procaciter querentes, uestium nitorem appetentes, inuidia150 tabescentes,151 bonis detrahentes, malis fauentes, superbia elati, uanitate tumidi, ad bona opera desides et pigri, ad peruersa uero precipites et prompti; pro bonis mala, pro malis iuste irrogatis septempliciter deteriora reddere parati; ex blanda ammonicione deteriores, ex increpatione obstinatiores fiunt, discordiam seminantes, litibus uacantes, concordiam dissipantes, unitatem fratrum scindentes, in diuinis canticis et spiritualibus colloquiis dormitantes, usque ad mediam noctem et eo amplius in uanitatibus inanium fabularum152 insompnes. Hii nomina regionum, situs terrarum, statuta legum, mores ciuitatum, consilia principum, mutaciones regum, sanctita consiliorum, ambitus fluminum, prouerbia rusticorum, problemata ueterum, euentus bellorum,a hii rumores norunt omnium, narrant, et milies eadem repetentes nullum paciuntur fastidium. Hii in risu cachinnant, in disceptacionibus clamitant. Hii mendacia continuant,153 noua semper exoptant, uetera queque reprobant, uerba scurilia154 amant, bonos ex sola suspicione iudicant, se modis quibus possunt exaltant, ceteros humiliant, ueritatem impugnant, et quicquid eis placuerit bonum autumant, et quicquid ex sentencia sua statutum non fuerit tanquam inane putant scindendumque uelocius, quamuis sanctum sit, existimant. Et qui de salute animarum suarum tractare debuerant rebus exterioribus tractandis uehementer inhiant. Si quem innocentem155 proteruitate sua ledere156 nouerunt, letantes triumphant; si quem obprobriis infamare, tripudiant, sicut scriptum est de ipsis: “Letantur cum male fecerint et exultant in rebus pessimis.”b
[42] Hiis sollicitudo quies, requies inquietudo; hiis pena silencium, summa uoluptas litigium; hiis157 priuata utilitas pro magno, communis autem pro nichilo; hiis cura anime nulla, corporis uero quam maxima; hiis pro caritate odium, pro ueritate mendacium, pro humilitate superbia, pro rectitudine iusticie iniusticia; hiis pro pudore impudicicia, pro sobrietate uecordia, pro pietate
[[ Print Edition Page No. 37 ]]
inclemencia, pro honestate irreuerencia, pro mansuetudine furor, pro benignitate rancor; hiis pro fortitudine pusillanimitas, pro sapiencia temeritas; hiis prorsus pro sancta meditacione immunda cogitacio, pro operibus iusticie profanacio; hiis pro dulcedine amaritudo, pro compassione indignacio, pro uerbo consolacionis inproperium, pro uirtute quoduis inest uicium; hiis pro frugalitate prodigalitas, pro equitate iniquitas.
[43] Hii sane, si forte in minimo articulo uena obstupuerit, aut stomachus ob indigestam crapulam plus solito intumuerit, seu caput ex nimio potu uel ex multa garrulitate nugarum uel modicum doluerit, domum infirmorum confestim ingementes et queruli, tanquam iam morituri, petunt, ibique altilium ac quadrupedum carnibus multiplicatis, ferculis cocorum arte digestis salsamentorumque generibus prout queque expetunt decenter adhibitis accurate158 uescuntur ac pigmentorum crebris potacionibus inebriantur, et qui ex ieiunio sanari potuerant ex nimia ingurgitacione quandoque (fol. 234) miseri uere infirmantur. Ibi uero pro psalmodia uanitas fabularum, pro oratione inane susurrum, pro spirituali collacione assiduitas nugarum; pro compunctione, si parum conualuerint, consuetus usus iocorum; si uero diucius torqueantur, pro graciarum actione murmur in deum. Horum siquidem aliqui ter aut eo amplius in die ferculorum multiplicitate adeo ingurgitantur ut crescente159 in inmensum utero non iam homines set tauri pingues merito uocentur.
[44] Vidi sane monachum, a seculis inauditum, cuius uenter in tantam inmensitatem ex nimia uoracitate excreuerat ut pars non160 modica illius ob onus161 enormiter extensa cute infra genua penderet. Circa quem miserum uentrem, uel potius, ut ita dicam, inmanissimum uentrem cotidie recencia lintheamina circum ligabantur propter sudorem nimium iugiter manantem, qui nisi assidue tergeretur, infelicem molem illam putrefaciendo cicius corrumperet. Qui, si qua necessitas eum ire quoquam162 urgeret, non dico equo sedere aut propriis pedibus progredi uerum in lectica noua a tribus equis aut duobus boum paribus longius uix traheretur. Et iusto quidem dei iudicio factum est ut qui in edendo nunquam modum nature tenuit contra naturam, huic pene addictus et perpetue adiciendus, sibi oneri et ceteris horrori non iam homo set abhominacio fieret.a O infelicem hominem, escam iam uermibus futurum, qui sibi tanta de gluciendo congessit, quorum superhabundancia sibi ablata multis sufficeret et ipse in specie hominis sanus et incolumis manere posset. Et profecto credibile est illum aput inferos multis suppliciis plectendum qui multorum deglutiuit sumptus pauperum. O infelicem aluum, cuius refectio destructionem et nimis indultum nutrimentum terribile parit incrementum. O detestabilis ingluuies, que non
[[ Print Edition Page No. 38 ]]
solum uirtutes omnes adimit uerum eciam naturam hominis et speciem tollit.
[45] Alios autem uideas muliercularum more, proth pudor, tremula uoce diuina cantica modulantes, a uoce effeminata semitonos frangentes ut inter neumata in ecclesia psallentium et Latinas uoces timpanistriarum uix discernas.163 Proth dolor, que ad edificacionem audiencium ex intimo affectu cordis maturitate uirili depromi oportuit, nunc tanquam ludicra mimorum164 non compunccionem set lasciuiam audientibus pariunt.
[46] Alii, eciam si forte notissimarum herbarum uel pauca barbara nomina non norunt, medicos se profiteri non erubescunt, et morbos quos probatissimi medicorum curare aut non audent aut nesciunt mederi aut subuenire incuntanter165 promittunt.a Verumptamen sepe calidis166 ualitudinibus calida et frigidis frigida medicamenta medicando admouentes, utpote tocius nature morborum ac remediorum ignari, prius sui, homicide hominem plerumque interficiunt. Porro non solum uirorum uerum eciam mulierum urinam ex more, proth pudor, inspiciunt, et ex pulsu palpitantis uene mortem iam affuturam aut salutem propinquam mencientes, egrotantem fallunt. Que, rogo, est hec religio, aut pocius insana obstinacio, ut iuuenem monachum mulier iuuencula de secretis uerendarum partium morbis sola solum consulat et ignem, ut dici solet, leuibus stipulis capramque oleribus admoueat?
[47] Set fortassis dices: “Castus et sanctus est.” Esto. Et sanctus Dauid profecto uisa muliere miserabiliter cecidit, et sapiens Salomon167 per frequenciam mulierum a deo apostatauit. Licet enim cum mulieribus sepius colloquendo et earum membra attrectando uicerit libidinis ardorem, non tamen repressit infamiam propter facem. Hostis enim noster, eciam si seruos Christi subuertere non potest, infamare tamen ex quacumque occasione per ministros suos numquam cessat. Necgligere famam non minimum peccatum est teste apostolo, qui ait: “Qui negligit famam suam <in>credulis est.”a Ve miseri qui relicta anime nostre cura medendis corporibus insistimus, et dum carnis morbos curare contendimus, anime nostre uulnera mortifera infligimus.
[48] Ve, inquam, miseri qui ad hoc huc uenimus ut nostra et populi peccata, quorum beneficiis susten(fol. 234v)tamur, plangeremus, nunc uero, et uoti nostri et professionis immemores, muliercularum secretos thalamos de morbis turpissimis consulendi perscrutamur. Conqueruntur uiri sancti quod cum toto ambitu mentis in sui cura uigilant, nondum sibi sufficiunt. Et ego crediderim iuuenes, adhuc rudes et fortassis religionis expertes, uiciniam peragrando168 et morbos corporum curare et anime curam sufficienter gerere? Absit. Noui siquidem monachum quid inter rectum et obliquum casum seu inter ipsa uerba169
[[ Print Edition Page No. 39 ]]
distaret penitus ignorantem,170 qui agrestium herbarum pulueres melle confectos, additoque succo quarundam radicum qui uentrem cito soluit, per ampullas et pixides multas digesserat, et hiis suffarcinatus171 theodoricon172 magnum, gera fortissimum,a et ceteras quasque potiones se habere, totam prouinciam medendo uel pocius perimendo peragraturus,173 iactitabat, atque insipientibus174 uesicam, ut dici solet, pro lanterna uendens. Illectus aut philargiria aut sola curiositate, ab immundo spiritu illusus illudebat. Hic, nempe totius mathesis expers, pro remedio dolorem, pro salute sepe mortem propinabat.
[49] Hec nimirum mala que nunc digesta sunt et alia multa per necgligenciam indiscretorum pastorum sepius contingunt quia ob iniuriam eorum oues exabunde patent morsibus luporum.a Ipsis igitur pastoribus ascribuntur subiectorum peccata que per indultam remissionem ipsi committunt.
Verumptamen quia istorum mala, eciam me tacente, satis per se nota sunt, ad simulatorum facinus175 sermonem uertamus. Est igitur genus hominum ualde perniciosum et ad cognoscendum difficile, qui ypocrite, id est simulatores, notantur. Speciem namque sanctitatis multifariam exterius pretendunt, set interius omni uirtute uacui sunt. Hii quippe ieiuniis uigiliis carnem suam macerantb ut inde non deum176 remuneratorem177 set hominum fauorem aucupentur. Vnde saluator “Exterminant” inquit “facies suas ut uideantur ab hominibus ieiunantes.”c Hii in angulis platearum ut ab hominibus uideantur solis labiis deum orantd set mente uagabunda noxia queque uersant. Hii lectioni sacre scripture inuigilant, non ut dulcedinem illius corde hauriant, set ut nitore uerborum et pondere grauium sentenciarum muniti ceteris doctiores appareant. Hii operibus misericordie insistunt, set in hiis omnibus humanum oculum querunt.e Denique quicquid boni nemine sciente egerunt, id totum perditum putant.178 Vnde si forte secrecius quicquam dignum memoria fecerint, id narrare eciam non curantibus uelocius satagunt. Fecisse eciam insignia uirtutum multa celestiumque secretorum quedam archana se uidisse ac superni179 nectaris fragrantiam se sepius sensisse menciuntur. Sermonem ad aliquos facturi tanto nitore exquisiti leporis utuntur ut Augustinum non desideres nec requiras Ieronimum,180 in quo non conpunccionis aut correpcionis fructum set plausum desiderant audientium. Si uero cum eis de spiritualibus conferas, sursum erectis luminibus ad celum supplices manus tendentes et ab intimis suspiria longa trahentes, ineffabilia quedam celestium secretorum fari gestiunt, et in ipso conamine, tanquam in excessu mentis, uerbis deficientes, intime contemplationis archana se penetrasse frequenter intelligi uolunt.
