Edited by NATHANIEL EDWARD GRIFFIN
THE MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA
CAMBRIDGE, MASSACHUSETTS
1936
The publication of this book was made possible by grants
of funds to the Academy from the Carnegie Corporation of
New York and the American Council of Learned Societies
Copyright
by
THE MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA
1936
Printed in U. S. A.
IOANNI·WHEELER·GRIFFIN
FRATRI·IVRIS·PERITISSIMO
LITTERAS·COLENTI·ARTESQVE·HVMANIORES
D·D·D
This edition of the text of Guido has been made possible by the scholarly zeal and personal kindness of Professor Carleton Brown of New York University, at whose instance the Modern Language Association of America petitioned the Carnegie Institution of Washington for a subvention to defray the expenses of a complete edition of the Historia Destructionis Troiae. The petition was referred by the Carnegie Institution of Washington to the American Council of Learned Societies, which, after careful study of the project, secured a subvention for the preparation of the text from the Carnegie Corporation of New York City. The text is published by the Mediaeval Academy of America with certain assistance from the American Council of Learned Societies. To these five organizations, and especially to Dr Waldo G. Leland, Permanent Secretary of the American Council of Learned Societies, who has taken a quite personal interest in the edition, and to Mr G. W. Cottrell, Jr., Executive Secretary of the Mediaeval Academy, for skilful assistance in preparing copy for the printer, I here express my deep gratitude.
The text which is now offered furnishes, of course, but the initial constituent of a complete edition of Guido. For over thirty years I have been collecting material for a descriptive catalogue and critical evaluation of the manuscripts and printed editions of the Historia, a study of its sources and influence, and of the life of its author. It is for the proper execution of these undertakings that I have begun with the editing of the text.
From the commencement of my textual labors in 1929 I have profited constantly by the invaluable counsel of Professor J. S. P. Tatlock of the University of California, who, at the request of the American Council of Learned Societies and later of the Mediaeval Academy of America, kindly consented to act as adviser to the enterprise. Without the many valuable suggestions of Professor Tatlock, whose skill in all matters pertaining to text construction has ever been at my disposal, this edition would never have attained its present form. Many times after experimentations of my own I have found myself returning to his recommendations. Especially am I grateful to him for warnings against the alluring temptation of relying upon the “doctored” readings of the printed edition of Strassburg, 1486, and too little upon the “duriores lectiones” of the manuscripts, for his ingenuity in suggesting explanations for many of the more difficult entries in the Glossary of Uncommon Words, for his prompt and
[[ Print Edition Page No. viii ]]
patient replies to letters of inquiry, and for reading through the entire text — parts of it more than once — while in process of construction and once again in galley with scrupulous care. For the readings adopted in the text he is not, of course, responsible; while many of them were suggested by him, the ultimate decision has always been mine. I have also profited greatly by the acute observations of Professor Charles L. Sherman of Amherst College.
Scholars at Harvard University have been most generous in responding to calls upon their time. Among these Professor E. K. Rand has never failed to point me unhesitatingly to the solution of difficulties of the most varied sort, and more than once has offered helpful comments upon obscure passages in the text. To Professor C. H. Haskins’ palaeographical knowledge I am indebted for suggestions regarding the provenience of my five principal manuscripts. By Professor Joshua Whatmough I have been instructed in more than one matter of phonology. Mr George Washington Robinson has offered stimulating suggestions regarding textual procedure, and Dr Alexander Pogo, Associate Editor of Isis, has interpreted the astronomical passage on p. 16. To Professor William C. Greene I am indebted for advice regarding classical Latinity and to Professor William Thomson for assistance in the definition of the Arabic Saphy in the Index of Proper Names. For the collation of occasional passages of exceptional difficulty in three otherwise unused manuscripts in the British Museum and for two readings from a copy of the Cologne Edition there I am under deep obligation to the expert and generous services of Mr Henry Bergen, the learned editor of Lydgate’s Troy Book and Falls of Princes. I am also very grateful to the Rotograph Committee of the Modern Language Association, especially to its efficient chairmen Professor R. K. Root and Professor W. L. Bullock, for obtaining for me rotographs of five Guido manuscripts — including one in French, which I have not used — and to the officials of the Library of Congress, especially to Dr J. F. Jameson, and of the Harvard College Library, especially to Mr W. B. Briggs, for the loan of these rotographs from Washington so that I might use them in Cambridge.
I hope that I may not have proved entirely unworthy of the substantial assistance I have received from these already mentioned and from others too numerous to mention; “nihil est infelicius eo qui multis peritis usus se imperitum praestat.”
Nathaniel Edward Griffin
Cambridge, Massachusetts
17 May 1935
The present edition of Guido de Columnis’ Historia Destructionis Troiae is the outcome of investigations undertaken before the World War. In the summers of 1907, 1912, and 1913 I examined ninety-three manuscripts of the Historia in various libraries of England, France, Italy, and Sicily, and subsequently examined another in America. All these I hope to list in a later volume.
From each of these ninety-four manuscripts I copied four brief equidistant passages. A comparison of these passages revealed absolute sameness in content accompanied by innumerable variations of orthography and phraseology. There was some disagreement among the scribes respecting the chaptering of books. Moreover the scribes of certain manuscripts had added, at the end of the text, after the epitaphs, a dating of the Fall of Troy or a metrical Deploratio Troiae or both. These scribal vagaries might, of course, have furnished some initial clue to a classification of the manuscripts. But the ninety-four manuscripts examined were by no means all the manuscripts of Guido that have existed. While in Europe I located forty-two others, making one hundred and thirty-six manuscripts in all. Listed in catalogues I did not see and uncatalogued there must be many more, not to mention the number that must have perished or become lost. Obviously from so many manuscripts no authoritative stemma could be constructed. Accordingly I decided to depend upon scribal dates and to select from among those of my ninety-four manuscripts that were dated by the scribes the five that bore the earliest dates. Of the five manuscripts chosen the earliest bears the date 1334 and the latest the date 1353. The earliest manuscript was written forty-seven years after the original, which was composed in 1287, as stated by Guido in his colophon (vid. p. 276), and the latest sixty-six years thereafter. Two of the manuscripts certainly, three in all probability, and not improbably all five were written in widely separated localities (vid. pp. xii-xiii). Hence they present a fairly early, and, in all likelihood, a fairly broad cross-section of the manuscript tradition.
In the treatment of these five manuscripts two methods of procedure were possible. Either the best of the five manuscripts could be printed literally with only its most obvious blunders corrected from the remaining four, the variants of which would appear in the footnotes, or else a composite
[[ Print Edition Page No. xii ]]
text could be constructed from all five manuscripts, with one manuscript used as base but corrected as thoroughly as possible from the other four. The former plan, though favored by Mr Tatlock, seemed to me to supply little more than “matériaux pour servir à une édition critique,” provided the reader had the skill and patience to construct for himself, as he went along, a proper text from the fund of variants supplied at the foot of the page. What seemed to be needed, for an author as widely translated and imitated as Guido, was a sort of middle-of-the-road text, which would, save for the necessary retention of such indifferent features as the word-order and purely graphic peculiarities of the basic manuscript, be freed from the eccentricities of any one scribe, and combine from all the manuscripts used whatever seemed most likely to have been the reading of the author. And it is my conviction, confirmed by the largely nugatory results obtained from collations from additional manuscripts in passages of unusual difficulty, that the five early manuscripts here used present almost as wide a range of possible readings as would be found in a much larger number, and that, if a proper selection has been made from among the readings offered, the text here printed may be taken to approximate that of the author.
The five manuscripts used in the preparation of the present edition are these:
A and H hold more closely together than C and P1, but not so closely as to warrant the supposition that either was copied from the other. P2 stands independent of the two groups, though agreeing more often with AH than with CP1.
The handwriting of H and P2 indicates that both were written north of the Alps. H is stated by the scribe (vid. p. 276, n. 12) to have been written at “Dyst” (conjectured to be “Diest in Brabant” by H. L. D. Ward in his Catalogue of Romances in the British Museum, i, 40). The scribe of P2 is silent as respects his locality. The handwriting of A, C, and P1 indicates that the three were written south of the Alps. The scribe of A (vid. p. 276, n. 12) calls himself “clericus Baiocensis diocesis” (i.e. of Bayeux, Normandy). This statement contradicts the evidence of handwriting, but it is quite possible that the scribe of A migrated to
[[ Print Edition Page No. xiii ]]
Normandy from south of the Alps. The scribe of P1 (vid. p. 276, n. 14) calls himself “Theodericus de Virginum Castello” (i.e. presumably Virginum Civitas, i.e. Parthenopolis, i.e. Naples).
I have used P1, the earliest manuscript, as the basis of my text, though I should have saved myself a considerable amount of unnecessary labor in the recording of variants by using P2 as my basis instead. P2 shows on the whole better readings than P1. But the superiority of P2 to P1, as indeed the interrelationship of the manuscripts in general, did not emerge at first, nor could it have been safely predicated for the entire text until all the manuscripts had been compared to the end. It accordingly seemed better to choose the basic manuscript on the ground of date and thus provide against the possible necessity of subsequent retraction or modification of practice. What has seemed the best reading has, at any rate, always found its way into the text, though not always by the most direct route.
I have followed P1 faithfully throughout, save where a P1 reading has been rejected in favor of a better reading in one or more of the other manuscripts. In that case I always give the P1 reading in a footnote. I follow the spelling and word-order of P1 or, where a P1 reading has been rejected, the spelling and word-order of the manuscript containing the substituted reading. In the case of readings otherwise identical I follow, both in the text and in the footnotes, the spelling and word-order of the earliest manuscript. Wherever a P1 spelling is puzzling, through lack of conformity to classical spelling, I have either indicated the classical spelling in the text by enclosing in oblique brackets (< >) a letter that needs to be supplied and in square brackets ([ ]) a letter that needs to be omitted, or placed the classical spelling in the text, relegating the P1 spelling to the footnote, followed by the abbreviation “MS.” In accordance with the practice of the scribe of P1 in writing u medially, I have silently changed v to u in the text where v has been written after a space left blank for the insertion of an initial capital (as Que for ve, p. 112, l. 23 or where the scribe of P1 has separated two words that should be united, writing v at the opening of the second word (as inuenerunt for in venerunt, p. 146, l. 1). Improper writings of C for t in P1 I have silently corrected in the text.
Save in the case of proper names, merely graphic variants (viz., c-ch, c-k, c-q or qu, c-s, ch-h, f-ph, g-gh, initial h added or omitted, i-y, o-ob, p between m and n added or omitted, ss-sc, t-th, u-v, and single or double consonants) have not been recorded in the footnotes. In the case of proper
[[ Print Edition Page No. xiv ]]
names I have recorded graphic variants once and once only. Phonetic variants, on the other hand, as characteristic of the individual manuscripts, and as such of possible service in the investigation of the particular manuscripts used by the authors of vernacular versions, have been recorded twice for each manuscript but not beyond second occurrence, ‘et aliter’ being added in case of further occurrence. If, however, a phonetic variant differs so radically from the form in the text as to look like a separate name, I have recorded it always.
An unimportant variant reading found in one manuscript only has not been recorded.
The e found in the manuscripts as mediaeval substitute for ae and oe has been retained.
The contractions of the manuscripts have been expanded, improper word-divisions corrected, and punctuation and capitalization modernized, not only in the text but also, contrary to usual practice, in the footnotes as well, the present editor being unable to see why, if he be trusted to intervene between the manuscript and reader in the one case, he should not in the other as well.
In addition to the five manuscripts already listed, I have, for a few passages of unusual difficulty, included readings from the three following manuscripts:
A1 British Museum, Additional 15477, of the middle of the fourteenth century.
A2 British Museum, Additional 22155, of the middle of the fourteenth century.
R British Museum, Royal 15, C, xvi, of the fourteenth century.
No printed edition of Guido has appeared since 1494. The edition of that year, printed at Strassburg, is a reprint, with occasional slight variations, of one or other of the two Strassburg editions of 1486 and 1489, which, in so far as I am aware, do not differ. These three editions were probably from the press of the printer of the 1483 edition of Jordanus de Quedlinburg. There are at least four earlier editions, of which an undated edition issued in Holland by the printer of the Liber Alexandri de Preliis is the earliest, according to information received from Mr Henry Bergen, who has recently been making a comparison of the editions in the British Museum in connection with his study of the sources of Lydgate’s Troy Book; Mr Bergen thinks that this Dutch edition was printed in or about 1473. Of the three intermediate editions the first
[[ Print Edition Page No. xv ]]
was printed by Arnoldus Therhurnen, Cologne, 1477, the second (without date or place) is thought to have been printed by John of Westphalia at Louvain in 1480 or later, and the third (also without date or place) by Richard Paffroet at Deventer in 1481. There is, however, an even chance that the Strassburg editions repose upon as good a manuscript as do any of the earlier editions, to which I have not had continuous access. In those frequent cases where the manuscript evidence has seemed inconclusive I have, accordingly, cited readings from the Strassburg edition of 1486 (S1), which is the one of the three that I happen to possess. Though much doctored, S1 seems to have been intelligently doctored, and so may at times by a happy guess have restored the right reading. I have also cited one reading from each of the two following editions:
C1 Cologne, 1477
S2 Strassburg, 1494.
I have frequently cited proper names from Guido’s main source, the Roman de Troie of Benoît de Sainte-Maure (B), dated between 1155 and 1160, edited for the Société des anciens textes français by L. Constans, Paris, 1904-1912, giving a variant when nearer Guido than the text form. Less frequently I have cited proper names from Dares Phrygius’ De Excidio Troiae Historia (D), of the sixth century, edited by F. Meister, Berlin, 1873, and from Dictys Cretensis’ Ephemeris Belli Troiani (D1), of the fourth century, edited by F. Meister, Berlin, 1872, giving in each case a variant when nearer Benoît or Guido than the text form.
I have made occasional use of three translations of Guido. I have cited one reading from a German translation printed at Basle under the title Historische, warhaffte und eigentliche Beschreibung von der alten statt Troia, u.s.w. (B1), dated 1599; two readings from the English metrical translation of John Lydgate, called by him the “Troy Book” (L), dated 1412-1420, edited for the Early English Text Society by H. Bergen, London, 1906-1910; and occasional readings from an Italian translation published under the title of La storia della guerra di Troia by the Accademici della Fucina, Naples (N), dated 1665.
Guido apparently omitted to give his work a title. Modern scholars have been divided between entitling it “Historia Troiana” and “Historia Destructionis Troiae.” The latter title is supported by the “destructionis” of the presumably scribal heading of the Prologue (vid. p. 3) and
[[ Print Edition Page No. xvi ]]
by the titles of the translations, The Gest Hystoriale of the Destruction of Troy and La Destruction de la Troye (by Jacques Milet).
Modern scholars have varied even more as to the form of the author’s surname. In the ninety-four manuscripts examined it is diversely given as “de Columpna” and as “de Columpnis,” the singular form predominating markedly in the Prologue and the plural form less markedly in the Epilogue. There can be no doubt, however, that the plural form “de Columpnis” is the correct one. Seven legal documents attested by Guido as judge show only the plural form (in one case written “de Columpnulis”). A reference to Guido as vernacular poet by Dante (De Vulgari Eloquentia, ii, 5) reads “de Columnis” and similar references by early compilers of Sicilian canzonieri read “delle Colonne.” The singular form “de Columpna,” which occurs also in copies of other legal documents bearing Guido’s official signature, may be due to a belief on the part of later scribes that Guido belonged to the noble Roman family of Colonna (cf. G. A. Cesario, Le origini della poesia lyrica e la poesia siciliana sotto gli Svevi).
The headings to the Prologue and to the several books of the Historia are bracketed to indicate that they were, in all probability, later scribal additions.
On the outer margins of the text will be found printed opposite the opening of each paragraph of text a summary of the story of that paragraph. In this summary proper names have been spelled as in the first entry form in the Index of Proper Names.
The Historia of Guido is appropriately written in prose. It is an essentially pedestrian piece of work, devoid of any claim to high literary excellence, and extremely wordy. Nevertheless it is not without minor merits. The narrative is easy, fluent, evenly sustained, and capable at all times of holding the attention of the reader.
Guido tells us in his epilogue (vid. p. 276) that, with the exception of the first book,1 he wrote his entire history “within three months, from September 15 to November 25.” This hurried workmanship accounts, no doubt, for the poor style of much of the history. Anacolutha and incomplete sentences are frequent (vid. p. 10, l. 21, p. 146, l. 26, p. 215, l. 15,
[[ Print Edition Page No. xvii ]]
p. 238, l. 14). At times, however, he writes with perfect clarity and correctness (vid. pp. 262-269) as though to demonstrate what he might have done all along had he allowed himself more time.
Especially characteristic of the Historia is the author’s use of a turgid rhetoric, which one suspects might easily have swollen into bombast had he introduced those “ampliores methaphores et colores et transgressiones” from which, as he complains in his epilogue, he was restrained by the fear of death. In keeping with this is his failure to reproduce any of the imaginative or picturesque touches which from time to time enliven his poetical model. In his treatment of the love episode of Troilus and Briseida (pp. 163-166), for example, he fails to conserve any of the sprightliness and sly humor with which this episode is handled by Benoît (vv. 13268-13866).
A feature of the Historia of Guido, less noticeable but not entirely absent in the French poem, are the learned digressions here and there throughout the work. These, however preposterous from the standpoint of modern knowledge, are always appropriate to the context, vary the narrative, and seem due less to the author’s desire to air his erudition than to make events of so long ago intelligible to the average reader. Many of these digressions, such as the long disquisition on the beginnings of idolatry (pp. 93-97), are of interest to the modern reader as characteristic of the Middle Ages.
It was apparently this discursive, easily readable, novelistic style of Guido and the fact that he wrote in the universal and authoritative Latin language that gave to his Historia and its derivatives their widespread popularity in nearly every country of Europe from the time of its composition down to the opening of the eighteenth century. Written some one hundred and thirty years after the Roman de Troie — the author of which, though named more than once in that poem, Guido does not once mention — the Latin history largely displaced the French poem; in England, Chaucer, Caxton, and Shakespeare used it directly or indirectly, and full-length metrical translations were made of it by John Lydgate and the author of The Gest Hystoriale of the Destruction of Troy.
Guido de Columpna explains why he has retold the story of Troia according to Dares and Ditis. He has supplied many particulars which Cornelius, in his translation of them, improperly omitted.Licet6 cotidie uetera recentibus obruant,7 nonnulla tamen iam dudum uetera precesserunt que sic sui magnitudine uiuaci sunt digna memoria ut nec ea cecis morsibus uetustas abolere preualeat nec exacti8 temporis antiqua curricula sopita taciturnitate concludant. Vigent enim in illis pro gestorum magnitudine continuata recordia dum preteritorum in posteros sermo dirigitur. Et antiquorum scripta, fidelia conseruatricia9 premissorum, preterita uelud presentia representant, et viris strenuis quos longa mundi etas iam dudum per mortem absorbuit per librorum uigiles lectiones, ac10 si viuerent, spiritum ymaginarie uirtutis infundunt. Troyane11 igitur urbis excidium nulla dignum est12 longeui13 temporis uetustate detergi. Vt continuis recordiis successorum floreret in mentibus, multorum scribentium calamus fideli scriptura depinxit. Nonnulli enim iam14 eius ystorie poetice alludendo ueritatem ipsius in figurata commenta
[[ Print Edition Page No. 4 ]]
quibusdam fictionibus transsumpserunt, vt non uera que scripserunt uiderentur audientibus perscripsisse sed pocius fabulosa.1 Inter quos suis diebus maxime auctoritatis Homerus apud Grecos eius ystorie puram et simplicem ueritatem in uersuta uestigia uariauit, fingens multa que non fuerunt et que fuerunt aliter transformando. Introduxit enim deos quos coluit antiqua gentilitas impugnasse Troyanos et cum eis fuisse uelut uiuentes homines debellatos. Cuius errorem postmodum poete curiosius insecuti, ut darent intelligi non solum Homerum2 fuisse uitiorum3 auctorem,4 multa deludia in libris eorum scribere presumpserunt. Vnde Ouidius Sulmonensis prodigo5 stilo in multis libris suis utrumque contexuit. Addidit enim multa commenta commentis, intermixtim6 etiam ueritatem non7 obmittens. Virgilius etiam8 in opere suo Eneydos,9 si10 pro maiori parte gesta Troum,11 cum de eis tetigit, sub ueritatis luce narrauit, ab Homeri tamen fictionibus noluit in **f. 1valiquibus abstinere. Sed ut fidelium ipsius ystorie uera scribentium scripta apud occidentales omni tempore futuro uigeant successiue, in12 vtilitatem eorum precipue qui gramaticam legunt, ut separare13 sciant uerum a falso14 de hiis que de dicta ystoria in libris gramaticalibus sunt descripta, ea que per Dytem Grecum et Frigium15 Daretem,16 qui tempore Troyani belli continue in eorum exercitibus fuere presentes et horum que uiderunt fuerunt fidelissimi relatores, in presentem libellum per me iudicem Guidonem de Columpna de17 Messana transsumpta legentur, prout in duobus libris18 eorum inscriptum quasi una uocis consonantia inuentum est in Athenis.19 Quamquam autem hos libellos quidam Romanus, Cornelius nomine, Salustii magni nepos, in Latinam linguam transferre curauerit,20 tamen, dum laboraret nimium esse21 breuis, particularia ystorie ipsius que magis possunt allicere animos auditorum pro22 nimia breuitate indecenter obmisit. In hac igitur serie libelli totum inuenietur23 inscriptum quod de tota ystoria uniuersaliter et particulariter gestum fuit: que fuit24 origo inimicitiarum et scandali que aduersus Frigios Greciam concitauit (vt appellatione Grecie non Magna Grecia, Ytalia25 uidelicet, ut uoluerunt nonnulli, debeat comprehendi, dicentes aduersus Troyanos et26 Magnam Greciam,
[[ Print Edition Page No. 5 ]]
id est Ytaliam,1 quam appellamus hodie Romaniam, confluxisse, cum parua scilicet sola, licet paucis aliis sibi adiunctis, uenerit expugnatura Troyanos, prout ipsius ystorie series per ea que infra legentur apertius demonstrabit). Sic ergo successiue describetur2 in ipsa qui reges et qui duces Grecorum armata manu et quot nauibus se in predictum exercitum contulerunt, quibus armorum3 insigniis4 usi sunt, qui reges et qui5 duces in Troyane urbis defensionem aduenerunt,6 quanto tempore fuit7 protracta uictoria, quotiens bellatum extitit et quo anno, quis in bello ceciderit et cuius ictu (de quibus omnibus pro maiori parte Cornelius nihil dixit). Superest ergo8 ut ad eius narrationis seriem accedatur.9 Explicit10 prologus.