[[ Print Edition Page No. 40 ]]
[50] Nonnulli,181 quia scriptum esse norunt “Iustus in182 inicio accusator est sui,”a in confessione sua falso se humiliant, uiciisque sue perfidie intus obtegentes, leuia queque peccata tanquam criminalia falsis gemitibus plangunt ut ad eos quibus necgligencias suas confitentur magni meriti et pene iam perfecti habeantur; quippe qui leuissima queque ita plangunt inpossibile est eos maioribus culpis obligari.
Quidam eciam exterioribus obseruanciis tantum attenti sunt ut in ornatu uestium, in motu membrorum, et in ceteris omnibus, prout religionis honestas exterior dictauerit, nichil quod reprehendas in eis inuenias, immo quod multum laudes si exteriora tantum (fol. 235) attendas, tanquam ex ipso gestu corporis proclament: “Ecce exhibitu quem exterius uidetis animaduertite sanctitatem quam aliter uidere non potestis.” Qui quidem, si quempiam forte ex incuria aut per necgligenciam uel semel in minimis deliquisse perceperint,183 et penes se infelicem et coram omnibus, tanquam zelo iusticie succensib set reuera malicie liuore tabidi, inordinatum penitus et regule contemptorem durius obiurgantes protestantur.
[51] Alii uero, benignitatem patiencie simulantes, delinquentes fratres non dico durius corrigere uerum nec leuiter quidem ammonere presumunt ne forte gratiam eorum in184 aliquo ledant, participes utique futuri delictorum, qui cum possent corrigere, noluerunt. Alii quoque tante perfectionis tanteque mundicie se iam esse iactitant ut non solum mala non faciant uerum nec immundam cogitacionem usque ad delectacionem admittant. Oracionibus185 uacantes, uigiliis pernoctantes, sacre scripture studentes, operibus bonis insistentes, contemplacione186 suspensos, facundia diuine legis eruditos, delicta queque perosos, religionis cura honoratissimos, in negligentes zelo iusticie accensos quid amplius restat nisi sanctos credas beatumque Antonium ac magnum Macharium te habere socios gaudeas?
[52] Verumptamen quia scriptum est “Aurum fornax et uirum temptacio probat,”a si quempiam illorum uel uerbo leseris aut fame illius derogando simulacionem forte compertam aliis denudaueris, tanta ira mox corripitur ut iam ex ouina pelle prodiens lupus, qui diu latuit, manifestus appareat, ex patenti uulnere dirum uirus latentis fetoris foris erumpat: frons quippe rugatur, supercilia eriguntur, oculi exasperantur, facies ignescit, lingua in loquendo se prepedit; digito loquitur, pede terit;b totus in furorem conuersus ac tocius pristine sanctitatis uel potius uersute simultatis immemor, usque ad maledicciones et conuicia linguam resoluens, uerbum nequicie parit qui sub pretextu sanctitatis tacentem concrepat iniquitatem; sicque187 fit ut quem prius credebas
[[ Print Edition Page No. 41 ]]
aurum, a fornace prodiens plumbum uilissimum ac semiustum uideas.
[53] In monasterio siquidem quodam, quo per aliquot dies mansi, fratrem huiuscemodi uidi, qui a seniore suo satis modeste increpatus quia non minimum deliquerat, mox in ipsum correptorem uerba, que repetere fas non est, insaniendo contorsit, tantaque demencia exagitatus est ut in monasterio se non amplius mansurum iureiurando protestaretur. Quem postera die ad priorem simulacionem reuersum cuiusdam necessarii negocii causa, in claustro tempore silencii residentem, ut mos est, signo ut mecum loqueretur poposci, at ipse, terribiliter me respiciens quod scilicet188 a diuine contemplacionis inmenso lumine ad uanitatem hominum reuocare tantum uirum presumerem, uix tandem gemebundus cum nimia indignacione se mecum loqui non posse signo indicauit. Quod quidam ex fratribus illius monasterii, fictionis eius non ignarus, uidens miserum hominem derisit,189 et quem pridie debacantem et ad infernum descendisse compererat, tam subito ad celum raptum fuisse, utpote in hiis assuetum, credere non potuit.
[54] Mos quippe nimis astutorum ypocritarum est post iracundie sue furorem preter statuta monasterii sui religionis inmoderatum rigorem subito accipere, putantes miseri se ceteris sanctiores posse uideri si ceteros in aliquo supergressi fuerint. Verumptamen utrimque190 uirtutum limitem transcendentes et sue prauitatis errorem sectantes, non de uiciis ad uirtutes ascendunt set de manifesta impietate ad occultam impietatem proruunt.
[55] Porro ypocritarum genera duo sunt: alii nempe, nulla sciencia litterarum191 nulla industria rerum exteriorum suffulti, quia ad dignitatis honorem se posse ascendere diffidunt, hominum laudem ambiunt; alii autem, quia in litteris se sciolos uel in tractandis possessionibus uel fortassis in utroque se promptulos putant, tota mentis intencione ad culmen honoris inhiant. Et horum quidem alii, cum summa astucia fratrum gratiam appetentes, pueris192 fratribus munuscula, iuuenibus uero exennia,193 ceteris autem maturioris194 etatis, (fol. 235v) cum feruentibus de caritate, cum abstinentibus de parsimonia,195 cum mansuetis de humilitate, cum benignis de remissione, prout quemque uelle intelligunt, disserentes blanda queque conferunt uerba ut, uidelicet cum tempus affuerit, unanimi electione ad concupitum honorem ualeant conscendere. Alii autem, in quadam arte superbie consistentes, cuiquam blandiri dedignantur, set in rigore sue districcionis quo nemini in corripiendo parcunt196 confidentes, quorundam tanquam scienciorum197 amiciciam et familiaritatem appetunt, quorum suffragio ad concupitum culmen honoris promoueantur. Quid ceteri
[[ Print Edition Page No. 42 ]]
uelint, utpote pro eorum iudicio irreligiosi et necgligentes, minime curant.
[56] Denique et198 qui benignitatem mansuetudinis et qui rigorem ordinis simulant, si quempiam uere religiosum ab aliis laudari amari honorari uiderint, timentes ne forte unanimi consensu fratrum ad honorem quem ipsi ambiunt promoueatur,199 inuidia tabescunt, omnibusque actibus eius studiose insidiantur si quid200 in eo quod criminari possunt inueniant; et cum coram ipsis ab aliis laudatur, quia palam culpare eum nequeunt, subdole laudant: “Bonus” inquiunt “est quem laudatis, set tamen mirum est quod auarus aut indiscretus est,” seu aliud huiuscemodi uicium depromentes, quo in eo regnante uera utique religio non possit conregnare. O uere miseri quos non solum propria iniquitas set aliena torquet felicitas.
[57] Taceo de hiis qui201 propter manifestam impietatem sue simulacionis aut nullos aut rarissimos fautores habentes, apud episcopos seu quosque202 potentes innoxios fratres suos tanquam regule sue contemptores aut ordinis sui preuaricatores accusaturi, eorundem potencium amiciciam familiarem zelum religionis simulantes adulando appetunt, quorum ope atque consilio contra uoluntatem fratrum, pro nefas, ad honorem prioratus eligantur, immo contra diuine maiestatis assensum intrudantur. Quid ergo facient in loco regiminis nequiter electi et nequius intrusi nisi, quod iure sequitur, in cathedra pestilencie residentesa uiuant nequissimi? Hii nimirum sunt qui uiolenta203 dominacione premunt, qui ouile Christi dissipantb et destruunt. Quicquid dixerint, auctoritatem putant; quicquid libuerit, licitum existimant. Qui cum austeritate subiectis imperant ac pietatis uiscerac nescientes: non patres set domini, non doctores set tyranni, non custodes animarum set peremptores, imperatores non ministri seruorum dei recte uocantur.
[58] Porro de hiis silere melius fore puto quam parum dicere qui symoniaca impietate uel pocius demoniaca prauitate subacti, largicione pecunie seu cuiuslibet obsequii exhibicione, ad desideratum gradum honoris, immo ad teterrimum carcerem mortem, que illis ultro uentura erat, emunt, et ut grauius torqueantur premium conferunt. O miseri et infelices qui pro breuissima gloria perpetuam ignominiam, pro modica suauitate eternum fetorem, pro momentanea iocunditate cruciatum comparant perhennem. Set quid dico gloriam suauitatem et iocunditatem cum profecto nil horum uere habentes, set ut scriptum est, “contricione dupplici contriti,”a et hic in pura consciencia et in perpetuum intollerabili plectentur pena? Hactenus de ypocritis.