The Myrmidones are ruled by Peleus and Thetis, and live in Thesalia.In regno Thesalie, de predicte scilicet prouinciis Romanie cuius incole Mirmidones dicti sunt, quod nos hodie uulgari denominatione Salonicium13 appellamus, regnabat tunc temporis rex quidam iustus et nobilis nomine Pelleus14 cum eius consorte Thetide15 nuncupata. Ex quorum matrimonio processit vir ille tam fortis tam animosus tam strenuus denominatus Acchilles.16 Hos Mirmidones illi qui dicere uoluerunt Magnam Greciam, id est Ytaliam, in Troyanorum excidium aduenisse Aprutinos17 esse dixerunt, gens quedam uidelicet que in regni Sicilie18 finibus habitat constituta. Vnde prouincia illa Aprucium19 dicta est et ciuitatem Thetim20 que in ipsa prouincia sita est a predicta Thetide21 nomen asserunt assumpsisse. Sed sic dicentes perhibentur errare, cum Mirmidones habitatores Thesalie22 nuncupentur, quorum dominium, post obitum regis Pellei patris sui nactus,23 Acchilles in Troyano bello multa cum eis miracula bellicosa peregit. Sicut de eis24 testatur Ouidius, eorum originem fabulose commentans. Dixit enim hos Mirmidones in viio25 Methamorphoseos26 fuisse formicas, ad preces regis Thesalie diis porrectas in homines transformatas, dum diebus illis totum vulgus regni Thesalie, incumbente cuiusdam27 letifere infirmitatis peste,28 finaliter decessisset,
[[ Print Edition Page No. 6 ]]
solo illo rege superstite. Qui dum in quodam nemore iuxta radices cuiusdam arboris adhesisset, inspectis ibidem innumerabilium formicarum discurrentibus aciebus, in homines redigi suppliciter postulauit. Et in legenda beati Mathey1 apostoli Mirmidones esse habitatores Thesalie, in qua idem apostolus aliquamdiu moram traxit, aperte monstratur.2
Peleus, jealous of his nephew Iason, seeks secretly to compass his ruin. Hunc autem regem Pelleum3 describit ystoria habuisse quendam fratrem Hesonem4 nomine, sibi ex utroque parente coniunctum et eius in etate maiorem. Qui dum longeue5 etatis senio grauaretur, seipsum vix regere poterat. Et ideo regni Thesalie gubernaculis multo minus longa sibi sene<c>tute * confracto6 renunciauit et cessit moderamina regni Pelleo*f. 2v fratri suo. Post cuius Pellei regimen Heson legitur per tempora longa uixisse, ita ut, eo multa sene<c>tute defecto, eius occuli caligarent7 et eius corporeus uigor pre nimia tabesceret senectute. Quem dixit idem Ouidius in eodem libro Methamorphoseos8 postmodum in iuuentutis flores et iuueniles potentias renouatum, ita quod de senili umbra factus est anniculus9 medicabili cura et artifiosa uirtute Medee, de qua Medea infra proxime habendus est sermo. Ex hoc igitur Hesone supererat quidam natus, Iason nomine, vir fortis et strenuus et iuuenis, nimium speciosus, modestus, largus, affabilis, tractabilis, pius, et omni10 morum uenustate corruscus. Hunc Thesalie primates et nobiles, hunc plebei11 tenere dilectionis affectu pro suarum uirtutum excellentia sunt amplexi, non minus quam regem12 Pelleum13 uenerantes eundem.14 Erat et idem Iason non minus obediens regi patruo quam esset patri si regeret,15 nec erat molestus illi sed omni subiectione deuotus, licet Pelleus sceptro Thesalie potiretur. Eadem igitur relatione non sibi rex Pelleus respondebat, quod16 licet signis extrinsecis eum sibi carum esse monstraret,17 ardebat tamen et fluctuabat intrinsecus ne in uirtute sua et in tanta affectione suorum quam sui erga ipsum habebant Iason eum Thesalie regni dominio spoliaret. Longe igitur in mente secum seruauit ardorem, quem sagaci studio tegere ne actu aliquo publicatus euagari posset extrinsecus diu per fatigabilem tollerantiam est conatus. Quare disquisiuit in corde suo uiarum ymaginata proposita18 quibus posset Iasonem perdere absque sui sugillatione pudoris.
Tandem de re mirabili diebus illis per plurima mundi loca loquax
[[ Print Edition Page No. 7 ]]
fama auribus plurimorum intonuit quod in quadam insula dicta Colcos1 ultra regni Troyani confinia uersus orientalem plagam quidam aries habebatur,A ram with a fleece of gold, posessed by Oetes, King of Colcos, can be won only by extraordinary labors. cuius vellus erat aureum, ut fame preconium perhibebat. In hac igitur insula regnare dicebatur rex quidam Oetes2 nomine, vir potens et diues sed etate prouectus. Hunc aurei ueleris**f. 3r arietem describit ystoria custoditum fuisse mirabili cura et studio dei Martis, cum in eius custodia deputati fuissent quidam boues vrentes flammas ex ore uomentes. Si quis igitur hunc aurei uelleris arietem optaret habere, cum hiis bobus necesse habebat inire certamen et si eorum uictoria potiretur, opportebat eum boues ipsos deuictos iugo subicere et eos compellere aratro terram uertere in qua erant. Item, deuictis bobus ipsis et arare coactis, iterum3 necesse habebat in quendam draconem squamis orridum et flammas igneas exalantem irruere, ipsumque, bello cum ipso commisso, perimere et, eo perempto, dentes a faucibus eius euellere et euulsos serere in predictam terram a bobus aratam. Ex huius4 agri semine seges mirabilis pullulabat. Nam ex5 satis dentibus statim quidam armati milites nascebantur, fraternum bellum inter se illico committentes, qui se per mutua vulnera perimebant. Per hec6 ergo7 periculosa discrimina et non per alios tramites poterat predictum aureum velus haberi ac omnibus uolentibus predicta subire certamina rex Oetes8 faciebat liberum aditum exhiberi. Quamquam enim sic de aurei uelleris ariete dictaret ystoria, asserentes tamen uera de eo aliter sunt testati. Dixerunt enim regem Oetem cumulum thesauri magni9 possedisse et possessum custodie traditum memorate per incantationum tamen10 figmenta et artes mathamaticas constitutas. Huius11 enim thesauri cumulum per mundanam ingluuiem et auaricie cupiditatem, que omnium malorum est mater, multi strenui sibi querere uoluerunt,12 sed, impugnantibus incantationum noxiis, non13 thesauri compendia14 sed15 finalis sibi necis dispendia quesierunt.
Peleus, to make way with Iason, asks him to go in quest of this ram, promising him his kingdom in case of success.Vt igitur de aureo uellere fama peruenit ad regem Pelleum tanto discrimine quesituro, statim curiosum ad illud erexit animum, diligenter attendens quod tutiori uia et sine pudoris labe sui non posset tradere Iasonem facilius ad perdendum. Assumpsit ergo propositum qualiter Iasonem ortaretur ut in sue uirtutis strenuitate iuueniliter con**f. 3vfidentem ad aurei uelleris questum uoluntarie se conferret.16 Decreuit ergo in celebriori ciuitate Thesalie solempnem curiam
[[ Print Edition Page No. 8 ]]
celebrare, in qua, multitudine baronum et militum non modica confluente, curia ipsa triduo perdurauit. Tertia die rex Pelleus uocatum ad se Iasonem in presencia dictorum nobilium sic alloquutus est dicens:1 “Satis quidem glorior, care nepos, de dominio regni Thesalie tam excelsi sed multo potius reputo me gloriosum de tanti strenuitate2 et habilitate nepotis, cum tue uirtutis excellentiam3 uicine prouincie ipsius facti testificatione cognoscant et ea fama ueriloqua relacione continua predicet in remotis. Es enim Thesalonicensis regni et mei potius honor et gloria, cum te saluo regnum Thesalie timeatur ab omnibus et te uigente nullus audeat inimicus. Porro uirtutis tue gloria in sublimi me poneret, si aureum uellus quod Oetis regis potentia tenet inclusum te potente in regni mei claustra posset adduci, quod per te non ambigo satis de facili fieri posse, si laboris animum animosus assumeres et orationis mee precepta non4 obduceres exequenda. Que si perficienda decreueris, tibi singula ad5 predicta peragenda necessaria ipsius6 viatici parabuntur in apparatu maximo et comitiua multorum quos de regni melioribus duxeris eligendos.7 Acquiesce ergo8 uerbis meis9 et10 horum mandatorum meorum operarium te exhibeas gloriosum, ut in conspectu meo de cetero maioris dilectionis11 appareas et de tue strenuitatis12 fama leteris in13 maiores apices sublimari. Nec erit expers a14 magne tue utilitatis compendio efficax labor tuus. Nam ueris pollicitationibus et non fictis te certum efficio quod me deficiente**f. 4rte futurum heredem in regno Thesalie statuam et me uiuente non minus me ipsius regni dominio potieris.”
Iason, unsuspecting, eagerly complies. Peleus summons the skilful wright Argus to build Argon, according to some the first ship to sail to distant lands.Intellectis igitur a Iasone singulis que in tantorum presencia circumstantium rex Pelleus protulit, gaudio exillaratus est multo, non attendens insidiosas regis austutias et eius dolositatis latebras non aduertens, ratus15 que dixerat de pure regis consciencie cellulla processisse potius16 in sui honoris incrementa sublimia quam in sue detrimenta persone. Confisus ergo17 de sue strenuit <at> is audacia nec reputans impossibile sibi esse quod regis fallax auiditas exposcebat, regis mandatis se pronum gratanter exhibuit et se18 infallibiliter inpleturum exposita cum omni19 deuocione promisit. Letificatus igitur20 Pelleus ad grata sui responsa nepotis indicte21 curie finem
[[ Print Edition Page No. 9 ]]
imposuit, appetens exequi uota sua post promissa predicta, quibus fortunam alludere iam presensit.1 Considerans ergo quod Colcos2 insula mari circumdata adiri non poterat nisi cum nauigalibus3 aptis4 ad maris discrimina substinenda, iussit ad se uocari de regno Thesalie quendam fabrum, Argum5 nomine, lignorum artificii multa discretione uigentem. Qui ad regis iussum mire magnitudinis quandam nauim in multa congerie lignorum extruxit,6 que de sui actoris7 nomine proprio8 uocata9 est Argon.10 Hanc quidam asserere uoluerunt primam fuisse nauim que primo uelis institutis adire11 loca remota presumpsit, et ideo quamlibet nauim magnam que transmeare maria uelis dicitur eleuatis Argon gramatici vocauerunt.12
Many Thessalian nobles join, among them the brave Hercules, the extent of whose exploits is attested by his columns at Gades. These columns stand at the end of the world, where the great sea pours into the Mediterranean.Parata igitur naui predicta et immissis in eam singulis habundanter que causa nauigationis exposcit, multi nobiles de Thesalia, multa strenuitate conspicui, cum eodem Iasone ingrediuntur in ipsam. Inter quos fuit ille uir uere fortissimus13 et14 fortis Hercules nuncupatus, natus, ut scripsere poete, ex Ioue et Alcmena,15 Amphitrionis16 vxore. Hic est ille Hercules de cuius incredibilibus actibus17 per multas mundi partes sermo dirigitur. Qui sua potentia infinitos gigantes suis temporibus **f. 4vinteremit et in ulnis propriis eleuatum, intollerabili strictura factum exanimem, fortissimum confregit Antheum. Hic,18 si credere dignum est, intrepidus portas adiuit inferni et custodem earum,19 canem Tricerberum,20 uiolenta manu ab illis extraxit. Quem tanta pulsione perdomuit ut21 madefactus totus sui ueneni spuma digesta per uomitum multas22 mundi partes infecerit letiferis acchonitis. Sed quia23 suorum actuum longa narratio poetarum longa expectatione animos auditorum astraheret,24 ista de eo sufficiant25 tetigisse, cum et rei ueritas in tantum de sua uictoria acta per mundum miraculose diuulget quod usque in hodiernum diem usquequo uictor apparuit columpne Herculis testentur ad Gades. Ad has columpnas magnus Macedonius26 Allexander,27 regis Philippi filius, qui et ipse de stirpe regum Thesalie, que28 Macedonia similiter dicitur, fuit productus, subiugando sibi mundum in manu forti legitur29 peruenisse. Vltra quas non30 est locus adhibilis, cum sit mare magnum, occeani uidelicet, quod per31 angustum locum ibidem
[[ Print Edition Page No. 10 ]]
per medium gremium terre nostre seipsum infundens Mediterraneum nobis mare constituit, per intrinsecas mundi partes a nobis nauigabile, ut uidemus. Quod licet ab ipso loco infusionem recipiat, effusum litoribus Siriis1 clauditur, in quibus ciuitas Acon2 nostros potissime3 recipit nauigantes. Hunc locum angustum a quo primum hoc Mediterraneum mare dilabitur nostri hodie nauigantes Strictum Sibile4 nominant siue Secte,5 et locus ille6 in quo predicte columpne Herculis sunt affixe dicitur Sarracenica lingua Saphy,7 quidam locus a8 quo sufficit ultra non ire.
Iason and his companions, under the pilotage of Philotetes, direct their course by Ursa Major and Ursa Minor to the Phrygian port Simeonta.Obtenta ergo9 a rege Pelleo Iason nauigandi licentia noua sulcat maria cum Hercule et10 suis complicibus. Nauis11 noua, cuius uela dum secundus uentus inbuit et eius inflat afflatus, loca Thesalie cognita deserit ualde cito et ad incognita maris loca citius dissilit12 uelocissimo curso suo. Multis itaque diebus ac noctibus nauigantibus illis sub ductu Thesalici Philotetis,13 discrete notantibus stellarum cursum uisibilium **f. 5rexistencium iuxta polum, Maioris Urse scilicet14 et Minoris, que numquam occidunt, cum Angue15 uicino, secundum posita poetarum, cum stellam illam quam nauigantes Tramontanam appellant poete dixerunt esse stellam extremam positam in cauda Vrse Minoris, et Maiorem Vrsam16 nauigantes ipsi Grecum17 nominant et Anguem18 dicunt esse magistrum— De quibus Ursis, Maiori scilicet et Minori, Ouidius in secundo libro19 Methamorphoseos20 fabulose commentans dixit Calistonam21 et Archadem22 filium suum has mutatos in vrsas. Vocantur eciam hee stelle Septentrionales stelle, cum sint vii iuxta axem.23 De quibus Iuno sic dixit:
Nuper honoratas summo, mea uiscera, celo
Videritis stellas illuc ubi circulus axem
Vltimus inuoluit spatioque breuissimus ambit.24
At25 uos si tangit lese contemptus alumne,
Gurgite ceruleo26 septem prohibete triones.
Nouerat enim Philotetes stellarum cursus27 et motum,28 si aliquis est in illis tamquam ille, qui nauigationis erat multum expertus. Et ideo, aura secunda perflante, tandiu recto remige nauigauit donec ad
[[ Print Edition Page No. 11 ]]
horas Frigias, regni Troyani uidelicet pertinencias, noua nauis applicuit, in portum scilicet qui tunc dicebatur ab incolis Simeonta.1
The Greci land; the author moralizes on the consequences thereof.Greci autem, maris fatigatione lassati,9 ut peruenerunt in terram, in ipsam descendere quietis causa sitienti animo moliuntur. Et descendentes ibidem recentes aquas a fontibus auriunt et ibidem maioris refrigerationis gratia moram per dies aliquos statuerunt, non ut incolis molestiam inferre disponerent nec nociuis dispendiis eos ledere aliquatenus attemptarent. Sed inuida10 fatorum series, que semper quiete uiuentibus est molesta, ab inopinatis insidiis sine11 causa inimicitiarum et scandali causas traxit. Propter **f. 5vquas tante cladis diffusa lues orbem terrarum infecerit vt tot reges et principes bellicosa nece succumberent,12 et13 tanta et talis ciuitas qualis extitit magna Troya uersa fuisset in cinerem, tot uiduatis mulieribus uiris suis, orbatis parentibus tot puellis14 et demum iugo seruitutis adductis. Quamuis enim Grecia inter tot grandes angustias potita15 fuisset uictoria,16 eius tamen victorie pretium per17 tempora longa deleuit iniuria18 scilicet sue gentis et19 nece et20 suorum21 exterminio meliorum. Sane si diis tot mala grata fuerunt, primordialis causa tamen eorum, tam nulla tam leuis, animos non immerito perturbat humanos vt pro culpa tam leui tante acerbitatis pena meruisset infligi, nisi22 benigne forsitan diceretur ut procedentis mali congeries esset boni hedificatio subsequentis, cum ab hiis malis per Troye casum tanta bona processerunt23 vt ipsa Troya deleta insurexerit, causa per24 quam Romana vrbs, que caput est vrbium, per Troyanos exules facta extitit uel promota, per Heneam25 scilicet et Ascanium26 natum eius, dictum Iulium. Et nonnulle alie propterea prouincie perpetuum ex Troyanis receperunt27 incolatum. Qualis est Anglia, que a Bruto Troyano, vnde Britania dicta est, legitur habitata. Item qualis Francia, que post Troye casum a Franco rege, Henee28 socio,29 qui iuxta Renum30 magnam condidit urbem quam Franciam
[[ Print Edition Page No. 12 ]]
ex suo nomine necnon et totam1 eius prouinciam appellauit, habitata narratur. Et Veneciarum urbem inhabitauerit ille Troyanus Anthenor.2 Habitationis eciam huius Siciliam3 legimus non expertem, que primo a rege Sicano,4 qui in Siciliam5 a Troya peruenit, habitata describitur, vnde Sicania6 dicta fuit. Et eo postmodum a7 Sicilia8 recedente, relicto in Sicilia9 Siculo10 fratre suo, vnde postmodum Sicilia11 dicta est, transmeauit in Tusciam, quam multarum gentium habitatione repleuit. Et in regno Sicilie per marina confinia supradictus Heneas ciuitates multas legitur condidisse. Qualis est Neapolis tanta ciuitas et gentis indomite terra Gayeta.12 Dyomedes13 etiam,14 licet fuerit de Grecia oriundus, qui in Troyano bello tanta de se miraculosa commi**f. 6rsit, Troya deleta, dum in regnum suum recipi minime potuisset, inhabitauit Calabriam.15 Cuius socios16 narrauit Ouidius Circem,17 Solis filiam, in volucres transformasse, in Calabriam a Dyomede delatas. De quarum auium genere dicit Ysidorus18 multas fuisse productas que aues Diomedee19 sunt dicte, eam naturam habentes ut cognoscant hominem Latinum a Greco discernere. Quare Grecos Calabrie incolas colunt et Latinos fugiunt, si qui sunt.
Iason and Hercules are compelled by Laumedon, King of Troia, to depart; but Hercules retaliates they will return within three years and will not then be forced thence.Sed si tante proditionis causa fuerit subsequentis boni causa finalis20 humana mens habet in dubio. Nam subsequenter describit ystoria quod, Iasone et Hercule cum suis in portu quiescentibus Simeonte,21 de eis ad Laumedontem,22 Troyanum regem, fama peruenit quod gens quedam Troyanis incognita, scilicet gens Grecorum, nouo remige Frigias partes intrauit exploratura forte archana regnilo Troyani uel potius Troye prouinciam uastatura. Erat autem diebus illis Troya non tante magnitudinis qualis fuit postmodum de nouo firmata, et in ea regnabat tunc rex predictus Laumedon nomine, qui, sumpto dampnoso consilio (quod utinam non fuisset!), legatum suum in comitiua multorum ad Iasonem destinauit. Quo ad Iasonem ueniente legationem suam explicat23 in hec uerba:24 “Rex Laumedon, huius regni dominus, de aduentu uestro ualde miratur quare terram suam intrauistis ab eo licentia non obtenta, cuius est intencio sub tranquilla pace eam25 tenere. Hoc
[[ Print Edition Page No. 13 ]]
instantissime mandat uobis ut incontinenti debeatis terram eius1 exire ita quod adueniente die sequenti sciat vos ab omnibus terre sue finibus recessisse. Quod si mandatorum suorum uos sentiat2 contemptores, pro certo noueritis ipsum iubere suis in offensionem vestram irruere in depopulationem rerum et finae uestrarum dispendium personarum.” Postquam uero Iason totam3 seriem legationis audiuit, in ira et dolore cordis exacerbatus intrinsecus, antequam ad legationis dicta uerba mutua4 retorqueret, conuersus ad suos sic loqutus **f. 6vest eis:5 “Laumedon rex, huius regni dominus, mirabilis dedecoris iniuriam nobis infert cum absque alicuius offensionis causa nos eici a sua terra mandauit. Itaque si eum regia nobilitas animasset, nos mandare debuit honorari. Nam si casus similis illum in Greciam adduxisset, sciuisset sibi illatum a Grecis non dedecus sed honorem. Sed ex quo magis sibi dedecus quam honor applausit, nos etiam applaudamus et illi ut ab eius regni finibus recedamus,6 cum posset7 contingere et leue sit quod eius enorme consilium sit carissimo pretio redempturus.” Deinde continuatis uerbis conuersus ad nuncium dixit:8 “Amice, legacionis tue uerba diligenter audiuimus et dona que per regem tuum nobis more nobilium sunt transmissa recepimus sicut decet. Deos nostros in Dei ueritate testamur non ex proposito terram tui regis intrasse ut offensam ingereremus in aliquem more predonio uiolentiam illaturi, sed cum ad remotiores partes conferre nos nuperius9 intendamus, necessitas in hunc locum diuertere10 nos coegit. Dic ergo regi tuo nos de sua terra recedere, scituro pro certo quod etsi non per nos, poterit forte per alios, qui presentem iniuriam nobis illatam audierint,11 condecentem12 gratiam obtinere.” Hercules uero uerbis Iasonis non contentus regis nuncio refudit13 hec uerba:14 “Amice, quisquis es, regi tuo secure referras quod ad plus die crastino15 de terre sue statione penitus discedemus, sed sequentis tercii anni dies non erit exitura, dic illi, qua nos uidebit, si uiuet,16 in terram suam, uelit nolit, ancoras iniecisse et de danda nobis tunc recedendi licentia non erit sibi plena libertas, cum talis litis adpresens inchoauerit questionem quod priusquam de ea possit sperare17 uictoriam, ignominiosi dedecoris pondere deprimetur.” Cui
[[ Print Edition Page No. 14 ]]
regis nuncius re**f. 7rspondendo sic dixit:1 “Turpe satis est nobili et precipue strenuo minarum sagittas emittere nec michi qui sum missus est2 commissum a3 rege ut erga uos litigiosis uerbis insistam. Dixi uobis que michi commissa fuerunt; si sapienter agere placet uobis, do consilium bonum ut ab hac terra recedere non sit graue priusquam possitis incurrere grauiora, cum leue non sit personas perdere que se possunt consilio salubri4 tueri.” Et post,5 a Grecis petita licentia, suum remeauit ad regem.6 Iason uero et Hercules, nulla mora protracta, Phylotete7 uocato, iubent ancoras a mari subtrahi et omnia colligere8 que in terram adduxerant causa quietis. Sciebant enim, si uoluissent in Frigios insultare, non esse eis9 in congressu pares,10 in uiribus nec11 in potentia fortiores. Arghon12 ascendunt et, eleuatis velis, diis ducibus, Frigia13 deserunt litora. Et sulcantes maria, uentis afflantibus prosperis, non14 post multos dies in Colcos insulam salui perueniunt et desideratum feliciter portum intrant.
Iaconites, the capital of Colcos and home of King Oetes, is a stately and populous city, in a wide plain, watered by bubbling springs and abounding in game.In insula igitur Colcos erat tunc temporis quedam ciuitas, Iaconites15 nomine, caput regni pro sua magnitudine constituta, vrbs ualde pulcra, muris et turribus circumdata, fabricatis multis insignita palatiis, plena populo copioso, et insignis multorum nobilium incolatu. In hac igitur vrbe degebat regaliter rex Oetes16 in multorum comitiua suorum, cum non longe a ciuitate ipsa nemora multa uirescerent apta quidem uenationibus17 ob multarum ferarum copiam iugis uescentium nemorosis. In cuius urbis ambitu longa patebat distensa planities frigidariis et uiridariis illustrata, dum aquarum fontes in ea innumerabiles scaturirent et quam plures fluuii continuis fluctibus prolabentes riuulis18 eandem planitiem irrigarent. Quare multarum uenatricium19 auium copia uigebat in illa,20 multarum uolucrum cantilene incessanter ibidem dulci modulamine personabant.
Iason is welcomed by King Oetes, to whom he declares his errand.Ad hanc igitur ciuitatem Iason et Hercules cum eorum **f. 7vcomitibus regaliter et decenter induti tramite recto se conferunt. Qui dum per plateas ciuitatis ipsius dyametro longo21 patentes moderatos gressus laudabili compositione maturant, miratur vulgus in eis22 illucescere23 tot regios apparatus, tam speciosam24 inflorescere
[[ Print Edition Page No. 15 ]]
iuuentutem,1 sic modestos in eorum incessibus et in apparentia tot moribus2 prepollere. Sitienti ergo animo disquirit uulgus qui sint, unde sint, et que causa sit aduentus ipsorum.3 Sciscitantibus ergo illis nullus est qui causam eorum4 aduentus5 aperiat donec portas palatii regii6 attingunt. Rex autem Oetes,7 innate sibi nobilitatis gratie non oblitus, statim sibi ex quo Grecorum aduentus innotuit, solio consurgens a regio, Grecis o<b>uiam in multorum comitiua suorum exiuit. Quos fronte illari et facie leta recipiens fouet amplexibus, signis salutationis exillarat, et in dulcium uerborum primitiis placidas amicitias illis spondet. Qui postmodum per gradus marmoreos loca sublimia conscenderunt, palatii intrant cameras, picturis variis illustratas et appositi auri mirifico fulgore micantes.8 Postquam uero eis est sedendi concessa facultas, Iason, multa animositate repletus, in9 modesta pronuntiatione uerborum aduentus sui causam Oeti10 regi exprimit, et aurei uelleris ordinata discrimina secundum statuta legis imposite humiliter temptare deposcit. Eius autem rex benigne petitis obtemperans se impleturum uota Iasonis non negauit.11
After a banquet has been prepared, the king sends for his only daughter Medea to welcome the strangers. By adducing Ptholemeus and Christian doctrine, the author refutes the assertion of Ouidius and others that Medea could by her magic arts control the powers of nature.Paratis igitur in multa12 rerum13 ubertate cibariis, sternuntur mense, superappositis ciphys aureis multis14 in illis. Et15 imminente commoditate uescendi, rex, cupiens omnem sui16 nobilitatis gratiam Grecis ostendere, pro quadam filia sua mittit ut ueniat iocunda celebratura conuiuium cum nouis hospitibus, quos ipse rex cum multa iocunditate recepit.17 Erat enim Oetis regis filia, Medea nomine, virgo nimium18 speciosa, patri**f. 8rvnica et sola futura heres in regno. Que19 quamquam iam20 ad annos nubiles peruenisset et facta iam thori matura, a puerilibus tamen annis se totam exhibuit liberalium artium studiose21 doctrinis,22 sic totum23 cordis auiditate scientie inbibens24 Elycona25 ut nullus uel nulla ea doctior posset illis temporibus reperiri. Set eius margarite26 scientia27 ex qua potius prepollebat erat illa ars mathematica, que28 per uires et modos29 exorcizationum30 nigromanticos lucem uertebat in tenebras, subito uentos inducebat et pluuias, corruscationes et grandines, et timidos
[[ Print Edition Page No. 16 ]]
terremotus. Fluuiorum1 autem decursus per decliuia loca labentes ad superiores partes influere et redundare cogebat. <H>yemali etiam impugnatione frondibus arbores spoliatas compellebat in ipsa turbinis tempestate2 florescere, iuuenes faciendo senescere et senes ad iuuentutis gloriam prouocando. Hanc credere uoluit antiqua gentilitas luminaria magna, scilicet solem et lunam, sepius coegisse contra naturalium3 ordinem eclipsari. Nam secundum astrologie ueritatem, de qua ipsa doctissima fuisse describitur, sol decurrens sub ecliptico4 cursu continuo eclipsari non habet, nisi cum fuerit in coniunctione lune, existente5 in6 coniunctione ipsa cauda uel capite (que sunt quedam intersecationes cuiusdam circuli celi) et aliquo alio ex planetis. Nam tunc opponente se luna inter aspectum nostrum et solem, corpus solis nos uidere uisione solita non permittit, secundum quod de hoc perhibuit magne discretionis Egiptius7 Ptholemeus.8 Ipsa tamen pro sue incantationis uiribus hoc accidere fecisse narratur non9 cum sol erat in lune coniunctione (quam nos uulgariter dicimus “cum luna se uoluit”10) sed cum erat in eius opposito, ab eo ea per vii11 signa continue12 existente remota (tunc cum lunam uulgariter “quintamdecimam” appellamus). Sed ille fabularis Sulmonensis Ouidius sic de Medea, Oetis regis filia, de ipsa fabulose commentans, tradidit esse credendum (quod absit a catholicis Cristi fidelibus credi debere nisi quatenus ab Ouidio fabulose narratur). Nam ille summus et eternus Deus, qui in sapientia, id est in Filio, cuncta creauit, celestia corpora planetarum propria sub lege disposuit, **f. 8vet ea statuens in eternum preceptum imposuit13 eis quod non preteribunt.14 Hinc est quod solis eclipsis contra naturalium instituta numquam legitur accidisse nisi cum incarnatus15 Dei Filius seipsum pro nobis humiliter exposuit passioni. Qui cum in crucis patibulo tradidit spiritum, eclipsatus est sol, luna tunc non existente in coniunctione16 sua. Tunc17 uelum templi scissum est, facti sunt18 terremotus orribiles, et multa tunc sanctorum corpora surrexerunt. Vnde cum diebus illis Dionisius19 Ariopagita,20 summus phylosophus in naturis, uiueret apud Athenas, et21 esset in gignasiis studiosus,22 licet esset infectus gentilitatis errore, videns tamen in Christi passione solem eclipsatum,23 stupefactus sic dixit:
[[ Print Edition Page No. 17 ]]
“Aut deus nature patitur aut machina mundi dissoluitur.” Hic est uerus et eternus Deus, cuius1 est posse naturalia queque dissoluere et cogere in lege nature peccare, qui sola unius sui fidelis prece2 cursum solis mundanum contra naturalem institutionem ipsius ad3 Sabaoth4 figi et stari mandauit. Hoc5 autem6 de Medea secundum fabulas ideo ponitur7 quoniam sic de ea fabulose fuisse presens ystoria non obmittit, cum et ipsam fuisse in astronomia et nigromantia peritissimam8 non negetur.
Medea, richly adorned, approaches the tables and at her father’s command sits next Iason. The author reproaches Oetes for granting his daughter this liberty.Medea autem, audito patris precepto,9 quamquam esset virgo nimium speciosa, conata est, ut mulierum est moris, speciem addere speciei per speciosa uidelicet ornamenta. Quare compta pretiosis ornatibus et10 regio apparatu, decora11 cuncto12 gradu,13 non obesse14 familiaritate, ad discumbentium mensas accessit. Quam sedere iuxta Iasonem illico iussit pater. Sed15 O misera et infatuata nobilitas, quid urbanitati debes in honoris tui precipitium et tui decoris pro curialitate iacturam? Numquid est sapientis se credere constancie puellari aut sexui muliebri, qui nullis annorum circulis16 nouit captare constantiam? Cuius animus semper consistit in motu et precipue inter pubescentes uacillationes antequam mulier viro facta uiripotens misceatur. Scimus enim mulieris animum semper virum appetere, sicut appetit materia semper formam. O utinam materia transiens semel in formam posset dici suo contenta formato! Set sicut de17 forma ad formam procedere materie18 notum est, sic mulieris concupiscentia dissoluta procedere de viro **f. 9rad virum, uti esse creditur sine fine, cum sit quedam profunditas sine fundo, nisi forte pudoris labes aliqua abstinencia laudanda19 concluserit sub terminis honestatis. Qua20 ergo, O rex Oetes, ductus audacia tenere puelle latus extranei viri lateri consuisti?21 Si sexus fragilitatem ex animo discusso librasses, heredem unicam regni tui ignominioso nauigio in extranea regna delatam sub tanto dispendio non fleuisses vt filia simul et semel et thesauri tui inaudito cumulo priuareris.22 Quid tibi profuit Martis custodia aduersus fraudes mulieris et dolos? Sane quia quod23 futurum erat, forte dixeris, nullatenus potuisti24 uitare, iussisti filiam tuam cum Iasone communicare conuiuium et Iasonem statuisti participem nate tue in cellebratione ciborum.
[[ Print Edition Page No. 18 ]]
Nam quid tibi proinde reuera successerit ecce subiungit ystoria, successus congruos et1 incongruos non obmittens.
Bashfulness does not prevent Medea from noting the appearance of Iason. She falls violently in love with him and ceases to care for food or for drink. Those about her ascribe her loss of appetite to modesty, while she seeks excuses for her immodesty.Existente igitur Medea inter2 patrem et Iasonem, licet multo esset rubore perfusa, tamen3 temperare non potuit suorum acies4 oculorum quin, cum poterat, eorum intuitum uersus Iasonem dulcibus aspectibus retorqueret, sic eius faciem et circumstantias faciei, flauos crines, corpus, et membra5 corporis intentis ymaginationibus contemplando quod repente in concupiscentia eius exarsit et6 feruentis amoris7 in animo cecum8 concepit ardorem. Non9 illi est cura ciborum uesci dulcedine nec gustare pocula melliflue potionis. Est enim10 sibi11 tunc cibus et potus Iasonis dulcis aspectus, quem totum clausum gestat in corde et in cuius amore libidinis repletus est stomachus saturatus. Cum igitur inspiciebatur ab aliis qui intuebantur12 eam ciborum gustibus sic cessasse, attribuebant eidem13 non amoris causa hoc in ipsa procedere sed sola forte ratione ruboris. Medea ergo tanti feruoris exasperata cupidine conceptum crimen satis conatur obtegere ut non solum ab hiis14 a15 quibus inspicitur percipi forte posset, sed etiam a seipsa probabilis excusationis argumenta producit quibus illud quod esse posset nefas in virgine excusabile16 conuertat17 in fas.18 Inde est quod tenui sono19 suos eburneos **f. 9vinfra dentes collidit20 hec21 uerba: “O utinam iste barbarus tam speciosus tam nobilis michi maritali copula iungeretur,” ut sibi ipsa22 daret intelligi inculpabili affectione illud appetere quod culpa et crimine non carebat. Omnium enim mulierum semper est moris vt cum inhonesto desiderio virum aliquem appetunt, sub alicuius23 honestatis uelamine suas excusationes intendant.24
After the banquet she withdraws to her chamber, where a long conflict between love and shame goes on within her.Conuiuii igitur fine facto, Medea de sui patris licentia camerarum suarum intrat archana, et Iason et Hercules quadam eius palatii recipiuntur in camera iussu regis. Medea autem in sui25 secreto cubiculo sola persistens, ex concepti26 amoris flama uexata, anxietate multa torquetur et multis fatigata suspiriis satis solicite cogitat in seipsa qualiter sui ardoris flammis posset27 occurrere per satisfactionem proprie voluptatis. Set virginei pudoris pusillanimitate28 deuicta cedit audacie, cum in ea pugnet amor et pudor. Instat amor ut audeat sed per29 ignominiam pudor uetat. Et sic duplici uexata
[[ Print Edition Page No. 19 ]]
conflictu sui laboris dispendia per totam <h>ebdomadam sub taciturnitate defleuit.
Oetes summons Medea to the royal hall. She attempts to dissuade Iason. But finding him determined, she agrees to aid him provided he come to her chamber the following night and take oath to marry her.Factumque est autem quod a fortuna,1 miseriis2 que finem accelerat, ex3 seipsa processit pro Medee uotis illud acceptum quod quadam die, circa4 eius diei medium, dum rex Oetes in secretariorum comitiua suorum cum Iasone et Hercule de multis multa sua conferret in aula, pro Medea filia sua misit ut ueniret ad illum. Qua in apparatu regio veniente in sui ueneratione ruboris iuxta patrem ipso iubente consedit. Cui pater blando sermone licentiam explicauit ut cum5 Iasone et Hercule more uirgineo uerba solatiosa conferret. Que pudibunda quodammodo patris surgens a latere iuxta Iasonem sibi sedere elegit. Iason6 ut uidit Medeam iuxta se consedisse, factus est illaris et, modico relicto spatio sessionis, secedens parum ab Hercule, magis Medee lateri fit propinquus. Rex autem Oetes et astantes ceteri multe confabulationis amenitate diem eludunt,7 et8 Hercules cum astantibus coram **f. 10reo multa sermocinatione de pluribus conferrebat. Sicque inter Iasonem et Medeam nullum medium erat cuius9 posset obice,10 si uicissim ad loquendum erat, aliquid impediri. Medea igitur,11 quasi in solitudinis habilitate alloquendi Iasonem apta commoditate captata, uidens ceteros inter se circa alia colloquia diuersa uacare, timorosi pudoris sarcina honeste12 deposita, in primis uerborum congressibus sic est Iasonem13 alloquta:14 “Amice Iason, non reputet tua nobilitas inhonestum nec uicio feminee dissolucionis ascribat si forte tecum uelut ignota15 conferre presumo et me inhonesta16 intentione uerborum affecto ad tui notitiam prouocare. Dignum est equidem ut extraneo nobili et negotioso salutis consilium tribuatur a nobili. Nam prodesse nobilis nobili ex17 quadam mutua vrbanitate tenetur. Scio enim te nobilem et ductum audacia iuuenili regnum istud pro obtinendo aureo uellere petiisti, pro cuius questu scias te discrimini manifesto submittere et infallibilis18 mortis periculo subicere uitam tuam. Ergo tue nobilitati et iuuenili calori compatior et tibi desidero salutis consilium et auxilium utile ministrare propter quod illesus a tantis periculis eruaris et ad19 optatos tue patrie lares incolumis ualeas20 grata sospitate21 redire. Et hec22 tibi
[[ Print Edition Page No. 20 ]]
de leui profutura1 cognoscas si perceptibili2 corde meos monitus amplecteris et efficaci studio duxeris exequendos.” In prono sibi uultu et plicatis brachiis Iason ad offerentis uerba sic humili voce respondit:3 “Ha nobilissima4 domina,5 vobis deuotissimo corde meo humiles grates fundo que laboribus meis compati nobili expositione mo<n>stratis. Cuius rei causa beneplacitis uestris me totum expono, cum multo magis sint munera gratiosa que nec petita nec precedentibus beneficiorum meritis tribuuntur.” Cui Medea:6**f. 10v “Amice Iason, nosti quanta sunt in aureo uellere querendo constituta discrimina an forte fama, ueritatis ignara, tibi causam ipsorum ueram non prodidit in aperto? Sane eius facultas obtentus uix aut nullo modo mortali cadit in homine, cum diuina sit eius custodia et non sit in homine plus posse quam potest uirtus inexpugnanda7 deorum. Quis enim illesus euasit8 a bobus flamas eruct[u]antibus9 igneas quem fortune casus aduersus ipsos irruere stimulo presumptionis induxit, cum aduersus illos insultans subito conuertatur in cinerem et exustus fumosa10 pereat in fauilla?11 Quod si tam leui animo attemptare iuueniliter presumpsisti, magna fatuitate deduceris, cum pretium tante rei mors sola consistat. Abstrahe ergo, Iason, si petis agere sapienter, a tam infausto limine12 pedem tuum et ne accedas ad letifera limina, que tue sunt uite lumina finaliter ablatura.” Iason autem uelut impatiens ad Medee uerba, commotus ne plura hiis similia uerba diffundat, eius sermonem intersecat et, eius serie interrupta, sic intulit:13 “Ha nobilissima domina, numquid uestrorum terrore sermonum exanimare me creditis ut duris incussionibus stupefactus ab incepto desistam? Numquid, si fieret, uti posset aliqua gloria uita mea? Sane uiuus uiuaci uituperio tabescerem inter gentes et14 omnis exutus15 honoris laude perpetui dedecoris uilescerem16 ubertate.17 Est ergo propositi mei certum morti me tradere, si mors est pretium tante rei. Nam prudentis viri proprium esse debet, ex quo alicuius cepti propositum publicauit in actu, preponere18 necem uite priusquam a cepto ignominiose desistat.” Cui Medea:19 “Est ergo, Iason, illa tui propositi certitudo ut mortem affectes preponere uite tue in tam20 vicini discriminis interitu21 manifesto. Reuera tue fatuitati compatior et erga te
[[ Print Edition Page No. 21 ]]
presumentem nimium indi**f. 11rscrete commoueor uisceribus pietatis. Quare propono tibi compatiendo benigne tue salutis antidotum1 reuerentie preponere patris mei et meo pudori non parcere nec saluti. Sed huius ita demum a me beneficii gratiam consequeris,2 si monitis meis3 pure4 spondes et in exequendis que dixero fallaciis non utaris.”5 Ad hec Iason:6 “Nobilissima domina, quecumque decreueritis7 me facturum infallibiliter adimplere uobis spondeo deosque contestor.” Cui8 Medea: “Si me tibi copulaueris in vxorem, si me ab hoc paterno regno, Iason, abduxeris in tuam patriam delaturus, si me fidelis non deseres quoad uiuam, pro9 certo faciam et tractabo quod aurei uelleris obtentu finaliter tuum uotum implebis, totis10 imminentibus malis11 periculis anullatis. Sum enim inter mortales12 alias13 sola que possum uirtutes Martis eludere et eius potentialiter institutis per contrariam artis potentiam obuiare.” Ad que Iason:14 “O quam magna et inextimabilia reuera sunt illa que michi, nobilis uirgo, promittis daturam15 michi te, uidelicet que inter alias preciosas16 sponsas electe pulcritudinis prerogatiua refulges uelut rosa punicea,17 que18 ueris temporibus19 flores ceteros quos in aruis campestribus sponte natura produxit suorum titulorum insigniis20 antecellit! Et me liberare preterea21 a tantorum malorum noxiis, aureo ariete quesito! Scio tamen22 me iustum esse non posse pretium tante rei. Et qui dona tam cara grata offerente23 fortuna renueret merito dici posset summa fatuitatis insania24 penitus agitari. Quare, nobilissima mulierum, et me in uirum vobis humiliter et deuotum sponsum expono et me facturum singula que uestra discernet electio pura et intemerata fide promitto.” Medea uero25 talis oblationis exilarata sermonibus, sic ad offerentis uerba respondit26 iterato:27 “Amice28 Iason, de tuis pollicitationibus29 certam30 effici et omnino securam31 non uano corde desidero et ut32 in hiis mentem meam tu**f. 11vtioris assecurationis33 facias firmiorem,34 peto per te quecumque dixisti tuo sacramento firmari. Sed cum ad presens se nobis locus habilis non presentet, differendum hoc puto dum operiatur terra noctis caligine, que ad committendum oculta se prebet
[[ Print Edition Page No. 22 ]]
desiderantibus habilem et a scientia hominum multos excusat. Et1 ea igitur nobis commoda se prebente, per mei secretarii2 nuntium requisitus ad meam cameram tutus accedes,3 in qua securam me facies4 de premissis5 per sacramenta deorum. Nam et me assecuratam6 hoc modo habere deinceps poteris sicut tuam et ibi7 de tuorum factorum processibus et ipsorum8 executione finali per me plenius instrueris.” Cui Iason statim huius compendii breuiloquio sic conclusit: “Nobilissima domina, sicut dicitis fiat uobis et michi.” Ambobus ergo cedentibus pluralitati sermonum, Medea, ab Hercule petita licentia, rege patre etiam salutato, multis aso<c>iata9 comitibus in propriam cameram se reduxit.
After anxiously waiting until all is quiet in the palace, Medea sends a maid to conduct Iason to her chamber.Iam diei medium sol post terga reliquerat et suorum flexis habenis equorum ad partes iam uergebat occasus cum Medea sola persistens in aula13 que dixerat Iasoni et que responsa fuerunt per eum multa intra14 se cogitatione reuoluit. Et dum condicta15 inter16 se diligenter examinat, dilatato gaudio sed mixto desiderio inualente gaudium eius obducitur, dum inuidenda17 noctis hora18 per multam cupiditatem suescit.19 Quare utpote feruoris impatiens dum desiderio fluctuat anheloso, intentis20 metitur aspectibus cursum solis. Tanta enim auiditate torquetur in solis occasum quod illud diei residuum quod erat medium inter lucem et tenebras sibi pro certissimo uisum fuit tractum duorum habuisse dierum. Sed eo demum uergente ad uesperas, sub emisperio factus occiduus certas noctis induxit tenebras, dum inter aspectus humanos et ipsum solem se interposuit umbra terre. Insurgente ergo illius noctis crepusculo, multa uarietate subuertitur21 fluctuans animus in Medea, qui, iam erectus ad notandum singulos gradus solis donec occideret soli-**f. 12rcitudine22 grauiori notat et appetit lapsus noctis et sic per consequens ortum lune, cum nocte illa circa primi so<m>pni horam eleuatura
[[ Print Edition Page No. 23 ]]
esset ab ortu, et1 sic, eius noctis ab existentibus in palatio consumata uigilia, dormitionis singuli quietem appeterent, per quam complendi2 sui uoti desiderata libertas plena pateret eidem. Set O quam desideranti animo nichil satis festinatur! Quantis enim torquetur cruciatibus anxiis tunc Medea cum sentit patris famulos in palatio longa uigilia noctem eludere et inuigilantibus signa cadentia sompnos nullatenus suadere! Longe igitur expectationis uelut impatiens nunc huc nunc illuc fertur per cameram inquieta; nunc ad eius se dirigit [h]ostium exploratura si forte uigilantes ineant3 de dormitione tractatum,4 nunc conuersas ualuas aperit fenestrarum inspectura per illas quantus effluxerit5 de nocte ea6 decursus. Sed tamdiu talibus uexatur angustiis donec gallorum cantus, dormitionis preco, undique inualescit, ad quorum monitus vigilantes instantem7 quietem appetunt dormiendi. Recubante8 igitur uniuersa familia regis et sub noctis tacito circumquaque diffuso silentio, Medea, exillarata non modicum, quandam9 anum sibi domesticam et nimis astutam ad Iasonem caute mittit. Quam ut presentit Iason, subito surgit a thalamo et, anu comite,10 lentis incessibus11 per obscura palatii gradiens Medee peruenit ad aulam. In cuius introitu astante Medea, Iason affectuosis uerbis salutis pandit oraculum in ingressu. At illi12 simili responso reddito per Medeam, gratabundus ualuas intrauit.
Medea produces a golden image of Iupiter, on which Iason swears to marry her.Confestim igitur secessit anus, Iasone et Medea solis in camera derelictis et firmatis aule ianuis per Medeam, iuxta stratum mirabili apparatu triclinium13 Iason, Medea dictante, consedit. Apertis igitur thesauris suis,14 quandam ymaginem auream15 consecratam in nomine summi Iouis, ut gentilium erat moris, Medea eduxit ab illis et ea16 ostensa Iasoni in multo lumine ardentium cereorum, quibus tota camera fulgore maximo perlucebat, hiis **f. 12vuerbis illum allocuta17 est dicens:18 “Peto a te, Iason, super hanc ymaginem summi Iouis sacramentum a te michi fidele prestari ut, cum me totam tue volu<n>tatis19 exponam arbitrio et impletura sum20 omnia que tibi promisi, intemerate21 fidei puritate te michi perpetuo seruaturum puro corde iurabis, diuini et humani iuris22 ab hac hora me in
[[ Print Edition Page No. 24 ]]
tuam consortem accipies, et1 nullo tempore uite tue me deserere aliqua machinacione presumes.” Ad quod Iason, deuoto uultu se offerens2 et ymagine corporaliter manu tacta, Medee seruare singula et adimplere predicta iurauit.