[59] Tepidorum sane multifariam obstinacionem ad plenum euoluere aut inpossibile aut nimis difficile fore puto quia tot eorum prauitates quot demonum
[[ Print Edition Page No. 43 ]]
uersucie, quorum fallaciis ab ardore diuini amoris tepescentes iugiter illuduntur. Alii, quippe munde204 uestis mundiciam205 exterius plus equo appetentes, inmundicie sordes interius nutriunt, et dum cultui corporis nimium insistunt, sanctum anime ornatum miseri perdunt; alii uero, desideriis gule uentrisque tantum adtenti, non nature frugalitati set sue ingluuiei consulentes, uariarum deliciis escarum cotidie uesci, multarum dulcedine potionum inebriari, immoderato sompno satiari appetunt. Venter igitur, indigestis cibis exestuans, nimii potus expetit dulcedinem, que duo iuncta sompnum immanem, tria autem hec libidinis ardorem, quibus consensus adhibitus plerumque parit casum miserabilem, sicut scriptum est: “Parturit iniusticiam, concepit dolorem, et p<eperit> ini<quitatem>.”206/a Carnis nimirum uoluptas, cibi ac potus sompnique nimietate fota, ardorem libidinis (fol. 236) parturit, ardor autem carnis consensum concipit, consensus uero, dum locum inuenerit, iniquitatem non numquam parit. Et alibi: “Homo cum in honore,” etc.b
[60] Intellectum siquidem sue condicionis, qua preditus racione ad imaginem sui conditoris creatus est,a corpori nimis indulgens homo perdidit dum tanquam iumentum petulans spreto tanto honore per fas atque nephasb tam miserabiliter quam insipienter ruit. Denique non rex ille Babilonius qui Ierusalem obsedit cepit captiuauitc set princeps cocorum muros eius destruxit, quia uenter, cui instancia cocorum deseruit, anime uirtutes exterminat omnes aut207 perimit. Vnde apostolus “Sedit” inquit “populus manducare et bibere, et surrexerunt ludere.”d Vides ergo quia ex uoluptate edendi et bibendi sequitur turpitudo exicialis ludi. Verumptamen quoniam ipsa libido, eciam in carnis titillacione, statim omnibus turpis est, ne incentiuis carnalibus succumbant crapula et ebrietate adhuc dormitantes tepidi dominum non numquam supplicant, similes utique homini insano qui cum domui sue ardentes faces admouerit, ne ipsa comburatur incassum sane dominum deprecatur. Quid enim aliud est carni, que semper spiritui aduersatur,e fomento lasciuie nimis indulgere quam domui faces208 ardentes admouere?
[61] Quis enim hostem suum aduersum se pugnaturum209 armauerit et se uictorem fore crediderit?210 Si enim aduersarium tuum debellare cupis, duo necessaria sunt, ut et illi uires quantum potes adimas et te armis undique instanter munias. Alioquin nisi fortiter pro te egeris, frustra deum inuocas, quem numquam deses propicium habere mereberis. Vis audire militem sapienter pugnantem et propterea triumphantem? “Castigo” inquit apostolus “corpus meum et in seruitutem redigo ne forte cum aliis predicauerim, i<pse> r<eprobus> e<fficiar>.”a Paulus, quem dominus uas eleccionisb uocauerat, gencium doctoremc
[[ Print Edition Page No. 44 ]]
elegerat, euangelium suum nemine docente reuelante211 spiritu sancto repleuerat, uirtutibus innumeris armauerat, ieiuniis uigiliis oracionibus carnem suam edomans spiritui seruire cogebat, et tu, omnium istorum fortassis expers, in calore iuuentutis et forte ex cenoso usu uiciorum nuper exemptus, carnis curam in desideriis eius edendo et bibendo facis et ipsam debellare posse confidis. “Non coronabitur” inquit idem apostolus “nisi qui legittime certauerit.”d Legittima quidem in certamine congredientium212 pugna est ut hosti tuo demere satagas quicquid te potest nocere et quicquid te contra ipsum pugnantem iuuare potest instanter adquiras. Audi item alium strenue pugnando213 nichilominus triumphantem: “Humiliaui” inquit “animam meam in ieiunio, et oracio mea in sinu meo conuertitur.”e Quod est aliis uerbis dicere: ex humilitate abstinencie utilis facta est michi oracio mea ad optinendum triumphum uictorie.
[62] Denique apostolus “Vidua” inquit “que in deliciis est uiuens mortua est.”a Si igitur uidua, deliciose214 uiuens corpore, illa exiciali morte qua anima misera deo moritur mortua est, quid de te religioso215 dicendum putas qui iure iurando mundo et uoluptatibus eius abrenuntiasti, te prorsus abnegasti, apostolicam uitam, euangelicam perfeccionem, crucem quoque Christi baiulandam ipsum sequib uerbo scripto coram multis testibus iurasti,c si in molicie uestium et si in deliciosis commessacionibus et delicatis potacionibus,d si denique in uanis ludicris216 et noxiis confabulationibus uerseris? Profecto quanto maiora nouisti que soluere necgligis, tanto uiuens mundo mortuus deo artiora supplicia morte eterna sustinebis. Vbi namque tot uoluptates carnis confluunt, cruciatus utique spontanei esse non possunt. Nomen, professio tua, habitus exterior crucem predicant; ceterum facies delibuta, pinguis uenter, uictus delicatior, inepciarum usus frequencior non crucis mortificacionem set carnis uoluptatem te sectari significant.
[63] Pauperes Christi dici uolumus, et paupertatis angustias omnino ignoramus. Circumspicio namque mendicancium innumerum populum et in eis inuenio pinguem nullum, in uestra autem professione uix quemquam reperies macilentum. Nos autem solum paupertatis nomen, illi rem tenent; illi uictus inopiam, uestitus angustiam, nos neutrum;217 nos hominum salutaciones, laudes, prediorum ac pecunie multas possessiones, illi omnium horum sunt expertes. Et utinam illis foret spontanea paupertas et nobis in deliciis nostris inuita uoluptas, utrisque sane liceret (fol. 236v) sperare regnum, licet illis foret fortassis uberius premium. Nunc, proch dolor, et multis ipsorum sua paupertas ualde est ingrata et nonnullis nostrum nostra habundancia gratissima.
[64] Denique relegens sanctorum uitas et conuersaciones inuenies eos fame
[[ Print Edition Page No. 45 ]]
siti spontanea nuditate uigiliis attritos fuisse macilentos218 et exangues; michi crede, multos codices legi et innumera sanctorum exempla audiui, et nusquam pingues reliquias reperi. Illi nimirum uirtutes de proprio labore adquisiere; nos desidiosi et pingues de uirtutibus uacui disputamus. Illi toto conamine sursum tendebant; nos a proposito nostro recedentes219 sponte deorsum trahimur. Illi uniuersa seculi desideria fugiebant; nos ea sequimur. Illi ad uirtutes instanter anelabant;220 nos ad uicia prolabimur. Illi perhennia tantum gaudia desiderabant; nos fugitiua amplectimur. Illi deum siciebant, nos mundum. Illi ueritatem sectabantur, nos mendacium. Illi caritatem, nos odium. Illi colloquium spirituale, nos iurgium. Illi laborem, nos ocium. Illi iugem parsymoniam, nos delicatum edulium. Illi uigilias, nos sompnium. Illi molliciem uestium detestabantur, nos cilicium. Illi in semicrudis oleribus aut insulsis leguminibus reuerebantur uoluptatis desiderium, nos in adipe carniuma et delicatis piscibus sepe patimur fastidium. Multi ipsorum nullum nouerant condimentum; nobis autem iam uilescit piper ac ciminum.b Rarissime propter infirmitatem pauci sumebant adaquatum uinum;c nos pro paruo ducimus simplex uini poculum. Nonnulli eorum parce libabant laticis haustum; nos inmodice sumimus nectaris potum. Illi pacis concordiam sectabantur, nos discidium. Illi fraternam benignitatem, nos improperium. Illi denique anime curam gerebant, nos corporis. Illi uoluntates spiritus, nos carnis.
[65] Quid est hoc? Quicquid mare nutrit ad edendum, quicquid terra creat, quicquid per aerem uolat uoluptuose inglutimus, et crucem Christi portare autumamus. O iocunda crux sub qua caro nequaquam atteritur, et o suauis cruciatus per quem cutis attracta non rugatur set tumescente pinguedine tota nitidior redditur. Hanc profecto crucem totus mundus libens portat aut portare desiderat. Hanc utique Christus, qui cum diues esset, pauper pro nobis adeo factus est ut diceret “Genua mea infirmata sunt,” etc.,a non221 sensit. Hanc sancta posteritas eius ad nos usque ignorauit. Propterea sane necesse222 est ut noue religionis noui commentatores nouamque crucem baiulantes, nouum Christum, qui nobis223 nouam requiem repromittatb ad quam per uoluntatem carnis ueniatur,224 inueniemus, aut certe cum illo diuite qui quia cotidie splendide epulabatur, in inferno sepultus est,c consepeliendi, perpetuo a Lazaro,225 ni cicius resipiscamus, stillam aque aut <a> digitis uerorum pauperum, qui in sinu Abrahe quiescunt,d frustra imploremus.
[66] Quonam226 modo carnem nostram mortificare dicimur qui hodie, quia dies227 festus est, quinque aut sex fercula insumentes, cras,228 quia transitum beati Benedicti celebraturi sumus,a nouem aut decem uel amplius degluciemus?b
[[ Print Edition Page No. 46 ]]
Ve miseri, lecturi et audituri sumus qualiter iste sanctus, cuius sequi uestigia iurauimus, per parsimonie229 abstinenciam carnem domans, spiritum roborans deo placuit, et nos deliciosarum escarum ac mellitorum potuum officiosam congeriem curiosi tanquam ei deferentes230 set, ut uerum fatear, castrimargie nostre consulentes preparamus. Tum sane non delectat set potius offendit uox psallencium, quam frequens ructus prodiens non de inanitate uentris set de crapula indigeste cruditatis intercipit.
[67]
Manifeste inuectioni tue, qua nos irreligiosos ingluuiososque frustra niteris asserere, paucis respondere cogor, et ea que tu uicia opinaris in escis ego uirtutem discrecionis et amorem fraterne compassionis fore monstrare conabor. A lacu siquidem miserie et a luto fecisa ad tutissimum monasteriorum portum non solum humiles uerum nobiliores multi confugientes, quia illicita multa se commisisse recolunt, ieiuniis ac uigiliis et continuis oracionibus se macerandob plerumque adeo infirmantur ut nisi delicatis (fol. 237) multisque cibis pro uarietate ualitudinum releuentur, aut murmurare, quod summopere uitandum, aut ad priorem conuersacionem redire, quod omnino detestabile est, cogerentur. Cum igitur ex munificencia summi largitoris multis habundemus, nonne summum discrecionis moderamen fore credis ut seruis231 Christi multa232 et deliciosa queque ministrentur ut ex multis infirmus quislibet pro ualitudine ac uoluntate sua quolibet uescatur, cetera uero fraterne compassionis optentu233 inopie mendicancium uel pocius Christo sacrificium gratum offerentibus largiatur? Denique quis te cogit uel ex singulis commedere uel ex duobus aut tribus ferculis ultra quam necesse est insumere? Nonne magne uirtutis est indicium que cupias uidere et desiderio puritatis concupita non attingere?