The author blames Iason for afterwards deceiving Medea and Medea for not having read the stars to better advantage.Sed O deceptiua3 viri falacia! Dic, Iason, quid tibi Medea demum fecisse plus potuit, que,4 sui decoris omni honore postposito, tibi suum corpus et spiritum unanimiter tradidit, solius5 promissionis tue potius lapsa6 fide, non attendens sue nobilitatis insignia nec sue magnalia regie dignitatis aduertens, cum tui amoris causa seipsam hereditario septro priuauerit, et senem patrem irreuerenda7 reliquerit, thesauri sui cumulo spoliatum, et paternas sedes deserens propter te elegit exilium, preponendo natalis soli8 dulcedini prouincias alienas? Nonne teipsum a mortis interitu saluauit incolumem et perpetui uituperii labe detraxit, qui saltem si sospes a casu discriminis euasisses, aureo uellere non quesito, redire in9 Thesaliam pro10 pudoris angustia audacia tibi secuta non erat? Destituit enim seipsam11 sibi12 et suis13 et te restituit tibi et tuis. Quo ergo14 pudore depulso iuramenti tui fedus eludere presumpsisti vt ingratitudinis labe pollutus credentem deceperis uirginem? Ea15 laribus16 paternis abstracta et deorum timore postposito, quos elegisti periurando contempnere, ei fidem17 fallere ueritus non fuisti a qua tanti boni magnalia te certum est suscepisse. Sane te inuerecundum demum decepisse Medeam narrat ystoria. Sed hoc processit ex18 tua deceptione flagitium, ut eiusdem ystorie19 series non obmittit, quod in tui penam **f. 13rperiurii et in odium fidei rupte tue, diis uigentibus,20 uitam tuam turpi casu diceris finiuisse, de qua hic plura refferre21 ad presens omittitur pro eo quod presentis tractatus materiam22 non contingit. Set tu, Medea, que tantarum diceris scientiarum illustratione decora, dic, tibi quid profuit notitia legis astrorum, per quam dicitur futura posse presciri? Si presciencia23 futurorum uiget in illis, vnde tibi tam enormiter tam impie prospexisti? Forte dixeris24 te multo baccatam amore futura tui mali scrutari dispendia in astrorum legibus per negligentiam obmisisse. Sed certum est astronomie iudicia super incerto firmata, de quo manifestum exemplum potenter et patenter in25 te elicitur, que26 tibi prouidere per ea
[[ Print Edition Page No. 25 ]]
nullatenus potuisti. Hec enim sunt illa incerta que faciles ad credendum pro certo decipiunt et aperto conuoluunt falsitatis errore. In quibus nullus deprehenditur futurorum effectus, nisi a casu forte contingat, cum solius Dei sit, in cuius manu sunt1 posita scire tempora temporum et momenta.
Iason and Medea go to bed. Medea’s lust is insatiable. At dawn she presents him with a silver image potent against incantations, a flame-proof ointment, a ring with a stone which renders the wearer invisible, a prayer to read when approaching the fleece, and a vial of liquid to cast in the mouths of the bulls.Quid ultra? Recepto Medea2 a Iasone periurabili iuramento, ambo ingrediuntur in3 thalamum, incredibili uenustate decorum, reiectisque uestibus et existentibus ambobus nudis, virginitatis claustra Iason aperuit in Medea. Sicque tota nocte illa consumpta in iocundis4 solatiis uoluptatis, Medea licet sui uoti satisfactionem impleuerit per uiriles amplexus et optatos actus uenereos a Iasone, propterea non euanuit scintilla cupidinis in eadem; immo per expertos actos postea grauiora concepit incendia quam per facinus ante commissum. Hic est ille gustus tanta seducens amenitate miseros amatores, qui cum ab eis plus recepitur magis appetitur, quem odire non potest stomachus saturatus, cum cordis auiditas et cupiditas uoluptatis continuum in5 eo, dum eius feruet dulcis anxietas, nutriat appetitum. Iam illius noctis6 aurore uicine sidus illuxerat7 matutinum cum Medeam hiis uerbis alloqutus est Iason:8 “Hora est, dulcis domina, nos a lecto debere consurgere ne forte **f. 13vrepente nos intercipiat lux diei. Sed ignoro, karissima, si de meo negotio disposuisti aliquid me facturum. Si per te igitur9 est aliquid ordinatum, rogo deuote ut tui secreti consilii michi seras aperias ut per te instructus hoc exequar. Nam in educenda te ab hac10 insula in qua es et deducenda te in meam patriam in qua possum omnis est celeritas michi mora.” Cui Medea sic dixit:11 “Amice,12 carior michi me,13 super tuo negotio, quod meum proprium factum est, plenum iam sumpsi consilium electionis fornace14 recoctum15 et agnitum16 in meipsa. Hoc ergo surgamus a thalamo ut michi et tibi copia sit habilior exercendi super hec17 omnia que tibi18 uisa sunt expedire.” Surgentibus ipsis a thoro et uestibus in multa celeritate resumptis, Medea, suorum apertis scriniis19 thesaurorum, multa ab illis excepit,20 que Iasoni hoc ordine tradidit obseruanda.21 Inprimis
[[ Print Edition Page No. 26 ]]
tradidit ei ymaginem argenteam quandam, quam dixit esse per incantationum nodos1 multique2 artificii uirtute constructam, que aduersus incantationes iam factas est ualde potissima,3 cassans4 uidelicet que facta iam sunt et5 eorum nociua6 expulsione finali repellens. De hac igitur Iasonem sic instruxit ut eam caute supra se deferat. Nam aduersus incantationes quaslibet preualere se sciet, nociuarum incantationum uiribus annullatis. Secundo sibi tradidit cuiusdam unguenti odoriferi medicamen, quo ipsum linire suasit, asserens in eo uirtutem inesse7 ut aduersus flamas ualde preualeat, extinguat incendia, et omne quod habet potentiam comburrendi in8 cassa fumositate resoluat. Deinde quendam annullum sibi dedit, in quo talis uirtutis lapis erat inclusus ut, quecumque uenena corriperet, eorum nocumenta repelleret et, quem ueneni rabies infusa9 forsan inficeret, uelut ab a**f. 14rquis infusum innocuum sua uirtute saluaret. Erat et10 in eodem11 lapide alia uirtus intensa12 ut, siquis hunc lapidem clausum gereret in pugillo13 ita quod lapis ipse gerentis carni14 inhereret, inuisibilis statim fieret ita quod, dum ipse gestaret in pugno eius, nemini pateret copia uisionis. Hunc lapidem sapientes15 achatem appellant,16 in insula Sicilie primo repertum. Et hunc Heneam scripsit Virgilius gestauisse cum primum17 inuisibiliter Cartaginis peruenit ad [h]oras, de quo sic dixit:
Graditur fido comitatus Achate.18
Subsequenter sibi quoddam scriptum exhibuit litterature legibilis et notissimi etiam19 intellectus, de quo Medea Iasonem satis diligenter amonuit vt quam primum ad uellus aureum perueniret, impedimentis preambulis annullatis, non repente in ipsum irrueret sed supplex diis in oratione perfusus saltem ter legeret scriptum illud ut, ea lectura instar sacrificii uelut habente,20 placatos deos per eam mereretur habere. Postremo et ultimo quandam fiolam21 liquore mirabili tradidit sibi plenam, de qua illum instruxit vt quam primum perueniret ad boues, liquore22 illo23 eorum [h]ora perfunderet et crebris aspersionibus irroraret. In liquore enim illo hanc inesse24 uirtutem asseruit vt quam primum25 ora boum infunderentur26 ex illo, uelut quodam uiscoso27 glutino28 sic compacta constringerentur in unum quod eorum apertura non tam difficilis quam impossibilis
[[ Print Edition Page No. 27 ]]
esset in1 illis. Et sic de singulis successiue Medea Iasonem diligenter instruxit quibus2 processibus siue modis possit3 ad optate4 uictorie5 gloriam peruenire. Medea igitur suis instructionibus et doctrinis sic demum finem imposuit et, data Iasoni licentia recedendi, ante diei6 cominantis lucis aduentum Iason in decretam sibi cameram furtiuis passibus se recepit.7
Oetes tries in vain to dissuade Iason from his perilous adventure.Insurgente8 igitur roseis aurora splendoribus et sole aureo luce modica cacumina montium illustrante, Iason fictituo9 surgit a thalamo, et in comi**f. 14vtiua uidelicet Herculis et suorum Oetis regis adiuit solium, in quo ipse rex iam se receperat,10 multorum adstantium circumdante corona. Quem ut uidit rex, illari uultu suscepit et ab eo causam aduentus sui est gestis honorificis sciscitatus. Cui Iason sic intulit:11 “Queso, domine, ut, cum mora sit michi amodo nimium tediosa, uellem, si placet, de uestre uoluntatis licentia ad aurei uelleris bellicosa discrimina me conferre.” Cui rex:12 “Amice Iason, timeo ne tue iuuentutis animositas inconsulta appetere te inducat ea que tibi mortem accelerent et michi generent loquacem13 infamiam de discrimine casus tui. Moneo igitur te deuote vt sospes repatriare uelis antequam tot malis te subicias periturum.” Cui Iason:14 “Nobilissime15 rex, non est michi animositas sine dispensatione consilii. Et uos sine dubio in conspectu omnium eritis innocens16 si de me—quod absit!—aliquid sinistrum accidat17 cui uoluntarie me suppono.” Cui rex:18 “Amice Iason, inuitus uolo tua uota perficere. Dii faueant ut a tanto discrimine incolumis eruaris.” Et sic Iason, a rege uotiua obtenta licentia, premissum se accinxit ad iter.19
Erat autem iuxta insulam Colcos20 quedam modica insula, modico freto distans ab ipsa, in qua predictum aureum uellus erat in custodia21 discriminis iam narrati et ad quam parua cimba et breui remige consueuerat transmeari.22 Ad uicinum igitur litus Iason adueniens
[[ Print Edition Page No. 28 ]]
cimbam intrat,Iason rows to an island on which the ram is kept. Medea mounts a tower in the palace and with fear and trembling watches him arm for the encounter. armis munitoriis intromissis, et solus, pro spe uictorie feruens, insertorum1 remorum ductu ab ipso in iam dictam modicam insulam transfretauit. In qua simul cum2 terram **f. 15rattingit,3 confestim a cimba prosiliens et, ab ipsa dispositis armis et rebus a Medea sibi prestitis ad salutem, confestim arma induit et securis passibus uersus aurei uelleris se dirigit arietem. Medea uero trepidantis animi excussa suspiriis sui conscendit alta palatii et ad eminentiora loca se4 dirigens summa speculatur a turri, a qua dilecti sui diligenter metitur transitum sed diligentius eius descensum in terram. Quem ut uidit arma sumpsisse et meticulosum, ut putat, accin<c>tum ad iter, fluuiales prorupit in lacrimas, quibus signa produntur5 amoris. Nec ualens obtemperare singultibus atque uerbis, in has uoces tenues ora sua, lacrimis irrigata circumfluis, languida sonoritate resoluit: “O amice Iason, quantis pro te uexor angustiis, quantis doloribus crucior intus et extra, dum timeo ne tu terroribus stupefactus monitus meos obliuioni6 tradideris et tue salutis obmiseris datas a me tibi necessarias disciplinas! Quod si feceris, non immerito uereor ne quid tibi et michi, potius illud suppremum sinistrum possit accidere quare a tuis amplexibus fiam perpetim aliena. Diis tamen humiliter supplico ut te redeuntem incolumem occuli mei7 reuera prospiciant et de tuis processibus me totam exhilarent secundi processus.”
Iason tames the bulls, plows the field with them, slays the dragon, plucks out his teeth, sows them in the field, watches the armed men sprung from the teeth slay one another, kills the ram, and strips off his fleece.Inter hec autem Iason circumspectis incessibus uersus arietis custodias iter arripuit. Qui postquam uenit ad locum Martis, primo boues inspexit tam urentes flamas et8 in aere diffusas emittere quod celum adiacens totum ignis flagrancia rutilabat. Estus etiam et caloris feruor sic totum occupauerat locum ipsum quod Iasoni nulla poterat patere facultas ut ad boues ipsos posset accedere pre nimio caloris terrore. Sed dilecte sue factus non immemor salubrium monitorum, faciem suam, collum, et manus, et eas partes quas potuit corporis dato sibi a Medea unguento liniuit. Ymaginem etiam sibi prestitam ab eadem, collo pendentem, flammis opposuit et, perlecto scripto tot uicibus quot iam9 prediximus esse10 relegendum,11 ausus est ad boues ipsos12 accedere et cum eis prestitit13 inire certamen. Sicque ipsis aduersus Iasonem flamas **f. 15veuomentibus incessanter, exustum est scutum eius a14 flammis et eius lancea, crepitantes15 digesta per ignes, nebulosum exalauit in fumum. Et uere
[[ Print Edition Page No. 29 ]]
Iason uitam mediis finiuisset in ignibus nisi datum liquorem in ora boum crebris aspersionibus infudisset, quo perfuso uaporancium ora boum quasi ferreis catenantur1 ex2 seris et uelut uiscosi glutinis compagine indiuidue sunt astricta. Tunc cessauit illico flammarum emissio et boum letifer igneus3 uomitus illico fuit digestus. Reducto igitur aere, euanescentibus flammis, ad4 sue humiditatis nature descensum, inualescit Iason et multa animositate repletus ualidas ad stupefactorum boum cornua manus extendit. Sicque areptis cornibus huc illuc temptat transducere boues ipsos ut sentiat si calcitrosi repugnent5 uel si, eius imperio facti6 flexibiles,7 humiliter obsecundent. Qui uelud exanimes, eius parentes arbitrio ad recalcitrationis ceruicosa rebellia insurgere non attemptant. Quare Iason iugum et aratrum iugo iugaliter so<c>iatum8 eorum humeris secura diligentia imponit et nectit et urgentibus stimulis boues ipsos arare coegit, non contendentes9 ad imperium aratoris. Sicque, uersata gleba, latus campus crebris concauatur in cellulis, crebris sulcis sursum uersum describentibus cellas ipsas. Et bobus ipsis versato10 derelictis in campo, Iason festinus et audax se dirigit ad draconem. Quem postquam11 draco ad se venientem inspexit, multiplicatis sibilis in sonoritate vocis horribilis, repercussum aerem similes12 echonizare coegit in uoces et crebris ictibus fumosas flamas emittens uicinum aerem calida et estuanti rubricatione colorat et dum linguam leuibus reuolutionibus trahit13 et retrahit,14 pluuialibus aspersionibus letifera uenena diffundit. Iason autem intrepidus ad ordinatas Medee se uertens protinus disciplinas, viridis lapidis anulum quem susceperat a Medea in lumina draconis obiecit. Cuius fulgore stupefactus draco cessauit flamas emittere et circumgirando caput et collum huc illuc, uellut factus exanimis,15 fulgorem lapidis pre multa stupefactione uitare contendit. Hic **f. 16rlapis reperitur in Yndia,16 ut scripsit Ysidorus,17 quem nos smaragdum uulgariter appellamus. Huius uirtus lapidis sine dubio talis est ut obiectus in lumina cuiuslibet ueneniferi animalis, serpentis uel eius similis uel eius qui bufo18 in Sicilia uulgariter nuncupatur,19 si eius aspectui cum aliquo fuste uel
[[ Print Edition Page No. 30 ]]
calamo incommutabiliter opponatur,1 non per longam horam poterit venenosum animal tollerare quod in eius aspectu non deficiat iam2 extinctum. Sed lapis ipse non eximitur impunis a dampno, cum, extincto uenenoso cui opponitur animali, totus minimas confringatur in rimas. Huius radio uiridanti3 drachonem ipsum letifere stupefactum animosus Iason confestim appetit ense nudo, crebris ictibus ictus accumulat, quos ueluti4 innocuos dure draconis squame colidunt. Infatigabilis5 igitur Iason propterea non cessat ab ictibus, uelut durus malleus in incude, et tamdiu renouatis6 ictibus ipsum impugnat quod draco, tollerare non ualens crebras et duras impugnationes ipsorum, longe7 distensus in campo letiferum emittit8 spiritum, qui super adiacentem aerem letiferis aconitis9 infecit.10 Quem postquam Iason uidit extinctum, Medee magisteria ad propriam11 iam12 reducens memoriam, impiger appetit et caput eius a collo trucidanti13 mucrone diuisit. A cuius faucibus euulsis dentibus, ipsos continuo14 per sulcos factos inseruit15 in16 arato campo dudum a bobus. Ex quorum semine nascuntur statim milites inauditi, dum ex tali segete milites prodeunt, confestim ad arma sequentes, qui irruentes protinus in seipsos letiferis17 uulneribus se impugnant. Durum ergo committitur prelium inter fratres terrigenas18 et obscurum, cum distinctis ad bellum non irruant acciebus nec se petant19 utpote diuisi per partes, sed20 turbulentis aspectibus21 alter alterum trucidare contendat, cum nec demum eorum fuerit aliquis qui uictor extiterit, cum multis22 et mutuis uulneribus inter se deciderint23 interempti. Mathematice igitur artis incantationibus contrariis artificiorum ministeriis24 omnino25 detersis,26 dracone **f. 16vpredicto morti tradito, necnon ex eius dentium semine natis fratribus morte27 sublatis, bobus ipsis factis ueluti semiuiuis,28 Iason, a discrimine periculorum eorum auulsus,29 curiosa solicitudine sua scru<t>atur in mente que facta sunt et siqua facienda sibi30 supersint31 in consumatione ipsius negocii studiosius32 contemplatur. Et cum omnia percipit iam esse consumpta,33 animosus et ilaris lentis passibus ad aurei uelleris se dirigit arietem. In quo dum nullam inuenisset rebellionis
[[ Print Edition Page No. 31 ]]
auda<c>iam,1 arreptum cornibus iugulo morti tradidit et suo aureo spoliat uestimento, grates exinde diis reddens, per quos cum uictorie gloria et2 absque sue detrimento persone est predictum uellus aureum consequtus.3
Iason returns to Colcos, where he is received with simulated joy by Oetes, who grieves at the loss of his treasure.Ditatus igitur4 Iason aureis spoliis, ad insule litus letus accelerat, cymbam intrat, et remorum ductu se5 contulit ad maiorem insulam. In cuius litore ipsum Hercules predictus et eius socii6 desiderabiliter expectabant. Hunc7 igitur postquam descendit in terram8 cum multa ilaritate suscipiunt et de eius incolumitate diis humiles grates reddunt, cum eum sospitem numquam habere putassent. Iason autem cum eisdem ad regis Oetis regiam9 se contulit.10 Et ut peruenit ad eum, rex Oetes eum11 fictitia12 iocunditate recepit. Nam inuidit sibi13 de tanta uictoria et doluit14 de seipso tantis diuitiis spoliato. Quem15 iuxta se sedere iussit Oetes quod16 velit uulgus mo<n>strum aurei uelleris inspecturum.17 Miratur in ipsius uelleris18 aspectu uulgus sed potius admiratur19 de tanta uictoria Iasonis quomodo20 potuisset statuta deuincere dei Martis.
After a month’s stay Iason leaves Colcos with Medea.Medea uero gratis exillarata successibus uisura Iasonem demum accedit. Cui, si licuisset, in aspectu multorum multa per oscula blandimenta dedisset, et rege mandante iuxta Iasonem quasi pudibunda consedit. Quem Medea tenui sono uocis21 furtiuis uerbis alloquitur ut veniente22 noctis umbraculo securus ad eam accedat. Quod Iason se23 desiderabiliter impleturum humili et submissa uoce respondit.24 Noctis igitur tenebris toto orbe diffusis, Iason Medee peruenit ad cameram, ea mediante **f. 17rthalamum intrat, et ambobus in thalamo uoluntarie25 constitutis, post multa uoluptatis solatia tandem de recessu comuni et preparatione26 ad recessum multa inter se unanimiter contulerunt. Sicque ad Medee suasum Iason in Colcos27 per unius mensis spatium moram traxit. Demum uero temporis opportunitate captata, Iason et socii28 cum Medea ab eadem insula furtiue recedunt, a rege Oete licentia non petita.
The author asks what satisfaction Medea, when no longer living, derived from Iason’s punishment by the gods for taking her life.Set, O Medea, uentorum secundorum auram multum diceris peroptasse ut tuam desereres1 patriam et paterna septra diffugeres,2 mare transires intrepida, amare luis tua discrimina non aduertens. Sane diceris peruenisse in3 Thesaliam, ubi per Thesalum Iasonem, ciuibus inueneranda4 Thesalicis, occulta nece post multa detestanda discrimina uitam legeris finiuisse. Sed quamuis ultione deorum Iason martirio multo fuisset expositus antequam et5 ipse decederet et eius decessus, tamquam dampnatus a diis, fuisset6 dampnabili morte conclusus, dic, tibi quid profuit Iasonem enormia incurrisse dispendia,7 dic, tibi quid profuit in8 Iasonem9 grauis ultio et uindicta deorum postea subsequuta? Sane uulgariter dici solet, animali mortuo inutiliter proficit medicinalium10 herbarum naribus adhibere medelas. Nisi forte diis placeat non11 imperasse12 recompensationem13 iniurie sed14 ut a mortalibus cognoscatur deos15 nolle graues culpas etiam in facie16 uiuentium absque pene talione transire.
When Iason arrives in Thesalia, Peleus unwillingly grants him his kingdom.Quid ultra? Applicuit Iason cum Hercule et aliis eorum17 comitibus cum Medea in portu Thesalie sanus et ilaris. Quos omnes rex Pelleus, de Iasonis incolumitate turbatus intrinsecus, sui tamen cordis celans18 angustias, ylari uultu suscepit, et preponere Iasonem regno suo19 iuxta promissa sibi dudum ab eo, licet inuitus, prodigaliter non negauit.
Iason and Hercules seek aid against Laumedon from Peleus and other kings of Grecia.Iason uero suscepti uituperii a Laumedonte20 rege memoriter non oblitus, habitam21 de aureo uellere tam gloriosam22 uictoriam23 parum curans, postponens etiam tamquam ingratus24 quicquid promissione25 agere debuit in Medea, nec regni Thesalie prepositione26 contentus, in uindictam et ultionem Laumedontis27 regis animum curiosum erexit. Quare **f. 17vde ea re multo cum Hercule communicato consilio, Hercules quasi tocius negocii pondus assumpsit. Inde est quod idem Iason et Hercules regi Pelleo et aliis Grecie28 regibus a Troyano rege eis iniuriam in29 mente illatam exponunt, nec tantum eis uerum etiam primatibus Grecie fuisse communem. Et ideo in ultionem iniurie predicte30 audeant31 se conferre petierunt ab eis, ut in tanti consumatione negocii quodcumque possunt auxilium et
[[ Print Edition Page No. 33 ]]
iuuamen impendant. Non ergo defuit petentibus a Grecorum regibus et ducibus iuuatiua promissio, qui uindictam appetere de commissis a predicto rege Troyano unanimiter omnes probant.
Hercules seeks aid of the brothers Castor and Pollux, Thelamon, Peleus, and Nestor. All the kings agree to join Hercules and all convene at the port of Thesalia.Hercules autem qui ipsius negocii, ut dictum est, totum onus assumpsit, cupiens ipsius negocii fidelis esse minister et solicitus executor, uersus Spartem impiger iter accellerat, non quiescens. Erat enim Spartem4 quedam prouincia5 de pertinentiis6 Romanie regnum effecta. Et duo reges fratres regnabant in illa, quorum unus Castor et alius7 Pollux8 denominacionibus propriis uocabantur. Hos fratres dogmatizauerunt poete fuisse filios Iouis, susceptos sibi ex Dampne,9 speciosissima mulierum,10 a qua etiam Helenam11 finxerunt conceptam, sororem uidelicet regum ipsorum. In cuius Helene conceptione testati sunt fabulose poete Iouem in oui12 similitudine13 concubuisse cum predicta Dampne.14 Vnde15 quidam: “Iupiter” inquit16 “ouo quia17 Tyndaris18 exit ab ouo,” vocans Tyndarim19 ipsam Helenam a quodam loco dicto Tyndare.” Hunc locum dicunt quidam esse in Sicilia20 ex parte septentrionalis plage, in facie Eolicarum21 insularum, non longe multum a ciuitate Messana.22 In quem locum dicti poete dixerunt Theseum predictam Helenam asportasse,23 a patria sua raptam dum adhuc flore uiresceret puellari. Vnde Ouidius in epistola Canace24 sic improperauit Paridi:
Tyndaris25 infestis et cetera.
A iuuene et28 cupido credatur reddita uirgo? et cetera.29
Ad hos igitur fratres reges Castorem et Pollucem accessit Hercules,
[[ Print Edition Page No. 34 ]]
deuote rogans illos et monens ut in **f. 18rpotenti brachio in Troyani regis dampna secum potenter1 accedere non postponant. Qui reges in multa affectione2 uerborum et in uoluntate non ficta ipsi Herculi predicta unanimiter annuerunt. Eodem igitur Hercule ab eisdem regibus fratribus iocunda obtenta licentia accelerat Saleminam.3 Erat4 enim Salemina5 quedam prouincia, regnum effecta de continentiis ipsius Grecie seu partibus Romanie, in qua regnabat tunc rex Thelamon,6 vir utique multe strenuitatis et animositatis in bello. Ad quem dum peruenit Hercules, cum multa iocunditate fuit receptus ab eo. Hercules igitur ipsum uerbis amonet precatiuis ut secum et cum aliis regibus Grecie qui secum apud Troyam accedere promiserunt ad regis excidium Laumedontis uenire dignetur. Thelamon7 autem rex uerbis annuens Herculis cum eo et aliis ducibus Troyam etiam8 in9 instanti uenire promisit. Et ab eo Hercule discedente reuersus peruenit ad Pelleum,10 quem monet precibus et ortatur vt quoscumque poterit de maioribus regni sui moneat Troyam accedere cum iam dictis regibus et seipso. A quo Hercules satis ilariter impetrato auxilio11 mox discessit ab ipso et apud Pilon12 cum festinancia declinauit. Erat et Pilon13 quedam prouincia de ipsius continentiis Grecie, in qua tunc dux Nestor dominium potenter agebat. Cui dum Hercules explicasset sui causam aduentus, annuit Nestor cum eo se uidelicet14 gratanter iturum in multa suorum militum comitiua. Erat igitur15 dux Nestor ipsi Herculi longe intime amicitie dulci caritate coniunctus et ideo graciosius et facilius anuit uerbis eius. A quo Hercule discedente iterum peruenit ad Pelleum, qui cum uiginti nauibus onustis militibus iam accinserat se ad iter, predictis regibus tunc16 conuenientibus cum eodem in portu Thesalie ut deinde simul apud Troyam se, diis fauentibus, salubri nauigatione conferrent.17
Iason and Hercules set sail. They arrive in Sigeum at dusk and disembark by moonlight, unmolested by the Troiani.Tempus18 erat quod19 sol maturans sub o<b>liquo zodiaci circulo **f. 18vcursum suum sub signo iam intrauerat arietis, in quo noctium spatio equato diebus celebratur equinoctium primi ueris, tunc cum incipit tempus20 blandiri mortalibus in aeris21 serenitate intentis, tunc cum dissolutis niuibus22 molliter23 flantes zephiri crispant24 aquas, tunc
[[ Print Edition Page No. 35 ]]
cum fontes in ampullulas1 tenues scaturizant, tunc cum ad summitates arborum et ramorum humiditates ex terre gremio exhalantes2 extolluntur in eis, quare3 insultant semina, crescunt segetes, uirent prata uariorum colorum4 floribus illustrata, tunc cum induuntur renouatis frondibus arbores circumquaque, tunc5 cum ornatur terra graminibus, cantant volucres et in dulcis armonie modulamine citarizant. Tunc quasi medium mensis Aprilis effluxerat, cum mare, ceruicosa6 fluctuatione laxata,7 iam undas equauerat factum equor. Tunc predicti reges Iason et Hercules cum eorum nauibus portum intrant,8 scindunt maria uelis extensis in affla[c]tibus zephyrorum, et tamdiu continuatis diebus et noctibus nauigant donec ad optatas [h]oras Troyani regni perueniunt.9 Portum intrant10 dictum propria appellatione Sigeum.11 Cum igitur ad portum applicuere predictum, iam sol uergebat ad uesperas, uicinas noctis tenebras suadendo. Tenacibus ergo anchoris in profundum maris iniectis, quiescunt naues, ex eis fortiter religate, et de futuris processibus quo possunt salubriori consilio disponunt nauigantes in illis. Diffusis igitur noctis umbraculis in orbe terrarum in primo conticinio12 noctis illius, luna13 luce modica surrexit ab ortu, que supra terre faciem suis cursibus eleuata adulterino14 lumine noctis medio fingit diem. Hinc est quod ab eius lucis lumine animati Greci commoda ordinacione descendunt in terram, quod ualde facile fuit illis, cum Troyana reperissent litora sine custodia, non expectante rege Troye hostium aliquorum insultus. Educunt itaque de nauibus equos suos, arma deponunt in terram, tentoria figunt et eleuant,15 vigilias statuunt et excubias necessarias circumquaque.
Before daybreak Peleus summons the leaders to his tent. “The injuries done us by Laumedon afford us just cause for entering his territory. Countless riches await us if we win.”Priusquam16 igitur sol in faciem terre effunderet17 uerum diem, **f. 19rrex Pelleus reges alios, Iasonem et Herculem necnon18 et19 alios maiores exercitus, ad tentorium suum uenire mandauit. Quibus uenientibus et in eorum sessionibus collocatis, rex Pelleus eos hiis uerbis alloquitur indicto manu silentio et ore dictato:20 “O viri nimia strenuitate conspicui, terrarum orbis nouit uirtutis uestre potencias per plurima mundi loca iam agnitas ab experto. Nusquam21 auditum extitit aut relatum ut in quoscunque22 inieceritis vires23 uestras de24
[[ Print Edition Page No. 36 ]]
victoria non reportassetis1 triumphum. Iniuste enim Laumedontis regis iniurie iustam nobis parauere2 causam intrandi terminos terre sue. Sed ex quo placuit diis nos in hanc descendisse terram in excidium dicti regis, expedit nobis circa tria principaliter apponere nostras curas. Primum est ut in defensionem nostrarum personarum ab hostibus nostris3 simus omnimode4 curiosi vt saluationem5 ex eis omnimodam consequamur. Secundum est quod in offensionem ipsorum hostium nostrorum et destructionem eorundem6 uiriliter insurgamus. Tercium est ut uiribus7 totis nitamur de hostibus nostris ad uictoriam peruenire.8 Ex qua illa duo extrema felicia procedent pro nobis, diis fauentibus, manifeste satisfactionis, uidelicet, plenitudinem nos consequi de comissis et innumerabilium diuitiarum utilitates, que, deuictis ipsis9 hostibus, nos expectant. Notum est enim omnibus vrbem Troye innumerabilibus habundare diuitiis, quam si nobis per uictorie palmam poterimus, fortuna fauente, subicere, capaces non reputo naues nostras ad tantam copiam et onus earum.10 Superest ergo11 ut de cetero singula metiamur per que possimus12 ad obtinenda uota nostra celeriter et salubriter peruenire (quod dii pii fauorabiliter annuant et iuuando concedant!)”
Hercules proposes to divide the army into two bands, the one to advance and hide near Troia, the other to remain near the shore. Laumedon will thus be caught between two fires.Postquam igitur rex Pelleus uerbis suis finem fecit,13 primus inter alios dicendi uices anticipans aliorum Hercules sic ad regis dicta respondit:14 “Laudande rex, laudanda sunt dicta que per uos in nostra communi audiencia sunt prolata. Et si laudabile est circa presens negocium **f. 19vnostrum laudabilia adinuenire15 consilia, laudabilius tamen est adinuenta effectui cum instancia delegare. Saluo igitur consilio saniori pro salute nostra et nostrorum hostium obtinenda uictoria, michi uidetur acceptum ut incontinenti, antequam dies ueniat, qui sua luce nostrum aduentum accuset, de omnibus nostris et16 tota gente nostra fiat distribucio in duas partes equales. In una igitur parte de partibus ipsis sit rex Thelamon cum tota gente sua, item17 et uos ipse, domine rex, cum tota uestra, item Iason et ego cum nostris complicibus nobis iunctis ut statim nos sub noctis silentio conferamus circa18 urbis Troye uicina,19 latibula, uiridaria, et uineas adiacentes. Ibique nobis furtiue latentibus expectabimus diei lucem, quo,20 ad21 regem Laumedontem22 de adventu nostro delata
[[ Print Edition Page No. 37 ]]
notitia, cum milicia sua ad naues nostras disponet irruere, ignarus nos circa sue urbis muros esse latentes. Eo igitur ad naues cum suis milicibus accedente, ut potentis defensionis sibi a nobis repagula opponantur, de alia1 medietate gentis nostre tres acies ordinentur. Quarum prime presit dux2 Nestor3 in comitiua suorum, secunde rex Castor, et tertie rex Pollux,4 qui contra regem Laumedontem in hoc loco litoris ubi nunc sumus uiriliter se opponant. Nos autem qui erimus in furtiuis latibulis, ut iam dixi, aggrediemur urbem et sic, Laumedonte5 rege cum sua milicia in medio nostrorum exposito,6 facilius penam luet. Nam ad optata uotorum nostrorum pertingere per salubriorem uiam non credo uelocius fieri7 posse.”
Laumedon advances towards the ships, ignorant of the enemy hid near the city.Placuit igitur consilium Herculis astantibus vniuersis, et quod celeriter executioni mandetur uniuersaliter omnes probant. Mox igitur8 rex9 Thelamon, rex Pelleus, Iason, et Hercules in comitiua suorum10 equos ascendunt et armorum suffulti presidio bellicoso sub noctis taciturnitate circa muros urbis Troye per loca latentia tacitis insidiis se reponunt, reliquis aliis in litore remanentibus, qui contra uenientem regem Laumedontem obice uirtuoso ad arma consurgant.11 **f. 20rSolis igitur radiis terram illustrantibus, mane facto aurora surgente, que noctis tenebras a facie terre deleuit,12 de Grecorum aduentu tumultuosis relatibus Laumedontis regis aures implentur. Quam ob rem uniuersos suos milites ortatur arma capescere et alios ciues suos qui iuuentutis in flore bellicosis armis intendere non pauescunt.13 Ordinatis igitur per regem ipsum cuneis armatorum, venit et diuidit multos in ordinatione belli manipulos. Sicque non aduertens hostium cecas et urbi uicinas insidias cum omni expeditione suorum festinat ad litus. Greci uero qui in litore morabantur, uidentes armatorum exercitus multo impetu confluentes in ipsos, parantur ad prelium animosi, nulla stupefactione confusi.
Nestor, Castor, and Pollux engage the Troiani. Cedar unhorses Nestor. Castor wounds Seguridan.Quare dux Nestor primus cum suis se offerens in conflictum bellum aggreditur. Et prelio commisso asperimo inter utrosque, certatim irruit unus in alium14 et odioso impetu alter in15 alterum aggreditur intermixtim. Ex16 lancearum fractura fragor fit maximus. Perforantur scuta et cassides auellunter;17 sonat in aere multus18 ensium
[[ Print Edition Page No. 38 ]]
ex crebra collisione tinnitus;1 sternuntur milites, alii uulnerati, alii interempti. Cedes fit maxima ultro2 citroque. Rubricatur3 tellus multo distincta cruore. Sed preualescit4 tandem5 multitudo Troiana, dum solus6 dux Nestor cum sola turma7 sua dispendia certaminis sustineret. At rex Castor, ille uir strenuus, mox cum multitudine armatorum bellum ingreditur, viriliter Troyanos aggreditur. In cuius congressu8 bellum instauratur. Clamor fit maximus; Troyani ruunt, substinere recentium impetum non valentes. Sed Laumedon rex more rugientis leonis festinus occurrit, qui de9 sue strenuitate persone multa committens10 hos sternit, hos uulnerat, hos trucidat, et in Grecorum offensionem11 pro defensione suorum totus anhelat. Troiani vero in Grecorum excidium irruentes prodigaliter,12 eorum uite prodigi, Grecos13 letiferis uulneribus insequuntur, multos ex eis morti explicant, et dum alios dissolute conantur occidere **f. 20vnonnulli eorum nece occidunt14 festinata. Tunc rex Pollux,15 dum belli metitur16 ambigua, dum a longe prospicit aduersus suos Grecos preualere Troyanos, furibundus cum suorum acie bellum intrat, in Troyanos acriter irruit, et multos interimit et uulneratos prosternit ab equis. Rex uero Laumedon, parum a bello secedens, quia uidit suos dissolute bellantes et quod17 ex suis18 in bello multi defecerant, timuit maioris dispendii sui casum et ideo minis et precibus vniuersos suos fecit paululum retroire19 et omnes quasi coadunatos redegit in unum. Interea uero dux Nestor in Laumedontem regem fixit intuitum et20 percepit esse illum21 regem et principem Troianorum. Omni ergo alia cura postposita, contra ipsum regem dirigit equum suum et22 ueloci cursu aduersus eundem23 regem se impetuosum iniecit. At rex Laumedon illum ex quo in seipsum irruere presensit,24 factus intrepidus statim aduersus Nestorem equi sui declinauit25 habenas, et ambobus calcaribus urgentibus equos suos ambo conueniunt concurrentes. Laumedon autem rex lancee26 quam gerebat in manu in Nestorem astam27 fregit, cuius aste28 ictu fuisset Nestor indubitanter letifere uulneratus nisi fidelium armorum tuitio illum conseruasset illesum. Sed non sic Laumedontem regem Nestor petiit asta sua. Nam ipsam in regem ipsum uiriliter
[[ Print Edition Page No. 39 ]]
impellendo scutum eius binas disiunxit1 in partes. Cuius impulsu rex2 acriter uulneratus3 equum deserit et prostratus peruenit in terram. Rex igitur Laumedon nec stupefactus casu nec uulnere timidus statim seipsum erexit a terra et euaginato ense pedes Nestorem audacia4 petiit animosa. Sed quidam adolescens miles nomine Cedar, qui eodem anno factus extiterat nouus miles, ut5 uidit Laumedontem regem suum peditem in tanto discrimine preliantem, tamquam de suo domino subditus fidelis erubuit et ideo uersus6 Nestorem equum suum coegit in cursum.7 Quem dum lancea petiit animosus, ipsum percussit in pectore8 ac eum uiriliter impellendo prostrauit ab equo coram pedibus regis sui. Rex uero vt9 uidit illum10 coram se prostratum in terra,11 in multo uigo **f. 21rris impetu illum impetit,12 ense nudo crebris ictibus cassidem eius impugnat. Cassidis frangit circulum et totum nasale13 disrumpit14 et in eius faciem graue vulnus infixit.15 Profecto16 succubuisset Nestor Laumedontis dextera interemptus dum debilitatus uulneribus et fluentis incessanter emissione cruoris17 sui esset impotens ad tutelam, sed Grecorum in eius subsidium concurrentium multitudo regem impetit Laumedontem. Et quamuis tunc18 multi ex Grecis ceciderint19 interfecti, tamen, ipsis renitentibus,20 Nestor, equorum euulsus21 a pedibus et Laumedontis subtractus manibus, equum ascendit. Castor autem rex dum certantium22 in medio debellaret,23 vidit Nestorem ab equo deici per24 Cedar. Cupiens tamen de illo uindictam assumere, laxatis habenis25 ueluti furiosus se dirigit uersus illum. Sed antequam ad Cedar Castor26 posset27 pertingere28 cursu suo, quidam Troyanus, nomine Seguridan,29 eidem Cedar linea consanguinitatis astrictus, in medio amborum se totum opposuit, et facto impetu per eum uersus Castorem, Seguridan30 in eum fregit lanceam sine aliqua alia lesione Castoris. Verum idem rex Castor eumdem Seguridan impellens fortiter asta sua in eius latus letale uulnus infixit.31
Cedar autem, dum Seguridan consobrinum32 suum perciperet uulneratum, in eius uindictam furibundus33 aspirans nudo ense
[[ Print Edition Page No. 40 ]]
prosiliit1 in Castorem, potenter ipsum inpugnat,Cedar deprives Castor of his horse and gives it to his squire. Pollux rescues his brother and provides him with the horse of another. He slays Elyacus, son of the King of Carthago. et per uiolentiam ab eo clipeum eius extorsit. Quare, cassidis laqueis extirpatis, letaliter Castorem percussit in uultu, sic quod eum potenter impellens deiecit ab equo. Equum eius uiolenter arripuit et cuidam suo armigero tradidit conseruandum et obprobriosis uerbis aduersus2 Castorem insultans sui sibi3 uulnus exprobrat consobrini. Castor uero,4 dum esset pedes et ipsum Troiani intercipere molirentur, aduersus Troyanos multa se animositate defendit. Sed cum solus inter tot bellum ingereret,5 ad resistentiam factus impotens, captus ab hostibus iam fuisset nisi rex Pollux6 cum maxima7 festinantia in eius adiutorium occurrisset, septingentis strenuis Grecorum **f. 21vmilitibus sociatus,8 qui faciens impetum cum militibus ipsis in illos9 qui regem Castorem intercipere conabantur disrumpit accies in multa uirtute bellandi, fratrem10 liberat, et equo restituit alieno. Pollux itaque igne furoris accensus in quendam Troyanum, Elyacum11 nomine, quem ante se primum inuenit, se uiribus totis iniecit. Erat autem hic Elyacus12 filius regis Carthaginis,13 nepos regis Laumedontis, ex sua sorore primogenitus. Quem dum Pollux14 odioso persequitur appetitu, letaliter ipsum uulnerat sic quod ex eo15 uulnere cecidit interfectus, Laumedonte rege uidente. Tunc Laumedon rex fluuiales prorupit in lacrimas, nepotis sui miserabiliter deflens casum. Et duris uexatus angustiis suos conuocat vniuersos, quos flebilibus monet in lacrimis ut in ultionem necis16 sui17 nepotis potenter insurgant. Et tunc emisso per eum cuiusdam cornu sonitu, quasi18 septem milia militum erga regem ipsum ad cornu sonitum accesserunt. Et facto impetu uersus Grecos uiriliter ipsos expugnant,19 sternunt, sauciant, et eos perimunt in ore gladii seuientis sic quod turpiter20 vertuntur21 in fugam. Quos Troyani usque ad extrema litora eorum nauium insequuntur.
Tunc cessisset Laumedontis22 regis uictorie finis et23 belli sed quidam ex Troyanis, nomine Dotes,24 letaliter uulneratus, uix seipsum regens, ab urbe Troye peruenit ad regem. Cui25 in uerbis flebilibus et singultibus anxiosis exponit excidium urbis sue, asserens vrbem suam Troie26 a suis hostibus interceptam. Quod Laumedon rex audiens
[[ Print Edition Page No. 41 ]]
anxiosa suspiria pectoris eduxit ab ymis et eiusdem cornu sonitu ad se prouocans gentem suam,Laumedon is about to win the victory when Dotes reports the capture of Troia. Laumedon is caught between the Greci who have entered the city and those he has been fighting, and is slain by Hercules. dimissis Grecis in litore iam deuictis, gressus suos accelerat1 uersus vrbem. Nondum igitur rex Laumedon multum perrexerat in armatorum comitiua suorum et respiciens a longe uidit magnam partem hostium suorum egressam ab urbe et aduersus eum in armatis cuneis festinare. Item aspiciendo post se uidit Grecos quos in litore quasi iam deuicerat animositate resumpta accelerare se2 cum maxima festinantia aduersus3 ipsum. Quid faciat4 inter hec stupefactus ignorat, cum in medio **f. 22rsuorum hostium circumquaque se cernat inclusum. Quid ultra? Committitur bellum asperimum inter utrosque, inter quos feruet et estuat prelium5 inequale, nam Greci in6 multo magis numero Troyanos excedunt. Sternuntur Troyani et ex crebris ictibus ensium perimuntur. Nec mora, ille vir strenuus tam fortis tam audax Hercules superuenit, qui7 forti sedens in equo, letiferis uulneribus coartans8 disrumpit9 acies et10 cuneos, disgregat aduersantes, et in eius potentia hostes, dum ipsum nequent tollerare nec uiribus preualere, iter sibi per turmas aperiunt, cum circumquaque ante eum cadant et deficiant interfecti. Demum11 uersus Laumedontem regem, quem indubitanter ipse presentit,12 impetu se dirigit furioso. Quem agressum violenter13 intercipit et interceptum interficit et ab eius corpore capite truncato14 in medio suorum rabie uiolenta15 proiecit. Quod16 postquam inspexere Troyani, deflent17 se sui regis18 regimine destitutos, quos ad se recipiendum in vrbem eorum spes nulla reducit nec alibi posse diffugere causa presidii aliqua spes expectat. Ruunt ergo Troyanorum hinc inde cadauera et deuicti Troyani campum deserunt, ad fuge subsidium anhelantes. Et eorum, si qui sunt, quos tueri potuit longe fuge subsidium, potuerunt19 forsan20 manus Grecorum effugere, cum ceteri letifero bello succumbant et per ictus ensium fit letifero finis bello.
The Greci enter and plunder Troia.Greci uero uictores desideratam vrbem uictricibus armis intrant, quam solis mulieribus, paruulis, et senibus semiplenam inueniunt pre timore mortis confugientibus21 ad templa deorum. Sed multe ex eis mulieres22 miserabiliter stupefacte hinc inde diffugiunt, earum23 paruulos tremulis deferentes in ulnis. Trepideque puelle errantes hinc inde aditum earum24 saluationis25 ignorant, relictis earum26
[[ Print Edition Page No. 42 ]]
domibus, innumerabilibus1 gazis plenis, quas omnes uictores Greci preoccupant, spoliant, et predantur, maxima etiam per eos habilitate captata, cum per unius continui mensis spatium Greci uacauerunt ad predam ipsarum.2 Demum uero urbis ipsius altis depositis men[n]iis per eosdem, summa palacia diruunt et indiferenter **f. 22vtradunt sublimia hedificia precipitem in ruinam, funditus cuncta subuertunt, et vniuersis templis vrbis ipsius more predonio spoliatis, quoscumque in eis confugientes inueniunt senes et paruulos indifferenter crudelissime3 morti tradunt, et templorum hedificiis traditis in ruinam, puellas4 pubescentes et formosas5 quas adinueniunt mulieres6 captiuas educunt7 et8 deducunt9 ad10 naues eorum,11 adducentes eas perpetue seruituti.
Exiona is given as prize to Thelamon. The Greci return home.In Laumedontis igitur regis12 palatium irruentes, antequam funditus fuisset euersum, in ipso limine captionis inuenerunt Exionam,13 puellam mirabilis14 pulcritudinis, filiam dicti regis — que inuenta uel nata utinam non fuisset! Quam Hercules in uictorie premium regi tradidit Thelamoni pro eo quod idem rex Thelamon in vrbem ipsam primus victor intrauit. Sed O mirabilis15 ingratitudo uictoris, si tibi palma uictorie sociauit16 Exionam!17 Hanc tibi sociare18 debuit nobilis gratitudo ut tam nobilissimam virginem tante pulcritudinis, forma decoram, tam nobilissimis moribus informatam, maritalis19 tede20 tibi copula sociasses, non ut ignominiose libidinis uoluptate21 eam22 improbe deturpasses,23 vt eam, que tibi uix cedere poterat coniugio sociata,24 indignam tibi meretricali25 contubernio26 statuisti. Ex hac enim27 Exiona processit estuantis28 tota materia rabiei, de qua postmodum maxima scandala processerunt, longis nutrita temporibus, et de qua dampna postmodum irreparabilia29 sunt secuta. Euersa igitur funditus vrbe Troie,30 ut proxime dictum est, Greci cum omnibus bonis ablatis ab ipsa naues eorum ascendunt, Troyano recedunt a litore, et committentes se pel[l]ago uelis extensis felici remige salui et uictores in Greciam sunt reuersi. Exultat ergo Grecia nimio tota pre gaudio in Grecorum ipsorum uictoria et in tantorum acquisitione bonorum, pro quibus omnibus grates,31 uictimas,
[[ Print Edition Page No. 43 ]]
et grata pacifica diis reddunt. De Troyanorum igitur1 spoliis Grecia plena tota fit diues. Quibus etiam ditatis victoribus, qui tunc illo fuerunt in tempore successores eorum per2 multa tempora post**f. 23rmodum successiue abinde3 fuerunt indeficientibus diuitiis opulenti.