[68]
O noue discrecionis laudabilem uirum uel pocius noxie supersticionis assertorem Epycurum. Hanc profecto discrecionis normam, immo castrimargie enormitatem, sancte institucionis moderator mitissimus ac plenus spiritu omnium sanctorum beatus ignorauit Benedictus,a qui ob multorum infirmitatem discipulis suis duo pulmentaria tantum, addito et fructu si habundaret, tanquam ceteris patribus micior, indulsit.b Hanc sanctus Basilius Ieronimus ceterique cenobiorum fundatores peritissimi nescierunt; beatus denique Augustinus, clericorum uitam instituens ac perfeccionis apostolice sollers imitator, non equaliter omnibus dandum set, sicut in Actibus Apostolorum legitur, prout cuique opus est summopere precipit.c Cur enim apponis iuueni sano et incolumi accuratissimas delicias, quarum [detestabilis uel] delectabilis usus, odor suauissimus, dulcis gustus incautum234 iuuenem ad desiderium sui alliciat,235 allectoque
[[ Print Edition Page No. 47 ]]
noxii ardoris fomitem nutriat, ac profane libidinis aculeos acuat, tandemque lapsu miserabili minus prouidum, nisi diuinum presto sit auxilium, deiciat?
[69] Quid enim necesse est uidere contra quod, ne illud tangam, pugnandum est cum summo labore? Si tetigero cicius, crediderim me uictum quam uictorem fore. Nonne satius est esse securum quam in discrimine dubii certaminis trepidare sollicitum? Multos sane, quos maiora crimina deicere non poterant, cibi potusque nimis indulta saturitas mox prostrauit. Quid enim illius patriarche qui solus in illo examine tam districti discriminis iustus repertus est uerenda nudauit?a Quid Loth, in Sodomis iustum, in monte incestu detestabili cum filiabus miscuit? Nonne ebrietatis insania? Quid proinde Sodomitas inaudito supplicio, qui nouo genere fedissime turpitudinis in se exarserant, multauit?236/b Nonne panis saturitas? Et hoc237 quoque tempore episcopos abbates ac ceteros inferioris ordinis, quorum casus cotidie plangimus passim, quid238 fornicari cogit, nisi multiformium deliciarum ac pigmentorum ingesta239 aluo congeries? Alioquin, si corpora sua castigassent et in seruitutem redigissent,c reprobi240 utique non fierent. Ieiuniis siquidem ac uigiliis crebrisque oracionibus attenuatusd uenter non mulierem set cibum, non libidinem set sompnum meditatur.
[70] Porro nonne cibi innoxii illicito uisu a paradysi gaudiis in tenebrosam conuallem ploracionisa detrusi, laboriose peregrinacionis longa dispendia, proth dolor, inuiti tollerantes exulamus? Inquam,241 prima parens nostra, uetiti cibi illecta pulcritudine, secum242 quos nondum genuerat terribili data sententia perimens detrusit, sicut scriptum est: “Vidit” inquit “mulier quod bonum esset lignum243 ad uescendum et pulcrum oculis aspectuque delectabile, et tulit de fructu illius et commedit deditque uiro suo. Qui commederunt, et aperti sunt oculi amborum, cumque cognouissent se esse nudos, consuerunt folia ficus, et fecerunt sibi perizomata.”244/b Forte si desiderabilem eius pulcritudinem non uidissent, eius esum non concupiscerent, neque sibi ac tam numerose posteritati sue tot miserias mater245 noxia, proth dolor, non indixisset. Si igitur illi primi parentes, in tanto honore conditi, in tanta beatitudine constituti ut246 confabulacione (fol. 237v) et presencia quodam modo diuine maiestatis fruerentur, contempto tam recenti obedientie precepto ob unius semel aspecti desiderabilem fructus pulcritudinem, ab illa gloriosa iocunditate ad horrendam nuditatem subito delapsi sunt ut qui prius nichil pudendum uidebant, postmodum iam titillante carnis ardore, hac pena multati confusique,247 ob contegendas uerendas
[[ Print Edition Page No. 48 ]]
partes suas ad uilissima ficus folia currerent,c quantum nobis infelicibus pertimescendum uitandumque ne ea que ad concupiscenciam carnis explendam allitiant uidere seu tangere presumamus, qui illam paradysi beatam felicitatem nec sompniare quidem nec gustare nouimus quique in peccatis conceptid multiplicandis iniquitatibus ab utero iugiter insedimus?
[71] Quid ergo casus ex illo noxii cibi uisu prodiens, quo248 omnes presentem quamplures, heu miseri, perhennem mortem contrahunt, signat nisi ut non solum crimina uerum criminum quoque occasiones summopere deuitemus? “Intrauit” inquit propheta “mors per fenestras nostras,”a et psalmista “Qui exaltas me” inquit “de portis,” etc.b Porte etenim nostre quinque sensus corporis sunt, qui per prauas delectaciones inimicis aperta porta mortis, piis uero studiis patescentes aditus nobis fiunt superne uisionis.
[72] Proinde nonne propterea tumultus populorum, ornatum uestium, contubernia mulierum, et cetera hiis similia declinauimus ne blandientis249 mundi illecebris irretiremur?250 Quid namque proderit furta, rapinas, mulierum amplexus251 deuitasse si in ebrietatibus et commessacionibusa deuictus252 hostis noster poterit triumphare? Illa siquidem timore hominum committere non audemus, in hiis uero, quia nemini commedere et bibere prohibetur, sepissime scientes delinquimus, unde manifeste sequitur quia et ea agere liberet si impune liceret. Si ergo ea, ob quorum pertinacem importunitatem mundum reliquimus, hic quoque reperiemus, nonne festinatius hinc transmigrandum, et ubi iugiter frugalis parsymonia teneatur, persistendum?253 Nonne sacius est castrimargiam fugere quam hic ab eadem uinci et a uia sanctorum alienari, demum a flammis ultricibus eternas penas luere? Asinus siquidem noster, si lasciuierit, duplicato labore, paleis est pascendus; si uero lacescat, ne omnino succumbat, eciam ordeo est releuandus.254 Verumptamen in cenobiis multis, quorum usibus possessionum copia ad uotum habundat, tot cibi fratribus iugiter apponuntur ut quispiam, quantumuis255 delicatus, hiis admissus, nupciarum conuiuia regumque epulas non desideret.
[73] In cenobio siquidem quodam aliquando affui, quo in loco intra prandendum,256 post multimodas delitiarum amministraciones, quarum utique frugalibus pars media sufficere debuisset, tandem porcus,a ante ora mirantium atque inuicem subridentium super magnum257 asserem ceruicibus ministrorum deuectus, contritis carnibus altilium257a cum multo pipere farsitus, super pedes erectus, uiuo euntique simillimus, cui abrasis tantum pilis nec cauda nec auris
[[ Print Edition Page No. 49 ]]
deerat, ore quoque machinam258 quandam, deliciarum multifaria uarietate cocorum arte digestam, perferens, qui sane regalibus nupciis superstitiosus uideri potuisset, ad maiorem mensam ante patrem monasterii delatus ponitur. Cuius ex precepto accersitus cocorum magister mox affuit, areptoque cultro primum machinam illam deinde porcum diuisit, atque de mensa religiosorum macellum faciens lixarum,259 iubente prelato per singulas mensas singulis fratribus singulas ministrationes misit, uentresque prelibatis plenos deliciis hinc rei nouitate hinc cibi iocunda suauitate electus260 porcus farsitus farsit,261 et qui sufficere conuiuio potuisset, cunctis auidius deuorantibus, preter ossa statim nusquam comparuit, nec de reliquiis eius mendicus quispiam gaudere potuit.
[74] In alio quoque monasterio frater quidam, cuiusdam rustici filius, moribus et uita reprobus, regule professionique sue contrarius[que] degit, qui cum in pregustacione ante prandium commune,a minutus quippe pre die fuerat, quatuor262 lautissima fercula haberet, sequenti hora (fol. 238) cum aliis quinque aut263 amplius insumpturus, quia frixa oua, que forte tantus concupierat aut alios habuisse uiderat, non habuit, amens effectus, orbata tygride seuior,b concitus a mensa surgit, et quos amicos uentris nouerat congregans, ut sibi de illata iniuria ad ulciscendum auxilium ferant obtestando deprecatur. Quid plura? Quia ibi plures sibi consimiles reperit, se miserum se infelicem clamitans, ceterosque omnes sollicitans, non prius finem furori suo imposuit quam fratrem illum qui cellario preerat ab officio suo deposuit. Proth scelus horrendum, qui in paterna domo pane ordeaceo, olere semicrudo, ac uilissimis pultibus, fame ut dici solet barbatus, urgente inopia parce uescebatur, nunc habitas delicias, quas quidem prius nec nominare seu cogitare necdum gustare nouerat, fastidit, et quas non habet tanquam ex debito procaciter expetit, quique nec uehiculum, utique uilissimum iumentum, habuit uixque cui pro cibo seruiret reperit resarcitisque semicinciis seminudus prius incessit, nunc monachus uel potius demoniacus factus est. Inaniter ambulantem equum, famulum strenuum, ornatum uestimentum sollicitus exposcit, atque seculum reliquisse, crucem Christi se portare, proth scelus, dicere presumit. O miraculum. Hic de labore ad requiem, de seruitute ad libertatem, de angustissima paupertate ad deliciarum congeriem, de abstinencia264 ad ingluuiem ascendit, et de carnis mortificacione ac seculi relictacione blanditur, seque religiosum dici infelix non ueretur.
[75] Quid sane hiis illusoribus dicam? Que265 obprobria hiis obiciam non inuenio, set pro huiusmodi gemere compellor. Ecce, frater, ob indiscrecionem, quam discrecionis nomine prius uelare satagebas, ex occasione infirmorum male
[[ Print Edition Page No. 50 ]]
presumpta licencia, dum escarum delicie cunctis indiscrete porriguntur, rusticus iste et innumeri alii, qui fortassis magis necessitate quam religionis266 obtentu ad ecclesiam conuenerunt, inpinguati et elati, quanto uentri amiciores267 tanto a deo remotiores effecti sunt. Vnde fit ut hii qui a deliciis uenientes, iocunda uarietate ciborum illecti, parsimoniam quam sectandam deuouerunt tenere non ualeant, et pauperes ytidem, qui nichilominus tenendam iurauere, detestentur. O quam fraudulenta discrecio, per quam pauper inpinguatus inflatur, per quam diues ad uoluptuosam ingluuiem, quam abiurauerat, reuocatur. Hec sane est confusio ordinis, fomes corporis, mors anime, uita carnis; hec religioni aduersa, parsymonie268 contraria, pudicicie269 hostis, sobrietati inimica; hec sensum peruertit, racionem tollit, mentem uulnerat, intellectum excludit. Per hanc quicquid uenter esurit, guttur appetit, cor uanum meditatur, palato suauius sapit deglutimus.