The author draws from the destruction of Troia the lesson that serious consequences often spring from trivial causes.Destructa igitur et euersa funditus vrbe Troie,9 Laumedonte rege suo nequiter interfecto, tot militibus et nobilibus ciuibus neci10 traditis, tot mulieribus et puellis iugo seruitutis adductis, nobili Exiona, ipsius regis filia, meretricio more sub Thelamonis libidine constituta, viri prouidi diligenter aduertant quales sunt in hoc mundo ceci rerum euentus. Quare11 necessario deceat12 homines a friuolis etiam13 et leuibus iniuriis abstinere. Habent enim14 in se sepius15 leues iniurie ad instar ignis, cuius modica scintilla, cecis alimentis nutrita, sub cinere subito in maximas et adurentes flamas exalat.16 Discant etiam reges et principes alienigenis17 non obesse qui ad eorum regna se conferunt non ex maliuoli18 propositi fomite ut eorum regnorum scrutentur archana. Nam inuida fatorum series, felicium inimica, summa in summitate manere diutius semper negat, et19 vt status hominum20 deducat habilius in ruinam, per insensibiles et cecas insidias potentiores immittit et inducit ad casum, a friuola et inopinabili materia causam trahens ne prouisione prehabita per cautele subsidium ualeant se tueri. Sub hoc igitur inuolucro fatis ingerentibus, prima Troya destructa, talis nobilissimi regis Laumedontis infelicissimus finis fuit. Sed O utinam finis eius fuisset finis et extremus introitus tante cladis ut ob tam facilis occasionis causam qualis fuit Laumedontem regem in nudo litore terre21 sue22 Grecis alio23 nauigantibus repentinum hospitium denegasse in tanti facinoris tallionem (si facinus dici potest) mortis dispendium incurrisset, morti etiam traditis sui regni primatibus, eius transducta filia in extraneas regiones sub labe meretricie24 uilitatis! Sed illa mundanorum fatorum **f. 23vinuida dispensatrix a leuissimo radicis25 fomite zizanie causam trahit. Que dum incipit latenter obrepere, fit
[[ Print Edition Page No. 44 ]]
postea maxima1 mali congeries succedentis,2 dum fine succedente3 nequissimo, per intemporalia4 dampna eius extremus exitus5 concludatur.6 Hinc est quod ex premissis malis quanta fuerit postmodum malorum congeries subsequta nostra tempora non effugiunt7 memoriter recensenda, dum durante captione8 uiuentis Exione uiuaci memoria illa nobilissima et mirabilis9 magna Troya, que post euersionem10 predicte Troye prime11 postea fuit fundata, funditus postmodum12 fuisset13 euersa, tot regibus, tot principibus,14 tot milibus hominum bellicosa morte consumptis. Ad cuius et quorum narrandos euentus suo ordine sigillatim dirigitur stilus noster.15
Priamus was absent at the destruction of Troia. His legitimate children and his illegitimate sons.Laumedon itaque rex quendam habebat filium, nomine Priamum, ex regina vxore sua sibi susceptum, multe strenuitatis uirum et multe sapientie consilio prepollentem. Hic tempore casus patris presens non extitit apud Troyam, cum longis dierum curriculis16 iam exactis uersus quosdam paternos hostes et proprios in bellicoso exercitu in remotis partibus prelia confoueret. Hic eo tempore quo17 Greci irruerunt in Troyam quoddam castrum sibi rebelle diuturna18 obsidione concluserat, et in ea obsidione, sub spe uictorie moram trahens, cum vxore sua et filiis circa eius castri captionem solicita intentione uacabat. Hic habebat in vxorem quandam nobilissimam mulierem, nomine Heccubam,19 ex qua sibi susceperat procreatos quinque filios et tres filias. De quibus filiis eius primogenitus uocabatur Hector, inaudite strenuitatis miles, uirtute maxima bellicosus, cuius gesta uirtutum20 multa uigent in longa memoria, longum non sine causa recensura21 per euum. Secundus autem filius uocabatur Paris, qui22 et ipse dictus erat alio nomine Alexander, omnium iuuenum speciossimus,23 doctus pre ceteris in arcus magisterio et sagittis. Tertius uocabatur Deyfebus,24 vir strenuus et multa consiliorum discretione conspicuus.**f. 24r Quartus uocabatur Helenus,25 vir scientie26 multe, nam omnium erat doctrinis scientiarum liberalium eruditus. Quintus et ultimus vocabatur Troylus,27 iuuenis quam plurimum virtuosus in bello, de cuius strenuitate multa sunt gesta, que deinceps
[[ Print Edition Page No. 45 ]]
presens ystoria non obmittit.1 Filiarum autem prima vocabatur Creusa.2 Hec asseritur Henee fuisse coniugem. Quem Heneam in3 Venere4 concepit Anchises, de quo multa presens narrabit ystoria et de quo Virgilius post magne Troye casum in suorum5 opere Heneydorum6 multa describit.7 Secunda uero vocabatur Cassandra,8 que, licet uirginea honestate polleret, in liberalibus artibus plus pollebat, habens notitiam earundem9 et scientiam futurorum. Tercia autem et vltima vocabatur Pollixena,10 puella11 mire pulcritudinis et speciositatis immense. Preterea idem rex Priamus xxx filios naturales habebat ex diuersis mulieribus sibi quesitos,12 equestri13 dignitate conspicuos et fortissimos bellatores. Qui14 sunt hii: Odinal,15 Anthonius,16 Exdron,17 Deluris,18 Sinsilenus,19 Quintilienus,20 Modenius,21 Cassibilans,22 Dinadaron,23 Dorascarus,24 Pytagoras,25 Cicinalor,26 Eliastras,27 Menelaus,28 Ysidorus,29 Carras,30 Celidomas,31 Emargoras,32 Madian,33 Sardus,34 Margariton,35 Achilles,36 Fanuel,37 Brunus,38 Mathan,39 Almadian,40 Dulces,41 Godelaus,42
[[ Print Edition Page No. 46 ]]
Duglas,1 Cador2 de Insulis.3
Priamus rebuilds Troia.Vacante igitur rege Priamo cum consorte sua et eius omnibus filiis circa bella et4 castri obsidionem ipsius, ad eum orribilis illa fama peruenit quod eius pater Laumedon a Grecis extiterat interfectus, intercepta Troya et funditus diruta, occisis nobilibus et eius sorore Exiona5 in exilio et seruitute deducta. Obstupuit Priamus in talium relatione rumorum et dolore pro nimio factus est anxius, et in continuis lacrimis flebilem uitam trahens querulis vocibus anxiosa lamenta prodit et cumulat mestuosus; et illico omnem dissoluit exercitum, belli finem imposuit,6 obsessi castri castra7 deseruit,8 et gressus festinos accelerat uersus Troyam. Quam ut vidit funditus sic euersam et in9 aream conculcatam, sua et suorum irreparabilia10 dampna **f. 24vprospiciens multas produxit lacrimas, continuando per triduum suos11 luctus. Sed demum lacrimarum imbribus12 fluuialibus excollatis, amaro13 corde satisfactionis14 quasi15 recepta quiete, post depositos16 gemitus et lamenta, longo examinato consilio, placuit Troyam euersam iterum instaurare. Quam in ea magnitudine et fortitudine fabricare decreuit quod nullos hostiles timere posset insultus et in suorum offensionem hostium uere17 posset18 erigi ceruicosa. Hinc est quod quesitis undique19 fabris et peritis in hedificandis artibus et marmoreis celaturis, lapidariis, et doctissimis architectis omnis generis, marmora natiuis diuersimode insignita coloribus mirabiliter coegit instruere. Et sic amotis ruderibus et ruinosis locis20 purgatis in quibus21 consedit22 prima Troya, mirabilis longitudinis et latitudinis sub dei Neptuni nomine23 ciuitatem erexit quam eodem nomine Troyam uidelicit censuit appellari.24
In length and in breadth the city is three days’ journey. It has six towered gates.Fuit autem huius secunde Troye ambitus longitudinis trium dierum et latitudinis coequalis. Nec ante fundationem eius25 aut26 postea nunquam27 legitur condita ciuitas tante magnitudinis, tante pulcritudinis, aut similis speciei. Fuerunt etenim fundamenta eius in terre gremio constituta, multum28 profunda facta scissura et latitudine
[[ Print Edition Page No. 47 ]]
spatiosa. A terre igitur superficie usque ad summum eius superhedificata sunt menia1 in mirabili compositione murorum circumquaque2 cubitorum altitudine ducentorum, quorum superficies erat3 marmoreis incrustata lapidibus in uariorum diuersitate colorum ut4 intuentium aspectibus blandirentur. In murorum itaque ipsorum circumgiratione corone5 non multum vna turris distabat ab alia6 que supra muros eosdem excrescenti altitudine imminebant.7 Introitus autem et exitus ciuitatis ipsius fuit in sex ianuis institutus,8 quarum una Dardanides,9 secunda Tymbrea,10 tercia Helias,11 quarta Seca,12 quinta Troyana,13 et14 sexta Anthenorides15 vocabantur. Quelibet portarum ipsarum bellicosis fuerat firmata turribus per latera et in celaturis marmorearum imaginum16 circumquaque decora. Quarum quelibet amicis intrare uolentibus placidos permittebat17 ingressus et superbe resistentie quibuslibet **f. 25rinimicis duros et fortes minabatur accessus.18 Erant etiam ipsi muri ex exteriori parte per ambitus circumquaque obscuris hyatibus profundo uallo firmati, cuiusualli distantia19 inter se et muros eosdem longa planicies extendebat.
Every house is at least sixty cubits high. Covered colonnades protect pedestrians from rain.Infra20 uero ciuitatatem eandem instructa21 fuerunt infinita palatia et in ea infinite domus ciuium formosis hedificiis22 fabricate, que ciuitatem eandem ornabant in multarum latitudine platearum. Pro23 certo enim asserunt nullam domum, nullum hospicium24 in ciuitate Troye fuisse constructum cuius illud quod minoris depressionis25 extiterat supra26 terram saltem erectum in lx27 cubitorum altitudine non fuisset, totum etiam28 marmoreis firmatum lapidibus29 in mirificis ymaginum ferarum et hominum celaturis. Erant et eius platee longo30 et recto31 distense dyametro, in quarum medio disco<o>pertus aer uegetabilis aurore dulces et uarios refundebat afflatus. In ipsarum uero lateribus platearum innumerabilibus super columpnis marmoreis arcubus circumuolutis32 erectis, sub ipsorum hedificiis33 eleuatis, liber et cotidianus gradientibus patebat incessus34 ut nec a uentorum rabie nec ab ymbrium rore celesti uexarentur inuitis aspersionibus gradientes.
In the squares are the shops of the several artisans.Per plateas enim ipsas mechanicarum artium locate fuerunt proprie stationes, in quibus earum operarii, per certa loca distincti, cotidianis operibus et uenalibus artificiis insudabant. Hic1 enim architecti manebant, hic pictores, hic statuarii, hic marmorarii,2 hic le<c>ticarii manebant;3 hic canicularii,4 hic quadrigarii, hic lig<n>arii, hic mularii, hic deauratores albini, qui statuas et ymagines in auro pingebant, hic argentarii, hic5 dyatretarii,6 qui calices conficiebant ex uitro, hic er[r]arii, hic fusores, qui campanas ex metallo fundebant, hic signarii,7 qui sigilla formabant, hic fabricarii, qui camiscias suebant8 et bracas, hic fusarii, qui ferreo9 inferro fusos10 extenuant muliebres, hic perticarii, hic libratores, hic figuli, hic aurifices, hic plumbarii, hic specularii, hic pelliparii, hic fulones, hic carpentarii, hic tignarii, qui uehicula scilicet rotis11 uolubilibus sociabant,12 hic dealbatores armorum, hic balthearii,13 seu pantalarge14 qui opus deaurati eris in frenis apponunt, hic **f. 25vclassicularii,15 hic fabricenses, hic gineciarii,16 qui textores17 appellantur, hic geometre, qui iugera rusticarum terrarum numero diuidebant, hic baphi,18 qui pannos lineos et laneos in multo colore tingebant, hic pistores, hic tabernarii, hic19 cerarii,20 hic arilatores, quos mercatores uulgariter appellamus, hic argiroprate,21 id est distractores22 argenti, hic et alii23 plures qui venales24 artes mechanicas exercebant.
Through the middle of the city runs the river Xantus.Per medium autem ciuitatis ipsius quidam25 fluuius, Xantus nomine, decurrebat, qui, diuidendo ciuitatem ipsam in geminas partes equales, perhenni cursu habitantibus in ciuitate ipsa26 multa commoda conferrebat. Nam constructis iuxta ripam ipsius innumerabilibus molendinis, molendina ipsa ad vitam habitantium frumenta concussa in farine puluerem cotidianis usibus conuertebant. Hic etiam fluuius per meatus artificiose compositos et subterraneas catharactas27 per latentes ductus aquarum neccessaria fecunditate decurrens ciuitatem ipsam ordinatis incursionibus mundabat, per quarum lauacrum congeste immunditie purgabantur. Ad huius itaque fluminis instar28 ordinatus extitit Tyber29 Rome, qui, per
[[ Print Edition Page No. 49 ]]
medium Rome erumpens, per Troyanum Heneam ad similitudinem Troye factam1 vrbem Rome geminas distincxit in partes.2
In Troia chess and dice and, some say, tragedies and comedies were first invented.In hanc3 igitur vrbem4 Troye totius adiacentis regni gentes per vrbes alias et loca dispersas colligi Priamus et inhabitare5 decreuit. Quarum multitudine facta est nimium populosa, multis decorata nobilibus et undique tota plena in multorum incollatu uario plebeiorum. Huius autem ciuitatis diuersorum ludorum diuersa genera diuersis in ea adinuentionibus statuerunt. In6 ipsa primo adinuenta fuerunt scac<c>orum solatia curiosa, ibi ludi subito7 irascibiles8 alearum, hic repentina dampna et lucra momentanea taxillorum. Ibi tragedie et comedie dicuntur primitus institute, quamuis quidam asserant in insula Sicilie9 inuentam fuisse primitus comediam. Ibi inuenti10 leguntur11 ludi circenses12 et maiuma,13 que14 primo uidelicet ueris tempore, arboribus in15 multa fronde uirentibus et floribus in prima pubescentibus iuuentute, fieri primo mensis16 Maii consueuit. Ibi multorum aliorum ludorum genera adinuenta fuerunt, que **f. 26rconsueuerant hominum animos demulcere et humanis aspectibus solatia delectationis inger[r]ere ad exillarandas intuentium uoluntates.17
Priamus orders his own habitation Ylion to be hewn out of solid rock. The summits of its battlements are lost in the clouds. Within is a hall, with the royal throne at one end and at the other an altar to Iupiter.Sed et rex Priamus pro sue habitationis hospitio et proprie receptaculo mansionis in eminentiori loco urbis ipsius cuiusdam natiue rupis excelse magnum et famosum18 Ylion19 formari20 constituit, quod magnum eius palatium appellatur. Et magne21 magistra fortilicia firmitatis hac in rupe natiua uiolenter abscissa firmatum extitit inclitum Ylion, ab ymo usque ad summum sperica forma conclusum, cuius altitudo summitatem22 quingentorum passuum attingebat preter cacumina turrium in circuitu suo non multa distantia uicinarum, que in23 multo magis eandem altitudinem excedebant. Quarum turrium summitates pre altitudine nimia nubium veste continuis infusionibus24 tegebantur,25 et ex quarum summitate tam ardua vniuersa totius prouincie adiacentia loca et remotos etiam situs commode poterant intueri. Huius Ylion murorum superficies
[[ Print Edition Page No. 50 ]]
que se intuentium presentabat aspectibus non ex lactee1 calcis nitida forte2 dealbatura uiuebat,3 cum tota esset lapidibus incrustata marmoreis, in multorum uarietate distincta colorum et in diuersarum ymaginum celaturis, que intuentium aspectibus alludebant. Sic et eius fenestras non insignierat4 opus forte marmoreum, cum maior pars earum extructa5 fuisset ex quadris fulgentium cristallorum. Sic fenestrarum ipsarum columpne, sic capitella et bases earum. Ex interiori6 uero parte predicti7 palatii, inter alia8 hedificia concamerata mirifice, rex Priamus quandam salam instituit prolixe longitudinis et9 latitudinis consonantis, cuius extrinseca superficies erat tabulis uestita marmoreis, et ex lignis cedrinis10 et ebani eius tabulata11 testudo, cuius pauimentum musaici operis diuersificata materia diuersos distin[c]xerat in colores. In huius sale capite regium erat solium institutum, vbi mensa regia longa proceritate distensa locata extiterat, tota composita eboris et ebani subtilibus ex iuncturis. Sic et ab utroque latere mensarum ordo distensus comodas dabat12 discumbentibus sessiones. In alio uero capite sale ipsius mirabilis operis gemmis **f. 26vauroque contexti erat quoddam hedificatum altare in nomine summi Iouis, ad quod per xx gradus musaici operis13 institutione coruscos infatigabilis dabatur ascensus. In huius altaris igitur sumitate radiabat apposita ymago quedam aurea dei Iouis in longitudine xv cubitorum, tota ex auro electo composita, in maximi extimatione ualoris, quam uariarum gemmarum uenustabat impressio, et eius nobilitabant14 aurei substantiam hinc inde appositi15 in diuersis operibus vniones.16 Huius dei Iouis17 erat Priami regis summa et inconcussa fiducia, dum putaret per hanc longa felicitate uigere regni sui solium et potentiam sui sceptri per infinitam perpetuitatem temporis perdurare.18
Priamus, at a council of his subjects, proposes that they overlook the injuries done by the Greci provided the latter restore Exiona.Postquam uero rex Priamus secundum sui19 animi destinationem Troyanam vrbem proposito fine perfecit, perceptibili20 corde metitus est vniuersa, et animo diligenti considerans ciuitatem a se conditam tanta uigere fortitudine in potentia firmitatis, tanto se potenti populo circumfultum, tanta pollere multitudine strenuorum, tantis habundare diuitiis, fluctuantem animum ad graues iniurias sibi dudum illatas a Grecis dura cogitatione retorsit, et21 factus quietis impatiens
[[ Print Edition Page No. 51 ]]
in eadem ciuitate suam solempnem curiam curiosus celebrari mandauit. Quare conuenientibus in curia ipsa suis ciuibus vniuersis et eius filiis omnibus preter Hectorem, qui tunc in Panonie1 partibus, Troyano sceptro subiecte, de mandato patris agebat, necnon et aliis sibi coniunctis, idem rex, regio decorus sedens in solio, vniuersam plebem ab eius ore pendentem, facto silentio, taliter alloquutus est dicens:2 “O viri fideles et dilecti michi, iniuriarum mearum ex ipsius mali participatione consortes, reuera3 nostis et facto qualiter tam friuola tam inepta precedente rationis causa instigati Greci superbia ceruicosa in patriam nostram irruerint4 et michi meos et vobis uestros in tanta crudelitatis seuicia interemerint genitores, sororem meam Exionam,5 ex tam nobili stirpe progenitam, sub tante ignominie nube traductam et more meretricio deturpatam sub uili iugo detinent seruitutis, sorores vestras, filias, et vxores laribus paternis abstractas,6 uilibus **f. 27rministeriis sibi seruire sub seruitute compellunt, quondam vrbem nostram7 Troye, pacifice possessam a progenitoribus dudum meis, ab eis nequiter interceptam, dederunt exterminiis et ruinis, domos uestras et maiorum uestrorum hospitia funditus euertentes maiorum meorum thesaurizatas diuitias exposuerunt prede, et facultates uestras et bona in spolia diuiserunt. Esset igitur iuris ratio ut, fauentibus diis (qui superbis consueuerunt resistere), de communi assensu omnium uestrum communis exigeretur ultio de tot malis. Scitis enim habere nos ciuitatem magnam et tutam et in multa defensione firmatam. Scitis nos multa virorum pugnantium animositate suffultos. Scitis nos multum8 potentes in milicie, multis armis uberes9 bellicosis, multis nos habundare diuitiis et multarum rerum uescibilium opulentos, multa nobis competere potentum auxilia, et multa nobis iminere suffragia coniunctorum. Tempus itaque sic nobis10 esse11 uidetur acceptum ut contra hostes et offensores nostros manus et12 arma uertamus13 in ultionem nostram, et14 eorum excidium uiriliter anhelemus. Sed quia bellorum euentus est semper ambiguus et dubia sunt fata pugnantium, a preliorum temperare conflictibus esse tutius uideretur, nisi tam grauis iniuria, tam ignominiosa iactura dedecoris meum animum perurgeret.15 An abstinere ualeo rationabiliter a dolore cordis eximio,
[[ Print Edition Page No. 52 ]]
sciens sororem meam Exionam, deiectam1 exilio, ab extraneo detineri non in federis unione iugalis sed in turpis adulterii continua pollutione uexari? Placeat igitur saltem, in istis aggressionum nostrarum initiis, monitis et suasionibus requirere Grecos ipsos ut, si2 mihi restituere uelint sororem3 meam Exionam,4 nulla5 eis6 a nobis querula dirigetur7 in8 posterum set sub silentio de cetero compellemur9 inuiti10 dissimulare factas nobis iniurias vt a quietis nostre securitate perpetua fatorum inuida series repellatur.” Et contentus uerbis hiis rex11 Priamus suo colloquio finem fecit.
Priamus appoints Anthenor ambassador to the Greci to ascertain whether they will agree.Astantes igitur vniuersi discretum regis consilium uniuersaliter simul12 probant. Quare13 Priamus, suorum fidelium approbatione14 percepta, pro ipsius exequtione negocii Anthenorem, hominem multe discretionis, industrium,15 et legalibus institutionibus eruditum suum elegit in nuntium et legatum. Quem ipse rex precibus solicitat et mandatis ut ad sumendum16 huius **f. 27vlegationis onus et exercicium tante rei se uoluntarium offerat et in eius executione deuotum. Anthenor igitur deuotum se mandatis regis exhibuit et ad exequendum predicta deuotius nullas moras obiecit.17
Peleus rejects the proposal.Parata igitur classe et singulis ad causas facientibus nauigandi, Anthenor classem18 solicitus statim intrat et, sibilante malo pro uelis extensis in uentorum affla[c]tibus secundorum, tamdiu per spacia dierum et noctium nauigat quod apud Menusium,19 quandam videlicet ciuitatem de partibus Thesalie, sospes applicuit, vbi rex Pelleus moram casualiter protrahebat. Quo a rege Peleo20 in honoris uultu primo recepto, causam sui aduentus rex Pelleus sciscitatur ab illo. Cui Anthenor per hec uerba respondit:21 “A rege Priamo sum missus ad uos. Hec22 enim rex Priamus per me nuncium mandat vobis. Graues quidem et inmerenter23 sibi a uobis illatas iniurias non putat a uestre memorie recordiis excidisse, cum absque grauis offensionis causa sui genitoris irruissetis in regnum, quem neci24 nequiter tradidistis, euertendo funditus terram suam, et peremptis25 eius ciuibus, miseros26 quos fata uiuere uoluerunt in seruitutem et exilium deduxistis. Amplius sororem eius Exionam, puellam regiam (utinam matrimonio collocatam!), turpiter asportastis. Nam meretricio more pollutam
[[ Print Edition Page No. 53 ]]
turpiter contractat eandem detentor ipsius. Cum igitur sitis multe discretionis rex, vos idem rex Priamus rogat et monet, ut exinde cesset belli rabies et futura scandala non resultent, que detestabilia esse debent apud bonos et graues, operam, si placet, uellitis1 impendere ut saltem sibi soror sua restitui mandaretur, omnibus aliis dampnis et iniuriis quietatis ab ipso.” Que omnia postquam audiuit rex Pelleus, subito excanduit in furorem, et impetui non obtemperans ire sue ampullosis uerbis insultauit in Priamum, facilitatem2 ei exprobrans3 sensus sui, et minacibus iniuriis Anthenori recessum indixit, asserens quod si etiam per4 momentum moram in sua terra protraheret,5 hunc faceret nequiter **f. 28rneci tradi.