[76] Adeo sane huius letifere pestis uesania270 rabies inualuit ut in conquinis nostris ciborum externe species permixtionesque adulterine sepissime efficiantur cum ex uolatilibus quadrupedia, ex quadrupedibus uolatilia,a seu ex auibus pisces, uel ex piscibus aues farciuntur.b Frixurarum autem ceterarumque supersticionum quis enumerare sufficiat multimoda genera? Tanta siquidem in hiis cocorum, magno precio conductorum, uiget astucia ut quislibet puer ingeniosus facilius grammatice disciplinam quam perfectam coquine periciam apprehendat.
[77] Porro tue fraudis inane figmentum, quo compassione mendicancium271 uobis multa ac preciosa queque ministrari censebas ut scilicet uestra habundancia illorum inopie subueniret, quis non derideat?272 Si enim uera confratrum mendicorum compassione mouemini, cur tantum in irritamentis gule expendistis, cur rerum species odores sapores naturasque ab aliis in alias transfunditis? Hiis sane sufficiunt panis potus communis olera legumina; carnes uero aut pisces pro summis habent deliciis. Beata siquidem sancte paupertatis simplicitas lagena273 uestra, arthocreas274/a cyrothecas adulaciones275 et cetera gule blandimenta, quorum infinitus est numerus, quia utique magis luxuriosorum epule sunt, penitus nescit. Cibos quos omnipotens simplices creauit simpliciter sumere consueuit; escarum adulteria barbarasque permixtiones non didicit. O quanti pauperes sustentari possent ex sumptibus quos in huiuscemodi deliciis consumitis. Denique mendicis uiliora queque transmittentes delicaciora adeo deuoratis ut de276 fragmentis277 reliquiarum uestrarum sepius apparere uix278 ulla uestigia279 patia(fol. 238v)mini.
[[ Print Edition Page No. 51 ]]
[78] Vnde liquido patet quod escarum uariam molicionem iocundamque multiplicitatem, quarum non minus species quam suauitas degustantem demulcet, non propter reficiendam mendicorum esuriem set propter explendam uestram ingluuiem tanto opere explere satagitis. Cesset igitur tandem eorum subdola excusatio quorum deus uenter est, quorum gloria in confusione ipsorum perpetua, et280/a nisi cicius281 compuncti resipiscant, ipsi insatiabilibus gehenne flammis esca futuri, a quibus nos erripere dignetur282 Iesus, dei filius, qui cum patre, etc. Explicit.283
[[ Print Edition Page No. 52 ]]
Notes
[1]
[a.] Cf. 2 Esdr. 6.10.
[b.] Regula S. Benedicti 73.7 (ed. R. Hanslik, CSEL 75 [1960], 165): “Nobis autem desidiosis et male uiuentibus atque negligentibus rubur confusionis est.”
[2]
[a.] Cf. the Anselmian De Humanis Moribus 77 (ed. R. W. Southern and F. S. Schmitt, Memorials of St. Anselm, Auctores Britannici Medii Aevi 1 [London, 1969], p. 68): “Sed cum ordinis difficultas cogit eum vigilare cum vellet dormire, esurire cum vellet edere, sitire cum vellet bibere, tacere cum vellet loqui, legere vel cantare cum vellet quiescere, sedere cum vellet stare vel ambulare, aut stare vel ambulare cum vellet sedere, iniurias multas sustinere, propriam voluntatem ex toto deserere, ‘Me miserum’ inquit, ‘hunc habitum quare suscepi?’ ”
[b.] Cf. Cassian, De Institutis Coenobiorum 4.16 (ed. M. Petschenig, CSEL 17 [1888], 57): “cunctisque in synaxi fratribus congregatis tamdiu prostratus in terram ueniam postulabit.”
[c.] Cf. Cassian, Inst. 4.17, p. 58: “nullus ne muttire quidem audeat praeter eum, qui suae decaniae praeest.”
[d.] For the usual medieval view which interpreted favorably the monastery as a kind of prison see G. Penco, “Monasterium-Carcer,” Studia Monastica 8 (1966), 133-143, and J. Leclercq, “Le cloître est-il une prison?”, Revue d’ascétique et de mystique 47 (1971), 407-420.
[5]
[a.] Cf. Lc. 1.52.
[b.] Cf. Rom. 12.15.
[8]
[a.] Prou. 16.25.
[10]
[a.] 1 Io. 3.15.
[b.] Prou. 14.30.
[c.] Sap. 2.24.
[d.] Cf. Gen. 9.22-25.
[e.] Exod. 13.14, 16.
[f.] Num. 21.5-6.
[11]
[a.] Matth. 15.19-20.
[b.] Ps. 5.11.
[c.] Sap. 1.3.
[[ Print Edition Page No. 53 ]]
[13]
[a.] a ceco . . . consilium: cf. Matth. 15.14.
[b.] O sepulcrum . . . plenum: cf. Matth. 23.27.
[14]
[a.] Cf. Lc. 2.51.
[b.] Rom. 14.11.
[c.] Sap. 8.1.
[d.] 1 Cor. 3.19.
[e.] Cf. Gen. 3.23-24.
[15]
[a.] Gen. 3.5.
[b.] Cf. Deut. 26.17, Ios. 22.5, and elsewhere in Bible.
[16]
[a.] Cf. Matth. 25.14-30.
[b.] Matth. 25.21, 23 and Lc. 19.17.
[18]
[a.] 1 Reg. 15.22 (cf. Eccles. 4.17).
[b.] Cf. sections 33, 49, 67, 69.
[19]
[a.] Cf. Exod. 29.41, and elsewhere in Bible.
[b.] Ps. 150.5.
[c.] Cf. Gregory, Homiliae in Ezechielem 1.8.8-9 (PL 76:858) and Moralia 30.12 (PL 76:530). See Paul Meyvaert, “Diversity within Unity, A Gregorian Theme,” Heythrop Journal 4 (1963), 141-162.
[20]
[a.] Gen. 4.4.
[b.] Gen. 5.22.
[c.] Noe . . . seruauit: Gen. 6-10.
[d.] 2 Esdr. 9.7 (cf. Gen. 12.1).
[e.] Gen. 15.18-21.
[f.] Gen. 21.1-7.
[g.] Gen. 22.
[h.] Gen. 17.5.
[i.] in Egypto . . . liberauit: Gen. 39-45.
[j.] Moyses . . . submersit: Exod. 7-14.
[k.] Exod. 15.23-25.
[l.] Exod. 19-24.
[m.] Exod. 19-20.
[n.] Exod. 26.
[o.] Cf. Exod. 23.23,27.
[p.] Exod. 17.6.
[q.] Gen. 16.
[r.] Ios. 5.1.
[s.] Ios. 6-12.
[t.] Ios. 10.12-13.
[u.] Ios. 6-11.
[v.] Ios. 14-19.
[[ Print Edition Page No. 54 ]]
[21]
[a.] regni consilii angelus: cf. introit antiphon of Christmas, third mass.
[b.] Ephes. 4.8.
[c.] Leo Magnus, De Natiuitate Domini Sermo 2.1 (PL 54:195), used in the liturgy: “diuina potestate subnixum est quod uirgo conceperit, quod uirgo pepererit, et uirgo permanserit.”
[d.] apostolorum chorus, gloriosus martyrum exercitus: from Te Deum: “Te gloriosus apostolorum chorus . . . Te martyrum candidatus laudat exercitus.”
[e.] 1 Cor. 2.9.
[22]
[a.] Cf. Cicero, De Fin. 3.17.58.
[b.] Matth. 10.16.
[c.] Gen. 2.17.
[d.] Gen. 1.31.
[e.] Cf. Gen. 3.
[23]
[a.] Mariam . . . euexit: cf. the first antiphon at first nocturn (also the similar verse and response) on 15 August (Assumption of the Virgin): “Exaltata est sancta dei genetrix super choros angelorum.”
[25]
[a.] Monks were expected to confess frequently. Thus, for example, the Liber Consuetudinum Monachorum Eyneshamiae 114 (ed. A. Gransden, Corpus Consuetudinum Monasticarum 2 [Siegburg, 1963], 78) stresses: “Monachi tam senes quam iuuenes, tam sani quam infirmi frequencius ad confessionem pergant.” And the Regularis Concordia 22 (ed. Thomas Symons [Nelson’s Medieval Classics: London, 1953], p. 18) requires confession every Sunday: “ . . . dominicis diebus omni tempore ante Tertiam agantur, ita tamen ut fratrum unusquisque suae conscientiae reatum patri spirituali uel eius, si absens fuerit, uicario per humilem reuelet confessionem.”
[b.] Matth. 15.8.
[26]
[a.] Ps. 130.1.
[b.] Heb. 4.13.
[c.] Ps. 130.2.
[d.] Cf. 2 Esdr. 13.2.
[e.] Ps. 118.107.
[f.] Ps. 83.11.
[28]
[a.] 2 Cor. 6.15.
[b.] Sap. 1.5, 4.
[29]
[a.] Matth. 11.28-30.
[b.] Matth. 19.29.
[c.] Cf. Eccli. 13.24: “Abominatio est superbo humilitas.”
[30]
[a.] Gen. 1.27.
[b.] Cf. Lc. 14.27.
[[ Print Edition Page No. 55 ]]
[c.] 1 Esd. 6.7, 1 Cor. 3.16, and elsewhere in Bible.
[31]
[a.] Matth. 19.29.
[b.] Matth. 8.12, 22.13, 25.30.
[33]
[a.] Cf. section 18, note b; cf. Sulpicius Severus, Vita S. Martini 26 (ed. C. Halm, CSEL 1 [1866], 136; ed. J. Fontaines, Sources chrétiennes 133 [Paris, 1967], 312).
[b.] Cf. Thren. 4.8.
[35]
[a.] Ps. 36.16.
[b.] Ps. 33.11.
[36]
[a.] Parallel in section 60.
[37]
[a.] Pss. 33.9, 85.5, 99.5; Ps. 30.20.
[b.] Ps. 72.25.