Thelamon rejects the proposal.Quod Anthenor audiens a rege Pelleo, licentia non petita, festinus classem intrauit et recedens a portu alto pel[l]ago se committit. Qui nauigans ignota per maria competentibus diebus et noctibus peruenit incolumis Saleminam.6 In7 ciuitate igitur Salemine8 tunc rex Thelamon presens erat, ad quem, a classe descendens, Anthenor se contulit loquturum. Quem ut uidit rex Thelamon uultu quodammodo non recepit amico, cum9 obtentu10 Exione11 aduersus omnes Troyanos continuum odium enutriret. Tandem aduentus sui ab Anthenore causam querit. Cui Anthenor, regis Priami asserens se legatum, legationis sue seriem sibi12 explicat13 in hec uerba:14 “Rex Priamus, Troyani regni dominus, nobilitatem vestram requirit affectuose vt sororem suam Exionam, quam in aula uestra indecenti15 tractatis obsequio, restituatis eidem, cum non multum uestram cedat ad gloriam regis filiam et sororem inhonesto contractare consortio, que fuit a pari nobili uel etiam a maiori relatione debita ueneranda. Nec tamen de hiis que a uobis erga eum detestabili modo sunt gesta multo dolore uexabitur, si restituendam eam sibi benignitas vestra16 prouiderit, quam adhuc rex Priamus poterit17 decenti forte matrimonio collocare.”18 Finitis igitur ab Anthenore uerbis ipsis19 et a Thelamone grauiter intellectis, grauem et subitam Thelamon exhalauit in iram et risibili20 uulto uerba profundens sic intulit per responsionis obiectum:21 “Amice, quicumque sis, de tui leuitate regis admiratione multa commoueor, cum nec ipse michi nec ego sibi alicuius
[[ Print Edition Page No. 54 ]]
amicicie noticia sim1 coniunctus, et ideo eius exaudire precamina non michi cedit ad uotum. Nouit2 enim3 ipse rex tuus me in ultionem cuiusdam facinoris cum quibusdam aliis Grecie nobilibus aduersus4 Laumedontem regem, eiusdem5 criminis patratorem,6 cum exercitu contulisse, et in mei cruoris effusione non modica bellicis armis Troyanam vrbem primum intrasse, propter quod, ex militie tocius assensu, in mee uictorie premium michi tradita fuit Exiona ad faciendum de ea mee arbitrium voluntatis.7 **f. 28vQuod non leue munus michi datum arbitror extitisse, cum8 et nimia speciositate sit ipsa decora, multis insignita doctrinis, et laudabilium morum compositione uenusta. Non est ergo9 michi tam leue rem tam reddere preciosam et in tanto mee uite discrimine quesitam.10 Dic ergo regi tuo Exionam obtinere non posse nisi per acumen gladii trucidantis et teipsum reputo fatuum ualde factum quando11 de tali legatione pondus assumere uoluisti, cum scire deberes12 manifesto discrimini te proinde subicere et in eorum potentia qui te et tui similes prosequuntur stimulis hodiosis. Recede igitur ab hac terra festinus. Quod nisi instanter feceris, scias te sine dubio mortis periculum incursurum.”
So do Castor and Pollux.Quod Anthenor audiens illico festinauit ad nauim et intrans in ipsam statim uentorum ductibus se commisit13 et ipso nauigante feliciter peruenit14 Achayam,15 ubi reges16 Castor et Pollux, de quibus supradictum est, moram insimul protrahebant. Ad hos Anthenor, de naui descendens, accessit, et, eis exposita sue legationis forma sibi date per Priamum de sue restititione sororis et illatis ab ipsis iniuriis sine causa, de suorum morte parentum, sue vrbis excidio, et de rerum depopulatione suarum, ad predicta exposita per Anthenorem sic Castor irato sermone17 respondit:18 “Amice, quisquis es, nec credimus nec putamus Priamum offendisse indebite, cum Laumedon rex, eius genitor, causam prestiterit mali sui, qui tamquam incautus19 inconsulte20 prorumpens21 offensam primus intulerit in quosdam terre nostre maiores. Eius igitur odium magis appetimus quam querere pacem ipsius, cum tam per premissa quam sequentia premissorum aduersus22 ipsum et suos hostilitatis spiritum assumpserimus. Nec te multum, credo, dilexit qui te fuit ad huius legationis tractatum23
[[ Print Edition Page No. 55 ]]
ortatus, cum1 et tu vitam tuam tibi parum caram esse monstraueris qui ob talem rem fines nostros presumpseris attigisse. Nulla igitur mora te teneat in hac terra, quia nisi discesseris festinanter, tue uite discrimen2 te senties subiturum.”
Nestor replies that his nobility alone prevents him from having Anthenor’s tongue torn out and his limbs dismembered, and orders him to depart at once.Anthenor autem hiis uerbis auditis illicentiatus recessit3 ab ipsis, ad nauim accellerat, et anchoris **f. 29rsubductis a mari4 statim cum Anthenore uelificat ipsa nauis et recte nauigans uersus Pilon,5 ibi sanus applicuit, vbi dux Nestor in multorum suorum comitiua nobilium morabatur. Ad quem Anthenor, de naui descendens, se contulit et ei,6 legatum se asserens regis Priami, legationis sue formam, prout ante Castori et Polluci, per omnia explicuit.7 Nestor autem, ut uerba percepit Anthenoris, in8 iram totus exardens, factus ob furoris rabiem discolor,9 Anthenorem rigido uultu respicit10 ab obliquo et ei talia uerba dictans impetuose respondit:11 “Serue nequam, unde te tanta deducere presumpsit audacia12 ut talium prolatione sermonum inficere presumpseris aures meas? Nisi me mea profecto frenaret13 nobilitas, mandarem a tuis faucibus linguam euelli, que tales prodiit in sermones et in dedecus regis tui, te tracto per terram ab equis membratim disiungi14 facerem membra15 tua. Discedas igitur a meo conspectu celeriter, quod si statim non feceris, que dixi tibi reuera tibi succedent.”
Anthenor encounters a three-day storm on his return to Troia.At16 Anthenor talium stupefactus horrore17 sermonum, dubitans tiranidem Nestoris et immanitatem ipsius, illico recedens ab ipso, suam peruenit ad nauim et incontinenti uelis extensis litora deserit piratarum. Et eo alta maria scindente18 pro reditu, odiosa cuiusdam rabies tempestatis obduxit19 aerem tenebrosa caligine, et contrariis ventis aflantibus20 funduntur ymbres in tonitruorum rugitu mirabili et corruscationum fulgoribus odiosis. Concitati fluctus a ventis excelsos21 tolluntur in montes. Nunc pup<p>is abstracta maris hyatibus periculosa petit yma profundi, nunc vndarum inflationibus eleuata per fluctus montuosa petit cacumina procellarum. Instat22 ergo23 euidens24 nauigantibus in25 ipsa uite discrimen26 et pro27 liberatione periculi effunduntur28 uaria diis uota. Sic ergo nauis illa
[[ Print Edition Page No. 56 ]]
per triduum patentibus subiecta periculis, quarto die cessauit tempestatis angustia et uentorum furor destitit1 mitigatus. Placantur maria, quiescunt fluctus, **f. 29vet nauigantes ipsi2 a3 mortis laqueis iam erepti4 spiritum confortationis assumunt, sic quod nauigantibus ipsis recto dyametro subsequenter ad oras Troyani portus adueniunt. Et eis descendentibus in terram optatam passu celeri ante omnia se conferunt ad templa deorum, ubi eorum uota supplices diis soluunt,5 sic quod Anthenor, post uictimas diis oblatas et post sacrificia de more6 libata, ad magnam Priami regis regiam in comitiua multorum de suo redditu ualde letantium incolumis et sospes accessit.
He reports to Priamus the insults of the Greci.Consedente igitur rege Priamo cum7 suorum comitiua maiorum, astantibus etiam quam pluribus aliis et eius filiis antedictis, Anthenor refert et recitat quicquid sibi in Grecia successerat seriatim. Narrat enim8 graue sibi responsum factum a9 Pelleo, minaces iniurias a Thelamone sibi datas, Castoris et Polucis obprobriosa responsa, duros et asperos a Nestore sibi timores incussos. Que omnia postquam audiuit rex Priamus, turbatus est ualde et dolore torquetur inmodice, senciens legatum suum in Grecia sic obprobriose receptum, et de recuperatione sororis sue factus est quodammodo desperatus.
Priamus is eager for revenge.Postquam uero rex Priamus per15 legationem Anthenoris factus est certus de Grecorum odio quod Greci tot continuatis temporibus aduersus eum et suos adhuc feruoribus uiuacibus confouebant, et quod ad restitutionem sororis sue Exione16 Grecorum animos non potuit demulcere, in suorum propositorum exordiis magis totus ardenter incaluit, et ad mittendum in Greciam gentem suam, multo nauigio conquisito, in offensionem Grecorum uiuacibus curis totaliter anhelauit. Set dic, rex Priame, quis fatorum casus infelix ad17 tante18 infelicitatis audaciam tue quietis animum instigauit ut frenare19 proprios animi motus tui, licet non sint in **f. 30rhominis potestate, per matura consilia minime potuisses, ut, dum licebat, abstraheres
[[ Print Edition Page No. 57 ]]
ab iniquis consiliis pedem tuum, et dum licebat, sciuisses tuas preteritas dissimulare iacturas, que per tot annorum curricula forte1 poterant obliuione deleri? Sane non aduertisti quod uulgariter dici solet et quod plerisque hominibus2 dicitur accidisse, qui dum3 sua contendunt uindicare4 dedecora, excrescentibus malis, maioris dedecoris inuoluuntur augmento? Tutius ergo fuit ei quod uulgariter dicitur similiter5 adherere: “Qui bene stat, non6 festinet ad motum”; nam qui sedet in plano, non habet unde cadat. Voluisti enim te submittere fatis ambiguis ut7 de infelici casu tuo et finali tuorum excidio, de8 tante urbis ruinosa iterata iactura, dares futuris gentibus longam materiam — uelut9 delectabiles10 fabulas — recensendi, cum de sinistris successibus aliorum libenter hominum mulceantur auditus. Set quid postea tibi et tuis inde successit presens narrationis ystorie series manifestat.11
He summons a council and proposes that an army be immediately sent to take the Greci unawares.Rex igitur Priamus, conuocatis omnibus Troye maioribus et in regio Ylion eis12 coactis in unum, sic alloquutus est illos:13 “Ecce prout de consilio uestro processit Anthenor, missus in Greciam pro a Grecis mea recuperanda sorore ut odium quod gerimus apud14 eos15 pro bellorum scandalis euitandis sedari posset16 in posterum, rediit, sicut scitis, et qualia obtinuit ab ipsis sinistra et17 obprobriosa responsa notum est uobis, non considerantibus eis dampna tam grauia que nobis intulerunt et tam graues iniurias non18 uerentur. Et O utinam penitentia19 ducti20 saltem uerbo cognoscerent quod male gesserunt! Sed in maioris elationis21 superbiam eleuati nobis grauiora minantur. Absit ergo quod sinistrante fortuna nobis acciderent que minantur. Absit etiam ut22 de tot sine causa23 grauiter24 commissis ab eis25 penam debitam non exoluant per nos eis diis fauentibus infligendam. Credimus enim eis26 esse in uiribus potentiores,27 munitam et tutam ciuita**f. 30vtem habere ab omnium hostium28 insidiis profecto securam, etiam si maior pars hominum nobis constitueretur aduersa. Multa enim et nos multorum strenuitate uigemus militum et peditum, pugnandi duritiis29 expertorum, plena quidem uictualium copia et30 indeficientium in31 omnibus futuris necessitatibus habundamus,
[[ Print Edition Page No. 58 ]]
diuitiis exhuberamus eximiis, et nichil nobis ad offendendi molestias ingerendas nec ad defendendi subsidia deesse uidemus. Gratum michi ergo uidetur, si1 uobis uidetur acceptum, ut aduersus Grecos ipsos, tam impios hostes nostros, exerceamus saltem in aliquo uires nostras, vt saltem in istis aggressionis2 initiis in terras et partes eorum gentem nostram bellicosis insultibus transmittamus, que3 in terras eorum4 et homines eorundem,5 insidiarum nostrarum ignaros, repente irruat,6 maxima eis dampna et detrimenta depopulatiua7 illaturi8 priusquam ad eorum defensiones arma excogitata ualeant eleuare. Est enim hic casus ut quilibet nostrum personas et res proprias debeat fortune committere ad instaurationem dampnorum nostrorum et ad nostre grauis iniurie ultionem. Nec nos terreat si Greci ipsi aduersus nos et predecessores nostros obtinuere9 uictoriam. Nam non nouum est ut uictor a uictis multociens superetur.”
Priamus bids his eldest son Hector assume responsibility for the conduct of the war.Verbis igitur regis et monitis omnes astantes unanimiter annuentes deuoto corde se offerunt in omnibus eorum facultatibus et personis. Propter quod rex Priamus ad10 eorum oblationes,11 tam grato corde uulgatas,12 in maioris appetitus audaciam et animositatis feruentiam suam aperuit uoluntatem. Sicque rex ipse, in oblationibus ipsis exillaratus inmodice, recedendi licentiam affectuosis uerbis tribuit unicuique, remanente rege in suo palatio cum omnibus filiis suis tam ueris quam naturalibus tunc existentibus cum eodem. Erat enim et tunc Hector presens cum13 eis qui iam a Panonie partibus redierat14 ad ipsius regis imperium patris sui. Quos omnes sic rex facto silentio est uerbis talibus alloquutus. Set antequam ad uerba ipsa prorumperet, lacrimis ora rigauit et inter medios singultus et lacrimas taliter sua uerba profudit:15 “Nunquid in memoria uestra non16 uoluitis auorum uestrorum **f. 31rnecem et seruitutem Exione, que meretricio more tractatur uobis uiuentibus et in tanta potentia constitutis? Dignum ergo erit et iustum ut ad uindictam tanti pudoris debeatis assurgere et totis uiribus anhelare et si non in17 ultionem18 auorum uestrorum19 saltem in satisfactionem uoluntatis mee, qui tanta exinde uexor angustia et innumerabilibus doloribus incessanter, cum vos ab annis teneris educauerim et dolorum meorum
[[ Print Edition Page No. 59 ]]
debetis esse participes naturali et probabili ratione.” Et conuersus1 ad Hectorem dixit illi: “Et2 tu, karissime fili Hector, omnium fratrum tuorum primogenitus, qui et armorum excellentia et uirtutis strenuitate precedis ceteros fratres tuos, hos meos amplectere monitus et preceptorum meorum animosus executionem assumas. Sis ergo tu solus dux et princeps huius negocii et vniversi tui fratres tibi prorsus obediant et omnes alii regno nostro subiecti, qui in potentia tuarum uirium nosti domare superbos et in tue animositatis audacia3 cogis flectere ceruicosos. Ego enim ab hodie in antea de eo quod de presenti negocio sit futurum me totum ex<s>polio et tuis humeris fortioribus totum impono, quia in tua iuuenili duritia potens es bella committere et bellis strenuis preualere, quod me4 natura debilis posse non patitur, cum ad senium iam declinem.”5
Hector advises against a resort to arms. Grecia has more powerful allies than Troia and Exiona is not worth the lives of the best of the Troiani.Et uerbis suis6 rege Priamo fine facto, Hector in uultu quasi pudoris et honestorum prolatione uerborum ad regis patris sui7 uerba respondit:8 “Karissime9 mi domine rex, nunquid est hominum inhumanum et humana dissidens10 a natura de illatis iniuriis passos11 non appetere ultionem? Et si nos, qui12 tanta nobilitate uigemus quorum iniuria minima pudoris est magni (cum personarum qualitas iniuriarum qualitatem minuat et augmentet), si13 uindictam appetimus de iniuriis nobis illatis, non sumus degeneres hominum14 a natura, cum etiam animalia irrationabilia uideamus hoc uoto potiri. Nullus est ergo inter uestros filios, care pater, qui de nece nostrorum auorum magis teneatur uindictam appetere sicut ego, qui sum primus in15 eorum ordine geniture et16 ideo primus esse debeo in vlciscendi feruore. Pre ceteris ergo cum omni auiditate desidero uindictam eorum17 **f. 31vappetere, ut etiam in cruore meo mea dextera cruentatos interimat qui crudeliter meorum auorum et ciuium effudere18 cruorem. Vnum tamen, rex discrete, ad uestram reduci peto memoriam ut huius19 aggressionis nostre,20 tamquam prudens et sagax, consideretis non solum21 inchoandi principia uerum eciam22 sequentia media et exitum qui succedit in fine. Non est enim23 discretionislaudande24 consilium singullari25 scrutatione26 non27 rimari, negociorum initia tantum28 appetere29 nec aduertere finem
[[ Print Edition Page No. 60 ]]
ipsorum. Quid enim prodest alicui bene forte in principiis agere que demum terminari contingunt fine sinistro? Laudabilius1 ergo est ab illis iniciis abstinere que euentus dubios in se habent et que magis ad infelicia quam2 felicia se declinant. Illud enim felix potest dici principium cuius exitus felix fuit. Hec enim uerba, discrete rex, hic3 ideo in dicendi audacia iam prorupi vt4 ultionis auiditas non eripiat inconsulte5 spiritum voti uestri in eo6 cuius finis est dubius an7 succedat prospere uel aduerse. Nostis enim, pater karissime, totam Africam8 et Europam9 hodie Grecis esse subiectam, quanta Greci multitudine militum sint suffulti,10 quanta11 sint strenuitate pugnaces, quantis sint pleni diuiciis, et quante potestatis uigeant di[c]tione. Non est equalis hodie potentia Asye12 potentatui tot virorum, cum, etsi in Asia multi uigeant homines, non tamen sunt impugnandi exercicio nimium bellicosi. Certum ergo magis apud nos potest esse quam dubium, si arma contra potentiores nobis in discusso consilio ingeramus, vix aut nunquam nos posse finem attingere13 peroptatum. Statum ergo nostrum, qui hodie tanta quiete molitur, tanta felicitate refulget, ad quid uexationibus grauibus appetimus perturbare et14 de iocunditatis requie uenire ad victimas nostrarum miserabiliter15 personarum? Sane non est Exiona tam caro precio redimenda pro qua forte16 (quod absit!) de melioribus nobis et forte de omnibus est comutatio facienda. Conniuentibus igitur occulis non est incongruum Exione dissimulare fortunam, que iam tot annis suis est aptata dispendiis et quam mors in breui potest ab aura uiuaci diuellere, ut nobis omnibus sit parata causa quietis. Nec uestra, care **f. 32rpater, credat oppinio me ista bellorum timore aut cordis pusillanimitate proferre sed dubito fortune sinistros euentus et ne tui sceptri dignitas sub insidiosis casibus fortune uacillet. A quibus, dum licet, liceat abstinere, nam licita est et salubris dissuasionis ratio inicia dissuadere que placeant,17 antequam, infelicibus mediis subsequtis, eorum exitus dampnis et doloribus18 continuari cogantur.”
Tacuit ergo post hec uerba19 discretus et strenuus Hector. Sed Paris, qui uerba Hectoris diligenter audiuit, statim se errigens stans20 hec uerba profudit:21 “Audi, rex, karissime pater,22 de fine prospero
[[ Print Edition Page No. 61 ]]
prosequendo quis nostrum potest probabiliter formidare,Paris advocates war, offering, if he be sent to wage it, to bring back from Grecia a noble woman in exchange for Exiona. He has dreamed in Minor India that Venus promised him such a woman for adjudging her the prize for beauty. si contra hostes nostros arma bellicosa ingeramus?1 Nonne sumus tot strenui, tot potentes, tot2 diuites,3 et in4 tam5 forti ciuitate locati? Quis probabiliter oppinari potest nos sic feliciter et secure compositos in nostris laribus posse confundi? Fiat igitur audacter,6 karissime domine,7 quod per vos dictum est, ut mittantur scilicet8 nauigia depopulatura Greciam, que gentem nostram enormibus afflixit iniuriis et dampnis irrecuperabilibus est predata. Me etiam, si placet, karissime pater, iubeas9 cum illis proficisci nauigiis, quia pro certo sum certus deos uelle grauiter me Greciam posse confundere et grauiter depredari necnon, et de optimatibus Grecie mulierem nobiliorem10 eripere et in Troyanum regnum a me captam posse transferre, que pro redemptione uestre sororis11 Exione de facili poterit commutari. Quod si a uobis querendum est qualiter istud sciam, dabo de hoc uestre conscientie certum signum quod a diis ipsis pro certo recepi. Nondum enim sunt multi dies elapsi, dum agerem in Minori12 India13 iusso uestro, celebrante sole sol<s>ticium estuale, dum14 sol sub principio Cancri ageret cursum suum, quodam die Veneris, venationis causa, placuit michi adire15 nemora in16 multorum collegio venatorum. Que dum17 diluculo fuissem ingressus, multis laboribus eis hinc inde venatorie perquisitis, nichil inuenire potui michi gratum ad predam. Sole iam constituente meridiem et quasi circa uesperarum confinia declinante, demum, ingerente fortuna, quidam **f. 32vceruus apparuit18 in ipsorum locis nemorum solitariis uagabundus, quem cursu meo appetens peruenire putaui. Propter quod deserui socios, qui me19 sequi non poterant in celeritate currendi, et elongatus ab eis in ipsius nemoris solitudine quod Ida20 vocatur perueni solus tenebrosas ad umbras, in21 quibus ab aspectibus meis ille ceruus euanuit, forte ob frondosas22 ipsius nemoris arbores uel ob multam23 celerem fugam eius.24 Lassatus25 ergo26 ego necnon etiam equus meus, ab ipso27 persequendo28 amplius destiti, cum equs meus totus esset madidus29 pre sudore et uelud ymbres aquosos effundens30 diffundebat31 cumulando subitas32 guttas guttis. Quid ultra? Descendi fessus ab equo et ipsum in ramo cuiusdam
[[ Print Edition Page No. 62 ]]
arboris michi propinque cum habenis freni sui studui colligare;1 deinde straui me solo, quod adhuc multo uirebat in gramine2 (arborum umbraculis eius prohibentibus siccitatem), et depositis arcu et pharetra quam3 gestabam, fictitium michi ex eis constitui iacenti puluinar. Nec mora, me lentus4 sopor inuasit, tanta me rapida preoccuppans grauitate quod uisum fuit michi nullo preterito tempore dormiuisse. Soporatus igitur tam grauiter vidi in ipso sompno meo mirabilem uisionem — quod deus, scilicet Mercurius, tres deas in suo comitatu ducebat, Venerem uidelicet, Palladem,5 et Iunonem. Qui ad me statim accedens, predictis deabus parum a se distantibus, michi dixit: ‘Audi, Paris,6 ecce adduxi has tres deas ad te propterea quod inter eas quoddam nunc7 litigium est exortum, de quo disposuere8 se committere arbitrio tuo soli, vt9 lis10 ipsa inter eas11 tuo iudicio12 dirimatur.13 Vescentibus enim14 eis15 in quodam solempni conuiuio, quoddam pomum mirabile16 et formose17 cellature, de materia preciosa, iniectum extitit inter eas, in quo Grecis litteris continetur inscriptum ut pulcriori detur ex eis. Cum igitur quelibet earum18 precedere aliam de forma contendat et exinde putet ipsius pomi premium promereri, tuo de hoc iudicio se19 submittunt et quelibet earum tibi per me promittit premium pro tui remuneratione arbitrii ab ea infallibiliter consequendum quam in pulchritudine et pomi questu putaueris anteponi. Si Iunonem enim preferre decreueris, inter alios mundi magnificos illa constituet te maiorem; si uero Palla**f. 33rdem, omnem ab ea humanam scientiam pro premio consequeris; quod si Venerem, pulchriorem se et de Grecia nobiliorem feminam ab ea in tuum premium reportabis.’ Ego autem, talibus a Mercurio auditis20 promissis et21 donis, sic sibi respondi quod uerum de hoc iudicium non darem nisi se omnes nudas meo conspectui presentarent, vt per inspectionem meam22 singulas earum corporis pro uero iudicio ualeam contemplari. Et statim Mercurius dixit michi: ‘Fiat ut dicis.’ Depositis ergo uestibus predictarum trium dearum, sigillatim23 qualibet earum nuda meo conspectui presentata, visum fuit michi24 prosequendo25 iudicium ueritatis quod Venus sua forma
[[ Print Edition Page No. 63 ]]
patenter1 predictas duas alias2 excederet,3 et ideo decreui eam dominam esse pomi. Venus autem ex predicta pomi victoria facta congaudens4 submissa uoce michi promissum a Mercurio infallibiliter confirmauit. Et recedentibus illis a me statim sompno et sompnio sum solutus. Putas ergo,5 care pater, deorum promissa frustratoria posse censeri? Sane certus penitus esse puto quod, si me in Greciam miseris, indubitanter mecum deferam mulierem iuxta promissa diuina. Mitte me ergo,6 pie pater, quia mei missio pro certo vestrum animum iocunditate replebit.” Et hiis dictis Paris suis sermonibus finem fecit.7
Deiphebus recommends that Paris’ offer be accepted.Finita igitur ipsius Paridis responsione predicta, surrexit Deyfebus, tercius natus regis, et ad eius eloquium8 dato silentio, intencionis sue conceptum retinere non ualens in hec uerba resoluit:9 “Karissime rex, si in omni negocio quod est aliquis aggressurus uellet singula que possent esse futura particulari deliberatione rimari, nunquam esset aliquis qui alicuius rei oneri se subiceret animosus. Nam si semper agricole diligenti10 deliberatione pensarent quanta a11 raptu uolucrum auferenda sunt semina, nunquam forte semina sulcis darent. Parentur ergo,12 pater carissime,13 nauigia in Greciam profectura, quoniam consilio Paridis non potest probabiliter contradici. Nam si contingat eum aliquam nobilem de Grecia educere mulierem, de facili poterit euenire quod eius commutatione recuperare possemus **f. 33vExionam, ob quam totius nostri generis diffamata prosapia loquacis14 opprobrii squalore15 sordescit.”16
Helenus predicts the overthrow of Troia if Paris goes to Grecia.Helenus uero, quartus filius regis in ordine geniture, postquam dictis17 suis Deyfebus finem fecit, a propria sessione consurgens animi sui motum aperuit in hec uerba:18 “Magnanime rex, pro deo uota vestra19 ceca non eripiat20 auiditas21 ulciscendi.22 Scitis enim, diis fauentibus et eciam vobis ipsis, me instructum et totaliter eruditum in sciencia futurorum, quod ex preteritis vestra iam cognouit industria nunquam ex ore meo aliqua uaticinia processisse que ipsam puram ueritatem non extiterint assecuta. Absit ergo23 ut Paris24 in Greciam se conferre presumat. Nam pro certo teneat vestra scientia
[[ Print Edition Page No. 64 ]]
quod, si Paris in Greciam se duxerit conferendum terram aliquam inuasurum, hanc nobilem ciuitatem uestram funditus euertendam1 a Grecis, ciues uestros morti tradendos2 et nos omnes a vestris renibus3 descendentes. Abstineatis ergo ab hiis quorum finis est dolor et4 execucio mortis amare, ne5 proinde teipsum doleas truncum6 et7 Heccubam, carissimam consortem tuam, excidio traditam et omnes tuos gladio seuiente truncatos, cum hec omnia sint futura reuera8 si Paris9 Greciam cum exercitu presumat adire.” Et hiis dictis quasi dolens se in propria restituit sessione.10
Troilus, denying the prescience and deriding the timidity of Helenus, advises war.Ad hec igitur uerba Heleni sapientis uacillauit regis animus et titubacione11 repletus extitit12 non modicum stupefactus. Propter quod factum est inter13 astantes tacitum ex omni parti silencium nec erat aliquis inter eos qui presumeret in vocem sermonis erumpere.14 Tunc ille Troylus,15 ex regis filiis iunior postremo susceptus, ut uidit omnes pre multa turbacione silere, rupto silencio in hec uerba prorupit:16 “O viri nobiles et nimium17 animosi, ad quid turbamini18 circa plurima ad uocem vnius pusillanimis sacerdotis? Nonne19 est timere20 proprium sacerdotum21 bella, uitare22 **f. 34raggressus,23 quos sola24 pusillanimitas facit25 amare delicias et in sola uescendi ciborum et potus saturitate tumescere? Quis26 enim27 sapiens pro certo tenere potest hominum28 consciencias ignorantes futura posse prescire deorum? Non hoc sapientis est credere, cum29 hoc30 ex sola procedat stulticie leuitate. Pergat igitur Helenus, si timore concutitur, in31 templum32 celebrare diuina et sinat alios qui labe uerecundie obducuntur debitas in armorum conflictu exposcere ultiones. Ad quid circa eius uerba tam vana tam friuola, rex inclite, perturbaris? Iube nauigia soluere et exercitum ad iter accingere bellicosum, cum non sit ferendus de cetero tantus pudor nobis a Grecis illatus absque tallione vindicte.”