[c.] Ps. 41.2.
[d.] Ps. 41.3.
[e.] Ps. 35.9.
[38]
[a.] Mar. 5.38.
[39]
[a.] Matth. 19.29.
[b.] 1 Pet. 5.8.
[c.] Matth. 12.45 (cf. ib. 27.64); Lc. 11.26.
[d.] Act. 7.39.
[e.] Cf. Matth. 19.29.
[40]
[a.] Gal. 1.10.
[b.] Ps. 52.6.
[41]
[a.] Much of this catalogue makes one think of the investigations of chroniclers like Matthew Paris (ca. 1190-1259).
[b.] Prou. 2.14.
[44]
[a.] Cf. Ps. 21.7.
[46]
[a.] About the practice of medicine by medieval monks cf. my Introd. at n. 10; see David Knowles, The Monastic Order in England (2nd ed., Cambridge, Eng., 1966), pp. 516-518.
[47]
[a.] The expression does not appear in the Vulgate or in the fictitious Pauline correspondence with Seneca, ed. C. W. Barlow (Horn, Austria, 1938).
[[ Print Edition Page No. 56 ]]
[48]
[a.] Both medicines were purgatives: see R. E. Latham, Revised Medieval Latin Word-List from British and Irish Sources (London, 1965), pp. 226, 483.
[49]
[a.] Cf. Matth. 10.16.
[b.] Cf. section 18, note b.
[c.] Matth. 6.16.
[d.] Matth. 6.5.
[e.] Cf. Ephes. 6.6.
[50]
[a.] Prou. 18.17.
[b.] Cf. Ps. 78.5.
[52]
[a.] Cf. Prou. 27.21, Sap. 3.6, Deut. 33.8, Tob. 12.13.
[b.] Prou. 6.13.
[57]
[a.] Ps. 1.1.
[b.] Cf. Ezech. 34.12.
[c.] Cf. Col. 3.12.
[58]
[a.] Cf. Ierem. 17.18.
[59]
[a.] Ps. 7.15.
[b.] Ps. 48.13, 21.
[60]
[a.] Gen. 1.27, Col. 3.10.
[b.] Cf. section 36, note a.
[c.] 4 Reg. 24, Dan. 1.1-2.
[d.] Exod. 32.6, 1 Cor. 10.7.
[e.] Gal. 5.17.
[61]
[a.] 1 Cor. 9.27.
[b.] Act. 9.15.
[c.] 1 Tim. 2.7.
[d.] 2 Tim. 2.5.
[e.] Ps. 34.13.
[62]
[a.] 1 Tim. 5.6.
[b.] Lc. 14.27.
[c.] The passage is probably echoing a monastic profession-formula.
[d.] Concerning monastic food and drink see especially David Knowles, “Essays in Monastic History, 1066-1216: VII, The Diet of Black Monks,” The Downside Review 52 (1934), 275-290, and idem, Monastic Order, pp. 456-466.
[[ Print Edition Page No. 57 ]]
[64]
[a.] For instances of the eating of meat by monks see Knowles, “Diet of Black Monks,” pp. 282-289, and idem, Monastic Order, pp. 458-462.
[b.] People in the later Middle Ages liked strongly seasoned food. Cinammon soup, for example, became a favorite food. See T. Austin, ed., Two Fifteenth-Century Cookery Books, EETS 91 (London, 1888), viii-x.
[c.] Cf. 1 Tim. 5.23.
[65]
[a.] Ps. 108.24.
[b.] Matth. 11.29.
[c.] Lc. 16.19-22.
[d.] Lc. 16.20-25.
[66]
[a.] The feast day of St Benedict (died ca. 547) is 21 March.
[b.] Whereas the usual secular meal in the twelfth-thirteenth centuries would have consisted of four or five courses, the black monks may have commonly enjoyed ten or thirteen, and as many as sixteen courses may have been consumed at Christ Church, Canterbury, on a major feast day: see Knowles, “Diet of Black Monks,” pp. 280-282, and Monastic Order, pp. 463-464.
[67]
[a.] Ps. 39.3.
[b.] Cf. section 18, note b.
[68]
[a.] plenus . . . Benedictus: cf. Gregory, Dialogi Miraculorum 2.8 (ed. U. Moricca [Rome, 1924], p. 93): “vir dei Benedictus . . . spiritu iustorum omnium plenus fuit.” And cf. fourth antiphon for vespers on feast of St Benedict.
[b.] Regula S. Benedicti 39.1, 3 (CSEL 75: 99).
[c.] Act. 2.45; Regula S. Augustini (Praeceptum) 1.3-5 (ed. L. Verheijen, Le règle de saint Augustin 1 [Paris, 1967], 418-419).
[69]
[a.] Gen. 9.22.
[b.] Loth . . . multauit: Gen. 19.
[c.] Cf. 1 Cor. 9.27.
[d.] Cf. section 18, note b.
[70]
[a.] Cf. Ps. 83.7.
[b.] Vidit . . . perizomata: Gen. 3.6-7.
[c.] Gen. 3.7.
[d.] Ps. 50.7.
[71]
[a.] Ierem. 9.21.
[b.] Ps. 9.15.
[72]
[a.] Rom. 13.13.
[[ Print Edition Page No. 58 ]]
[73]
[a.] Likewise Abbot Faricius of Abingdon gave choice pork (“optimum frustum carnis porcinae”) to two monks: see Chronicon Monasterii De Abingdon 2, ed. Joseph Stevenson, RS (London, 1858), p. 287.
[74]
[a.] The Regula S. Benedicti 35.12, 38.10, 37.2-3 (CSEL 75:94, 99, 97) provides for servers, cooks, the readers, the aged and children to anticipate the general eating.
[b.] Juven. 6.270.
[76]
[a.] Petronius, Satyricon 69-70, 74, speaks of similar feats by cook Daedalus.
[b.] The Liber De Coquina 2.20-22 (ed. Marianne Mulon, “Deux traités inédits d’art culinaire médiéval,” Comité des travaux historiques et scientifiques: Bulletin philologique et historique (jusqu’à 1610), année 1968 [1971], 403-404) offers several recipes “de gallina implenda.” Like the Liber De Coquina, the Tractatus De Modo Preparandi Et Condiendi Omnia Cibaria was composed at least as early as the fourteenth century. In the introduction of the latter work (ed. Mulon, ibid., p. 380), the compiler declares that he gathered recipes from various sources including the courts of abbots: “. . . diuersa circuiui mondi climata, et commoratus fui ac moram contraxi in diuersis curiis et famosis, scilicet milittum, abbatum . . . , in quibus de ferculis uariis delicatis conficiendis multos plurimos uidi.” About medieval cook books see especially Marianne Mulon, “Les premières recettes médiévales,” Cahiers des annales 28 (1970), 236-240.
[77]
[a.] Artocreae are also mentioned as monastic food in the De Obedientiariis Abendoniae, ed. Stevenson, op. cit., p. 392. Cf. Knowles, “Diet of Black Monks,” p. 288, n. 1.
[78]
[a.] Philipp. 3.19.
[[ Print Edition Page No. 59 ]]
Index Nominum
(All numbers refer to sections of the text.)
Abel, 20.
Absalon, 6.
Antonius (sanctus), 51.
Babilonius (rex), 60.
Basilius (sanctus), 68.
Belial, 28.
Caldei, 20.
Chananei, 20.
Christus, 10, 11, 14, 22, 28-33, 35, 38, 40, 47, 62, 63, 65, 67, 74.
Egypcii, 20.
Enoch, 20.
Epycurus, 68.
Eua, 23.
Ezechias, 20.
Gregorius, tit., 1, 4, 7, 8, 10-14, 18, 22, 24, 25, 32, 34, 40, 68.
Hozias, 20.
Ieronimus, see Hieronymus.
Ierusalem, 60.
Iesus, 78.
Iordanis, 20.
Ioseph, 20.
Iosue, 20.
Latine (uoces), 45.
Lazarus, 65.
Loth, 69.
Macharius (sanctus), 51.
Moyses, 20.
Noe, 20.
Oseas, see Hozias.
Paulus (apostolus), 61.
Romanus, 1, 2, 4, 7-9, 11-14, 17, 22, 24, 31, 32, 40, 67.
Sampson, 6.
Samuel, 20.
Sodome, 69.
Sodomite, 69.
[[ Print Edition Page No. 60 ]]
Index Rerum Memorabilium
(Orthography normalized in this index.)
Abbates, 69.
Accidia, 7.
Adulationes, 77.
Ampullae, 48.
Anachoreta, 6.
Ancillae, 33.
Arthocreae, 77.
Asinus, 72.
Capitulum (monasterii), 2.
Capra, 46.
Casus obliquus,
48;
casus rectus,
48.
Causidicus, 6.
Cellarium, 74.
Cibus, 41, 59, 69, 70, 71, 73-77.
Cilicium, 64.
Ciminum, 64.
Cocus, see Coquus
Codices, 64.
Condimentum, 64.
Contubernia mulierum, 72.
Conuiuia nuptiarum, 72.
Coquina, 76.
Culter, 73.
Cyrothecae, 77.
Daemones,
25, 28, 38, 59;
daemoniaca prauitas,
58.
Daemoniacus, 74.
Dialecticus, 6.
Discipuli S. Benedicti, 68.
Dominica oratio, 39.
Domus infirmorum, 43.
Eculei, 38.
Excessus mentis, 49.
Fantasiae, 25.
Frixurae, 76.
Grammatica, 76.
Grammaticus, 6.
Hiera (Gira), 49.
Ieiunium, 18, 33, 49, 61, 67, 75.
Imperator, 6.
Ioci, 43.
Lagena, 77.
Lanterna, 48.
Lectica, 44.
Ludi theatrales, 25.
Macellum, 73.
Magister coquorum, 73.
[[ Print Edition Page No. 61 ]]
Medicamenta, 46.
Monasterium, 4, 53, 54, 67, 73, 74.
Nectar, 64.
Neumata, 45.
Nidus daemonum, 28.
Nugae, 43.
Nuptiae regales, 73.
Oboedientia, 2, 10, 12, 14-19, 23, 70.
Oratio,
18, 33, 43, 51, 61, 67;
dominica,
39.
Oua frixa, 74.
Paenitentia, 17.
Palatia, 33.
Paupertas, 33, 34, 63, 74, 77.
Philosophus, 6.
Pontifex,
5;
pontificalis apex,
5.
Porcus, 73.
Potiones, 59.
Praecisiones membrorum, 38.
Praegustatio, 74.
Prandium, 74.
Princeps,
5, 6, 11, 14, 38, 41;
princeps coquorum,
60.
Prioratus, 57.
Promptuaria, 33.
Proscriptiones, 38.
Prouerbia, 41.
Pugil, 6.
Pulmentaria, 68.
Pultes, 74.
Pyxides, 48.
Ructus, 66.
Sacerdotes, 12.
Sacrilegium, 12.
Salsamenta, 43.
Sanctita consiliorum, 41.
Sartagines ardentes, 38.
Semicinctia, 74.
Semitoni, 45.
Simoniaca impietas, 58.
Spectacula, 25.
Spiritus immundus, 11, 25, 26, 29, 48.
Statuta legum,
41;
statuta monasterii,
54.
Stomachus, 43.
Sudes candentes, 38.
Theodoricum, 48.
Tigris, 74.
Tormenta, 22.
Tympanistriae, 45.
Vena, 43.
Venter, 41, 44, 48, 59, 60, 66, 74, 75, 78.
Vesica, 48.
Vigiliae, 18, 33, 49, 51, 61, 64, 67.
Vinum, 64.
Vrina, 46.
[[ Print Edition Page No. 62 ]]
Index Auctorum et Operum Romanorum ac Medii Aeui Citatorum
Anselmus (attrib.), De Humanis Moribus: 2.
Augustinus, Regula: 68.
Benedictus, Regula: 1, 68, 74.
Cassianus, Instituta: 2.
Chronicon Monasterii De Abingdon: 73.
Cicero, De Finibus: 22.
Consuetudines Monachorum Eyneshamiae: 25.
De Coquina: 76.
De Modo Preparandi Et Condiendi Omnia Cibaria: 76.
De Obedientiariis Abendoniae: 77.
Gregorius Magnus, Dialogi Miraculorum:
68;
Homiliae in Ezechielem:
19;
Moralia:
19.
Iuuenalis, Saturae: 74.
Leo Magnus, Sermo: 21.
Ps. Paulus, Epistolae: 47.
Petronius, Satyricon: 76.
Regularis Concordia: 25.
Sulpicius Seuerus, Vita S. Martini: 33.
Te Deum: 21.
Endnotes
[1. ] I find no trace of the work anywhere, and the Institut de Recherche et d’Histoire des Textes, Paris, has no record of the initium.
[2. ] The Dialogus Contra Hypocrisim assigned to Poggio and printed by O. Gratius in his Appendix Ad Fasciculum Rerum Expetendarum Et Fugiendarum, 2 (London, 1690), 571-583, bears no relationship to the earlier dialogue apart from the general theme. An English summary of this earlier work follows the Introduction.
[3. ] The bracketed numbers refer to the sections of the text.
[4. ] For example, in Oxford Balliol MSS 14, 15, 280A (cf. R. A. B. Mynors, Catalogue of the Manuscripts of Balliol College Oxford [Oxford, 1963], pp. 10-11, 296) and in Oxford Lyell MSS 4, 8 (cf. Albinia De la Mare, Catalogue of the Collection of Medieval Manuscripts Bequeathed to the Bodleian Library Oxford by James P. R. Lyell [Oxford, 1971], pp. 6, 356).
[5. ] The Dialogi of Gregory I are edited by U. Moricca in Fonti per la storia d’Italia (Rome, 1924).
[6. ] But none of these men is clearly a monk: see the Index Personarum et Locorum for Gregory’s Registrum, ed. L. M. Hartmann, MGH Epistolae 2, 1 (1893), 506.
[7. ] Ed. Morica, op. cit., pp. 71-78.
[8. ] Cf. David Knowles, “Essays in Monastic History, 1066-1216: VII, The Diet of Black Monks,” The Downside Review 52 (1934), 279-288, and idem, The Monastic Order in England (2nd ed., Cambridge, Eng., 1966), pp. 460, 463, 465.
[9. ] Apologia 20-21 (PL 182:908-911).
[10. ] Speculum Ecclesiae 3.9, in Gerald’s Opera, 4, ed. J. S. Brewer (RS; London, 1873), 173-174. See text below, section 46, note a.
[11. ] Policraticus 7.21, ed. C. C. J. Webb, 2 (Oxford, 1909), 190-201.
[12. ] The dialogue discusses the nature of friendship in section 16. Cf. Christopher Brooke, The Twelfth Century (London, 1969), p. 89. For a bibliography on medieval theories about friendship see Adele Fiske, “Paradisus Homo Amicus,” Speculum 40 (1965), 436-437, n. 3, and John Conley, “The Doctrine of Friendship in Everyman,” Speculum 44 (1969), 374, n. 1. See also J. Leclercq, “L’amitié dans les lettres au moyen âge,” Revue du moyen âge latin 1 (1945), 391-410, and R. Gelsomino, “S. Bernardo di Chiaravalle e il De Amicitia di Cicerone,” Analecta Monastica 5 (1958), 180-186.
[13. ] The codex is described by: H. Schenkl, Bibliotheca Patrum Latinorum Britannica 2, 3 (Vienna, 1896), 50-51, no. 3308; T. K. Abbott, Catalogue of the Manuscripts in the Library of Trinity College, Dublin (Dublin, 1900), p. 12; L. Oliger, ed., “Regulae Tres Reclusorum Et Eremitarum Angliae Saec. XIII-XIV,” Antonianum 3 (1928), 152-154; J. G. Smyly, ed., Urbanus Magnus Danielis Becclesiensis (Dublin, 1939), pp. vii-viii; Aubrey Gwynn, “The Early History of St. Thomas’ Abbey, Dublin,” The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland 84 (1954), 27-31; W. Hawkes, in Reportorium Novum 2 (1958), 62-64; M. L. Colker, “Richard of St. Victor and the Anonymous of Bridlington,” Traditio 18 (1962), 186-188.
[14. ] Ed. Oliger, op. cit., pp. 170-183. Oliger also used the Dublin codex for his text of some supplementary material presenting admonitions of a Robert to a Hugo the anchorite (ibid., pp. 183-190).
[15. ] Richard’s commentary ed. M. L. Colker, op. cit., pp. 181-227, on the basis of Codex 97.
[16. ] Ed. Smyly, op. cit., with use of Codex 97.
[17. ] Ed. A. C. Friend, in Mediaeval Studies 16 (1954), 179-218, with use of Codex 97; likewise ed. J. Öberg (Stockholm, 1965), using the codex.
[18. ] On fol. 148 these regulations have a clear reference to St Thomas’ Abbey which has hitherto been overlooked: “Prohibetur etiam eis ne in festo sancti Thome martyris noui patroni nostri aliquod opus seruile faciant in domibus suis sed infra septa domorum suarum diem istum obseruent tanquam festiuum.” On the history of St Thomas’ Abbey, Dublin, see William Dugdale, Monasticon Anglicanum 6 (London, 1830), 1140-1141; Mervyn Archdall, Monasticon Hibernicum, ed. P. F. Moran, 2 (Dublin, 1876), 30-55; Gwynn, op. cit., pp. 1-35; L. H. Cottineau, Répertoire topo-bibliographique des abbayes et prieurés, 1 (Mâcon, 1935), 1003; Aubrey Gwynn and R. N. Hadcock, Medieval Religious Houses: Ireland (London, 1970), pp. 154, 172.
[19. ] See Colker, op. cit., p. 187.
[20. ] Ibid., pp. 187-188.
[21. ] See William O’Sullivan, “Ussher as a Collector of Manuscripts,” Hermathena 88 (1956), 34-58, and T. C. Barnard, “The Purchase of Archbishop Ussher’s Library in 1657,” Long Room 4 (1971), 9-14.
[1. ] respondesti D.
[2. ] m(ea in ras. D2 ut uid.) D.
[3. ] morbus D (i ss. D2).
[4. ] audio D.
[5. ] ne D (corr. D2).
[6. ] reuelasse D.
[7. ] theoricas D.
[8. ] pascor D.
[9. ] sic D.
[10. ] locupleta(tus in ras. D2 ut uid.) D.
[11. ] poncifialis D (pr. i in e ut uid. D1).
[12. ] nominatissimis D.
[13. ] martyr4um D.
[14. ] absalomonis D (mo del.).
[15. ] abfore D (b eras. in f).
[16. ] militum: militum insignia D (insignia del.).
[17. ] urbes: (fort. u ex a D1) D.
[18. ] cultus: cultus insignibus regii cultus D (insignibus . . . cultus del.).
[19. ] insignitus D (t exp., u exp. in i).
[20. ] dileticum D (in dialeticum D1).
[21. ] solet D.
[22. ] uidetur D (corr. D2).
[23. ] fort. uttutibus D (corr. D2).
[24. ] Gregorius om. D (mg. D2).
[25. ] fac(l’e in ras. D2) D.
[26. ] uidetur: uidetur uia D (uia exp.).
[27. ] uelocitate: bis D (alt. del.).
[28. ] desinere D (corr. D2).
[29. ] Romanus: Gregorius D (corr. D2).
[30. ] libea D (t ss. D1).
[31. ] qui om. D (mg. D2).
[32. ] impericie: impericie mee D (mee exp.).
[33. ] scrurilibus D.
[34. ] de om. D (ss. D2).
[35. ] clamdestinis D.
[36. ] factitan(tur in ras. D2 ut uid.) D.
[37. ] (u in ras. D2 ut uid.)enialia D.
[38. ] fort. cum D.
[39. ] Gregorius: Romanus D (corr. D2).
[40. ] deo om. D (mg. D2).
[41. ] peremtrix D (corr. Dc).
[42. ] (i in ras. D2 ut uid.)n D.
[43. ] Romanus: Gregorius D (corr. D2).
[44. ] O me: in ras. D2.
[45. ] Gregorius: Romanus D (corr. D2).
[46. ] ad D (d eras.).
[47. ] requisitus / D (aliquid eras.).
[48. ] te lustrare: in ras. D2.
[49. ] audeas D (alt. a exp.).
[50. ] timidus D.
[51. ] di/ruere D (littera eras.).
[52. ] animauerti D.
[53. ] di/rui D (r ? eras.).
[54. ] cogiacione D (corr. D2).
[55. ] mul . . . domine om. D (mg. D2).
[56. ] (irr in ras. D2)itari D.
[57. ] sperant D.
[58. ] hii D (corr. D2).
[59. ] delect(a in ras. D2)ri D.
[60. ] aluū ut uid. D (corr. D2).
[61. ] de D (corr. D2).
[62. ] grauab’is D.
[63. ] ut/ D (i eras.).
[64. ] dedicesti ut uid. D.
[65. ] uita D (corr. D2).
[66. ] a om. D (mg. Dc).
[67. ] eroneos D (corr. fort. D1).
[68. ] obedire D (corr. fort. D2).
[69. ] 
D.
[70. ] op̄erone D.
[71. ] /redire D (p eras.).
[72. ] conculta D (corr. D2).
[73. ] deum om. D (mg. D2).
[74. ] Ego D.
[75. ] Ipsa: Ipsa est D (est del.).
[76. ] essent om. D (mg. D2).
[77. ] ut om. D (ss. fort. D2).
[78. ] haberent: in ras. D2.
[79. ] fructuo D (corr. fort. D2).
[80. ] qui D.
[81. ] maxim(a in ras. D2) D.
[82. ] Sin ut uid. D (corr. D2).
[83. ] ceterarum D (corr. D2).
[84. ] modulan(cia in ras. D2) D.
[85. ] que ut uid. D (corr. D2).
[86. ] patre(m in ras. D2) D.
[87. ] pro om. D (mg. D2).
[88. ] (t in ras. fort. D2)ribubus D
[89. ] iudicum conici potest.
[90. ] truces conici potest.
[91. ] sic D.
[92. ] sic D.
[93. ] q9 D.
[94. ] illis D (corr. D2).
[95. ] hibita D (corr. Dc).
[96. ] precauemus D (corr. Dc).
[97. ] et om. D (mg. fort. D2).
[98. ] elementa: bis D (alt. del.).
[99. ] prohibita om. D (mg. D2).
[100. ] faustu D.
[101. ] quia . . . resisto om. D (mg. D2).
[102. ] redeunt(ium in ras. fort. D2) D.
[103. ] demonum: in ras. fort. D2.
[104. ] honoris D (corr. Dc).
[105. ] prostribulo D (alt. r exp.).
[106. ] exilaret=exhilaret.
[107. ] deus om. D (ss. D2).
[108. ] Proht D.
[109. ] abhominabitur D (bi del.).
[110. ] /ymaginem D (s eras.).
[111. ] ualuerunt D (n exp. in i).
[112. ] et om. D (mg. D2).
[113. ] et om. D (ss. D2).
[114. ] cenciens D (alt. n exp.).
[115. ] nisi D (ni exp.).
[116. ] gregis D (corr. D1 ut uid.).
[117. ] tempus D (u eras. in r).
[118. ] ui(cti in ras. D2) D.
[119. ] quod D (corr. D2).
[120. ] hiis D (hi eras.).
[121. ] possideat D (corr. D2).
[122. ] post beaciorem: se betatorem et littera incerta D (del.).
[123. ] miseri malim.
[124. ] egestuosam D.
[125. ] dilatando D (corr. D2).
[126. ] metuebat / D (fort. a eras.).
[127. ] sibi: in ras. D2.
[128. ] duos: dios et i supra i (totum uerbum exp.) duos D.
[129. ] malum D (eras. in mali).
[130. ] e(a in ras. fort. D2) D.
[131. ] lamine D.
[132. ] amate: amate dil D (dil exp.).
[133. ] amicie D (corr. D2).
[134. ] marty(rii in ras. D2) D.
[135. ] accurrer(ūt in ras. D2) D.
[136. ] amic(us in ras. D2) D.
[137. ] sic D.
[138. ] qui om. D (ss. D2).
[139. ] retento in: re D (corr. D2).
[140. ] Egyptum: egyptum qui retento D (qui retento del.).
[141. ] conscencia D.
[142. ] fauoremque D (que exp.).
[143. ] aut om. D (mg. D2).
[144. ] iust(e in ras. D2) D.
[145. ] sunt om. D (ss. D2).
[146. ] confusi sunt om. D (mg. D2).
[147. ] alii om. D (ss. D2).
[148. ] quid(e in ras. D2)m D.
[149. ] fastidentes D.
[150. ] /nuidia D.
[151. ] tabescē D (corr. D2).
[152. ] fabular D (corr. D2).
[153. ] continant D (corr. D2).
[154. ] scrurilia D.
[155. ] inn(o in ras. D2)cent(ē in ras. D2) D.
[156. ] ledere om. D (ss. D2).
[157. ] hiis: in ras. D2.
[158. ] acurate D (corr. D2).
[159. ] crescente/ D (m uel in eras.).
[160. ] non om. D (mg. D2).
[161. ] onu(s in ras. D2) D.
[162. ] quiquam D (corr. D2).
[163. ] dicernas D (corr. D2).
[164. ] mi(morum in ras. D2) D.
[165. ] incunta(- supra a D2)t(’=er D2) D.
[166. ] callidis D (pr. 1 exp.).
[167. ] salamon D.
[168. ] peragando D.
[169. ] uerb(a in ras. D2) D.
[170. ] ig(norantem in ras. D2) D.
[171. ] suffarcina D (corr. D2).
[172. ] theodorcio D.
[173. ] peragaturus D.
[174. ] insipientibus: in insipientibus D (pr. in exp).
[175. ] fascinus D (s exp.).
[176. ] ut . . . deum: (u in ras. D2)t in(de in ras. D2) no(- supra o D2) (deum supra ras. D2) D.
[177. ] remu/atorem D (- supra u ss. D2).
[178. ] putant om. D (mg. D2).
[179. ] (sup in ras. D2)erni D.
[180. ] (ieron in ras. D2)imu(- supra u D2) D.
[181. ] Nonnulli: Nonnulli uolunt D (uolunt del.).
[182. ] in om. D (ss. D2).
[183. ] ceperint D.
[184. ] eorum in: eorum D (corr. D2).
[185. ] admittant oracionibus om. D (mg. D2).
[186. ] contemplacione/ D (fort. m eras.).
[187. ] que om. D (ss. D2).
[188. ] scilicet: scilicet me D (me del.).
[189. ] risit D (corr. D2).
[190. ] inque D (corr. D2).
[191. ] litt(’arum in ras. D2) D.
[192. ] pueris: pueris tamen D (tamen del.).
[193. ] exennia=xenia.
[194. ] matitatoris D (corr. fort. D2).
[195. ] parsimonica D (c exp.).
[196. ] par(cunt in ras. D2) D.
[197. ] sciorum D (corr. D2).
[198. ] et om. D (ss. D2).
[199. ] promoueantur D (n exp.).
[200. ] siqd D (corr. D2).
[201. ] qui: qui loquam D (loquam exp.).
[202. ] quo D (corr. D2).
[203. ] uolenta D (corr. D2).
[204. ] mude D (corr. D2).
[205. ] mdiciam D (corr. D2).
[206. ] in. D (in ini. D2).
[207. ] aut: aut in D (in exp.).
[208. ] fasces D (pr. s exp.).
[209. ] pūgnaturum D.
[210. ] credidit D (corr. D2).
[211. ] reuelan(te in ras. D2) D.
[212. ] (con in ras. D2)gredientium D.
[213. ] pūgnando D.
[214. ] delicios(e in ras. fort. D2) D.
[215. ] religioso om. D (mg. D2).
[216. ] ludicricis D (tert. i exp.).
[217. ] neuturum D (alt. u exp.).
[218. ] macilentes D.
[219. ] recidentes D (corr. fort. D1).
[220. ] /anelabant D (h eras.).
[221. ] (n in ras. D2)on D.
[222. ] necesse: in ras. D2.
[223. ] uobis D.
[224. ] uenitur D (corr. D2).
[225. ] lazaro: in ras. D2.
[226. ] Quo non D.
[227. ] dieses D (corr. D1).
[228. ] cras: horas D (h eras., o eras. in c).
[229. ] parsimone D (corr. Dc).
[230. ] d(e in ras. fort. D2)ferentes D.
[231. ] seruus D (alt. u exp. in i).
[232. ] multa/ D (m eras.).
[233. ] optentu/ D (i eras.).
[234. ] incautum: incaptum uel incautum D (incaptum uel del.).
[235. ] allicitat D.
[236. ] muitauit D (corr. D2).
[237. ] Et hoc: in ras. D1.
[238. ] (q in ras. D2)uid D.
[239. ] ingesto D.
[240. ] (r in ras. D2)eprobi D.
[241. ] inquam: quod D (corr. D2).
[242. ] / secum D (et eras.).
[243. ] lig D (m ss. D2).
[244. ] p(e in ras. D2 ut uid.)rizomata D.
[245. ] mater: m et littera incerta D (corr. D2).
[246. ] ut: supra ras. D2.
[247. ] conbfusique D (b exp.).
[248. ] quo/ D (s ut uid. eras.).
[249. ] blandimentis D (m exp.).
[250. ] irretimmur D (corr. Dc).
[251. ] amplxus D.
[252. ] fort. deuictis D (corr. D2 ut uid.).
[253. ] persistendum om. D (mg. D2).
[254. ] reuelandu(s in ras. D2) D.
[255. ] (quan in ras. D2)tumuis D.
[256. ] pradendum D.
[257. ] magnuai ut uid. D (corr. D1).
[257a] alctilium D.
[258. ] machinnam D (alt. n exp.).
[259. ] li(x in ras. D2)arum D.
[260. ] fort. electos D.
[261. ] farsiuit D.
[262. ] quatuatuor D (tua del.).
[263. ] aut: aut alius D (alius exp.).
[264. ] de abstinencia om. D (mg. D2).
[265. ] q̄ue D.
[266. ] religiōnis D.
[267. ] amiciciores D.
[268. ] parsymoni(e in ras. D2) D.
[269. ] pudicie D.
[270. ] uesana conici potest.
[271. ] mendicam̄tum D.
[272. ] rideat D (corr. D2).
[273. ] lagana D.
[274. ] archocreas D.
[275. ] adulaciones: fort. olim glossa ad blandimenta.
[276. ] de om. D (ss. D2).
[277. ] frāgmentis D.
[278. ] uix: uix eorum D (eorum del.).
[279. ] uestia D.
[280. ] et om. D (ss. D2).
[281. ] nisi cicius: incicius D (corr. D2).
[282. ] dignetur: dignetur a quibus D2 (a quibus del.).
[283. ] ipsi . . . Explicit om. D (add. D2).
) H.
D (ū exp.).
; D.