Et hiis dictis tacuit Troylus. Cuius animositatem et dictum33 astantes ceteri laudauerunt et omnes consilium eius probant, sic quod, mandante rege, consilio ipso soluto, predicti regis filii cum eodem rege paratas mensas appetunt discumbentes. Postquam uero
[[ Print Edition Page No. 65 ]]
rex Priamus,His advice is approved. Priamus sends Paris and Deiphebus into Pannonia for knights. He summons a popular assembly to ratify the mission of Paris to Grecia. prandio celebrato, suo sedit in solio in suis propositis estuans et in execucione ipsorum importune totus anhelans filios suos, Paridem et Deyfebum, uocauit ad se et expressim1 mandauit eisdem vt in2 Pannonie prouiuciam se conferant festinanter delaturos secum milites strennuos quos in Greciam cum nauigiis secum ferant.3 Et eodem die idem rex Priamus4 predictos5 Paridem et Deyfebum6 coegit ad iter, qui statim,7 a rege ipso obtenta licencia, recesserunt.8 Sequenti uero die idem rex Priamus vniuersos ciues ciuitatis Troye ad generale colloquium9 conuocauit et conuenientibus illis hiis est eos10 sermonibus allocutus.11 “O fideles et dilecti ciues, satis est notum vobis quantis fuerimus per Grecorum **f. 34vsuperbias iniuriis opprobriosis et dampnis innumerabilibus lacessiti nec vos latet passos iniuriam, cum etiam alienis fabula facti sumus. Nec mee sororis Exione permittit seruitus manifesta quiescere uota mea, cum in eius memoria dolore constringar, quem continuata recordia nullatenus abolere permittunt.12 Scitis enim13 me14 pro recuperatione ipsius15 in Greciam discretum Anthenorem destinasse, qui, cum non fuerit exauditus a Grecis, doloris mei materias duplicauit. Sed quia ferro16 curanda17 sunt uulnera que beneficia non senciunt medicine, proposui Paridem in armata manu et marino18 exercitu, multo completo milicie,19 in Greciam destinare vt hostes nostros potenter invadat, dampnis afficiat20 quibus potest,21 forte de eis aliquam nobilem mulierem hostiliter interceptam ad ciuitatem nostram adducat, per quam commutationem22 sororis mee diis fauentibus valeam promereri.23 Quod quia exequi non decreui absque uestri approbacione consilii, proposui hoc uestre propalare noticie, vt, si vobis uidetur esse salubre, perseueretur instancius in24 incepto. Licet enim hec omnia satis intime tangant me, tangunt communiter et vos omnes. Et quod omnes tangit, sapiente dicente,25 debet ab omnibus comprobari.”26
Pertheus, son of the sage Euforbius, informs Priamus that his father prophesied the destruction of Troia if Paris went to Grecia.Regis igitur eloquio fine facto,27 dum lata paterent vndecunque28 silencia, quidam miles de circumstantibus Pertheus29 nomine, filius quondam Euforbii,30 magni philosophi, in quem31 narrat Ouidius animam magni32 Pictagore33 fuisse transfusam, surgens in hec uerba
[[ Print Edition Page No. 66 ]]
prorupit:1 “O2 nobilissime rex, cum sim totus erga maiestatem vestram zelo fidelitatis accensus, que memorie vestre reducere non omitto maiestas vestra benigne recipiat,3 tamquam prolata ab intencione fideli. Nouit4 enim vestra serenitas me patrem Euforbium5 habuisse, qui plus6 quam centum octuaginta7 annos uitali potitus est aura, qui cum omnis philosophye fuerit imbutus scientiis, plenam prescientiam8 habuit futurorum. **f. 35rHic multociens dixit michi et pro certo firmauit9 quod si filius vester Paris sit iturus in Greciam ut ex Argiuis10 more predonio ducat uxorem, quod hec uestra nobilis ciuitas magna Troya in cinerem11 sit reuersura12 per Grecos, vobis et omnibus vestris crudeliter et13 nequiter interfectis. Quare, sapientissime rex, non horreat vestra nobilitas acquiescere uerbis meis, cum non sit tutum uerba sapientum contempnere et in14 hiis precipue in15 quorum abstinencia dignitas vestra non leditur et in eorum perseuerancia potest inesse causa — quod absit! — perpetue vestre ruine. Cur appetitis insidias apponere uestre quieti et tranquillitatem vestram submittere casibus qui omnium periculorum genera in se habent? Abstineatis ergo, si placet, ut16 dies vestros felices absque vexacionis molestia feliciter protrahatis, vt17 filius vester Paris Grecie terminos non attingat vel saltem alius quam ipse in Greciam dirigatur.”
The people approve the mission of Paris. Cassandra foretells the ruin of the city.Ad Perthei18 uerba talia proferentis rumor fit maximus inter astantes, cum et eius paterna uaticinia reprobent et Perthei19 suasiones uiolenter impugnent. Quibus O utinam annuissent, nam que postea sequta sunt scandala futura forsitan non fuissent! Sed quia futura discrimina ineuitabilia fata constituunt, placuit communiter omnibus Paridem in Greciam cum nauali exercitu se conferre. Et sic,20 colloquio fine facto,21 vnusquisque recessit. Quod postquam peruenit ad Cassandre22 noticiam, regis filie,23 consilium fuisse pro certo firmatum Paridem debere24 in Greciam se conferre, velut infatuata, prorupit in maximos ullulatus et uocibus25 altis exclamans prosiliit26 in hec uerba:27 “Ha nobilissima Troye ciuitas, vnde tam dira et tam dura fata28 te detrahunt vt grauibus29 in breui sis subuertenda30 periculis et tuarum turrium alta cacumina dissoluantur et dentur precipitem in ruinam? Ha infelix rex Priame, quod crimen
[[ Print Edition Page No. 67 ]]
diceris commisisse ut tui et tuorum mortem1 defleas hominum et perpetuas seruitutes? Et tu, regina Heccuba, cuius sceleris es inuoluta contagio ut omnes uideas partus tuos crudeli nece2 succumbere? Cur non prohibes Paridem **f. 35vadire Greciam, qui tante pestis futurus est causa?” Et suis clamoribus fine facto, surgens ad regem patrem se contulit et ymbribus lacrimarum flebiliter regem patrem amonuit ut desisteret ab inceptis, tanquam illa que in sue scientie celebribus documentis futura mala3 preuiderat4 et preuisa uocibus flebilibus diuulgabat. Sed fortune aduersitas,5 que iam dederat suo cursui6 uoluntarios instinctus et motus infelices, accelerabat ad exitus, processus exinde auidos ordinando. Sane si dissuasiones Hectoris, Cassandre7 monitus, suasiones Heleni,8 subiecciones Perthei9 fuissent efficaciter exaudite, perpetuis duratura temporibus, O nobilis et sublimis Troya, uigeres. Sed inexorabilia fata malorum postquam infelicia prouentura decernunt,10 contraria et aduersa hominum mentibus representant et insinuant pro acceptis.
Paris and Deiphebus return from Pannonia with three thousand soldiers. Twenty-three ships are prepared for the expedition, with Paris and Deiphebus in charge.Tempus erat quod iam sol inter Iades16 et Pleiades17 perfecerat cursum suum, qui dum esset in signo Thauri,18 mensis ille Maius19 diuersis floribus planicies aruorum ornauerat et nouis virentes20 frondibus arbores in fecunditate florum fructus proximos promittebant,21 cum Paris et Deyfebus a Pannonie partibus redeuntes tria milia militum secum adduxerunt, qui in armorum exercitio multa strennuitate uigebant. Et paratis nauibus xxiiibus numero magnis et omni plenitudine necessariorum honustis, rex Priamus Anthenori et Henee, de quibus supra relatum est, necnon et Polidamas,22 ipsius Anthenoris filio, mandat23 et precipit24 ut cum Paride in Greciam cum ipso naual<i> exercitu se accingant. Quibus deuote annuentibus, idem rex Priamus, omnibus conuocatis in vnum qui deputati fuerunt per eum in predictum nauigium proficisci, sic allocutus25 est illos26 dicens:27 “Non est opus ammodo uobis super suscepto28 negocio multos replicare **f. 36rsermones, cum uobis plene sit cognita que urgens
[[ Print Edition Page No. 68 ]]
causa meum anxiat animum, quare in Greciam decreuerim1 uos conferre. Etsi illa ratio debuit esse potissima, illatarum scilicet2 iniuriarum uobis et michi uindictam appetere, tamen preponderans causa magis est illa vt meam possim exinde recuperare sororem, que sub multo dedecore et anxiosa infelicitate uilescit. Ad quam obtinendam omni debetis animositate consurgere, cum pro ea recuperanda iuste3 uideamur arma mouere4 contra detentores5 ipsius. Scitis enim et uos iniuste Danaos nos offendisse6 et per iniustas offensas nos7 arma iuste8 capescere,9 cum ei10 sit secundum iusticiam ignoscendum11 qui prouocatus appetit se ulcisci. Moneo igitur ut quantumcunque12 potestis detis operam uirtuose in ipsa mea recuperanda sorore. Nam nunc est tempus13 acceptum vt per hostes uestros14 uestra probitas diuulgetur et strennuitas vestra patenter15 appareat, que uirtuose uiget16 in vobis. Me igitur scitote paratum,17 si casus se ingerat ad obtinenda diis fauentibus uota nostra, ad requisitionem vestram me in multo uobis ministrando18 subsidio prodigaliter processurum, vt19 vniuersos Danaos potentia nostra perterreat et grauia eorum dispendia in forti uirtutis nostre brachio deflere20 cogantur. Super huiusmodi21 igitur22 execucione negocii Paridem habebitis in principem et ductorem et Deyfebum secundum a Paride in consilio sapientum Anthenoris et Henee, qui vobiscum sunt in presenci negocio profecturi.”
The Troiani set sail and pass the ship in which Menelaus is sailing to Pilon but without recognition on either side. They land in Cytharea.Et finito colloquio23 vniuersus exercitus naues asscendit et24 Paris et Deyfebus in lacrimis a rege obtenta licencia naues intrant. Solutis itaque funibus, subductis anchoris, et uelis eleuatis, in altum naues ipse in nomine deorum Iouis et Veneris in altum pelagus se impingunt, et eis felici nauigacione potitis, ad sparsas25 Ciclades26 applicunt, insulas videlicet Romanie. Quas dum **f. 36vuelut ignotas robusto remige transire contendunt, nauigantes in ipsis circa Grecie finitima littora striccius inherendo, casus eis obuiam obtulit quandam nauim. In hac igitur naui rex quidam de maioribus Grecie, Menelaus nomine, nauigabat, qui a duce Nestore tunc temporis euocatus apud Piram27 ciuitatem se cum ipso nauigio dirigebat. Erat autem28 iste Menelaus Agamenonis29 regis frater, habens Helenam in uxorem. Hec enim
[[ Print Edition Page No. 69 ]]
Helena diebus illis mirabili speciositate uigebat, soror Castoris et Pollucis regum, qui tunc in Cunestar1 ciuitate2 de eorum regno insimul morabantur, educentes cum eis eorum neptem3 Hermionam,4 natam ex Helena supradicta. Troiani5 uero6 dum nauim ipsam inspicerent, uiderunt eam ab eorum obuiacione flexo remige declinare et ideo nec illi illos nec illi eos agnoscere potuerunt. Quare Troyani naues, secundis uentis affla<n>tibus, salubri cursu diuertunt et ueniunt in quandam insulam nomine7 Cythaream8 de9 districtu Grecorum, que insula Citrius10 hodie a nauigantibus appellatur.11 In hanc igitur insulam Cythaream12 nauibus Troyanis applicatis,13 Troes14 eius desiderabiliter portum intrant, et anchoris in profundum maris iniectis, duris funibus religant naues ipsas, et eis tuta statione locatis, in scaphis15 eorum securis accessibus descendunt in terram.
Paris attends a festival of Venus in the temple at Cytharea.Erat autem in hec insula Cytharea quoddam templum in honorem Veneris ex antiquo constructum, mire pulchritudinis et diuiciis multum plenum, cum habitatores prouinciarum circunadiacencium gentili ritu in dictam16 Venerem, que tunc principaliter colebatur17 in ipso,18 maximam fiduciam gererent et haberent et in veneracione maxima annualia19 colerent eius festa, cum ibidem a dea ipsa sepius responsa reciperent de petitis ab ea. Celebrabatur20 itaque diebus illis in templo ipso tunc21 festum ipsius Veneris principale, propter quod infiniti de finitimis22 partibus in illam insulam se contulerant mulieres et viri ob eorum uota in templo **f. 37ripso cum gaudio multo soluenda. Quod postquam innotuit Paridi, in comitiua multorum decenter ornatus accessit ad templum, et more Dardanico in templo ipso simplici uulto in presentia populi tunc astantis ibidem deuotis orationibus oblaciones suas in multa23 auri et argenti copia24 inmensa prodigalitate profudit. Fuerat enim Paris pulchritudine multa decorus, omnes suos et etiam alios in25 forma precellens. Quem ut aspexerunt astantes in templo, de eius pulchritudine mirati sunt valde et de regiis apparatibus quibus ipse inclitus apparebat. Quare sciscitandi26 feruore ipsum agnoscere gestiunt omnes astantes — qui sint eius comites, vnde sint, et specialiter quis sit Paris. Tandem
[[ Print Edition Page No. 70 ]]
sciscitantibus illis non eis occultata est materia per Troyanos. Dicunt enim eis1 Paridem esse filium regis Troye et venisse in2 Greciam in3 comitiua multorum4 suorum nobilium iussu patris ut a regibus Grecie repetat quandam sui patris sororem, Exionam nomine, quam dicti reges regi Thelamoni5 tradiderunt, qui sub Laumedonte6 rege Troyanam depopulati sunt urbem. Varia igitur de auditis7 dicta sunt inter eos.
Helena hears of the arrival of Paris in the temple and hastens to see him.Sed loquax fama, que multas uires aquirit eundo, vicinas iam dispersa per partes ad aures Helene de pulcritudine Paridis ad templum Veneris accedentis multa relacione peruenit. Quod postquam eidem innotuit Helene, uarie8 uoluntatis9 desiderabilis appetitus, qui mulierum animum consueuit subita leuitate corripere,10 Helene animum inconsulta flagrancia concitauit vt optaret ad ipsius festiuitatis11 sollempnia se conferre gaudia12 uisura festiua et inspectura ducem Frigie nacionis. Sed O quam13 multas impudicissimas mulieres ad impudicos subito traxere collapsus ludorum spectacula et iocorum14 huiusmodi15 uisiones, vbi iuuenes confluentes suas exercent illecebras et raptos animos mulierum ex16 dissolucionibus gaudiorum ad sui pudoris crimen subita rapacitate17 seducunt, cum habentes iuuenes18 habilitatem commodam19 uidendi puellas et **f. 37vmulto forcius alias ad mundana deliramenta promotas, nunc oculis, nunc tacitis blandiciarum sermonibus, nunc tactu manuum, nunc signorum instinctu mulierum animos se de facile mouentes cecis sophismatibus et dulcium fallaciarum argumentacione concludunt. Pereat ille qui primus20 inuenit inter mulieres iuuenes et adolescentes ignotos instituisse coreas, que manifesta sunt causa multi perpetrati pudoris. Propter quas multe eciam iam pudice ad proditorias infestaciones hominum enormiter corruerunt, vnde multociens orta sunt scandala et multorum necis causa sequta. Cateruatim ergo adire templa deorum et eorum celebrare festiua quamquam21 sit fas, nefas22 tamen euidenter apparet cum23 sit in dissolucionibus animorum, qui moti ad instrumentorum sonitus et ad diuersas modulaminis cantilenas facilius corruunt in seipsis. Sed tu Helena, speciosissima mulierum, quis te24 rapuit spiritus25 ut in absencia uiri tui tua desereres tam leui relacione palacia, exires26 eius claustra ignotum uisura hominem, que te compescere habena freni facili potuisti ut
[[ Print Edition Page No. 71 ]]
seruares pudica ieiunia intra regia sceptri tui? O quam multas adduxit ad labem iter et reditus et facilis ad uulgaria loca discursus! O quam grati feminis esse debent earum domorum termini et honestatis earum fines et limites conseruare! Nunquam enim nauis sentiret dissuta naufragium si continuo suo staret in portu, in partes non nauigans alienas. Optasti ergo tu, Helena, tuam exire regiam et uisere Cythaream ut sub pretextu uoti soluendi virum posses uidere barbaricum et ut pretextu liciti ad illicita declinares. Nam eius uiri visio virus fuit quo infecta per te Grecia tota fuit, propter quod tot demum1 occubuere2 Danay et duris morsibus tot Frigii venenati. Quid ultra?3 Ad consummacionem sui desiderii **f. 38riam concepti Helena, quibusdam suis familiaribus conuocatis, iubet eis parare necessaria, equos, et comites, cum apud Cithaream ad templum Veneris appetat se conferre, ubi eius festum colitur tam sollempne et4 ubi soluere quedam desiderat vota sua. Non enim a Menelay5 regno extiterat Cytharea remota, cum uelut in eius opposito constituta ab ipsius finibus modico freto distaret. Nec mora, equi parantur et comites et Helena cum suis comitibus in regio apparatu equos ascendens peruenit ad litus et a litore in insulam6 Cythaream7 breui remige nauigauit, vbi tam ab incolis quam ab aliis uelud regina ipsius insule fuit in multo honore recepta. Ipsa8 demum causa sui soluendi uoti Veneris templum adiuit ibique suas oblaciones dee Veneri in multis et preciosis muneribus presentauit.9
Paris gazes in admiration at the many charms of Helena.Quod postquam Paridi notum factum est reginam videlicet Helenam,10 Menelay regis uxorem, ad templum ipsum Veneris accessisse in multa comitiua suorum apparatu mirabili, Paris excellenter ornatus peruenit ad templum. Audiuerat enim, fama predicante iam diu, Helenam, Castoris et Pollucis regum sororem, incredibili speciositate uigere. Quam ut uidit, inuidit, dum de facili facibus accensus11 Veneris in Veneris templo desiderio fluctuat anxioso. Et diligenter in Helenam figens intuitum siggilatim eius membra tanto decore respersa subtiliter contemplatur. Miratur enim tam in ea rutilanti fulgore flauescere12 crines multos, quos niuei candoris protractus in medio crine13 dyametris equalibus diuidebat et aurea fila hinc inde serpencia14 sub certi lege federis co<e>gerant inuolutos. Sub quibus subsidebat15 frontis lactea et niuosa planicies16 ad eius fulgencia tempora usque distensa ubi17 crinium aureorum cumulus
[[ Print Edition Page No. 72 ]]
prolucida uisione turgebat. Cuius frontis detestabilis nulla rugositas **f. 38vplaniciem sulcauerat adequatam. Miratur etenim in1 tam nitide frontis extremis conuallibus gemina supercilia, que manufacta sic decenter eleuata flauescere ut geminos exemplata uelud in arcus non in multa nube pilorum tenebrositatis horrende nigrescerent, sed ducta2 moderato libramine geminas distinguebant3 in maiori fulgore circumferencias oculorum. Miratur eciam oculos duorum syderum radios describentes, quorum orbes, quasi gemmarum iuncturis artificiose compositi, uaga uolubilitate non prodige aspectibus frenati4 modestis stabilem animi constanciam promittebant.5 Quos6 pilorum eciam in proceritate modesta frenabant palpebrarum habene. Miratur eciam in illa mire pulchritudinis nasi sui lineam regularem, qui7 maxillas diuidens in geminas partes equales nec8 multa longitudine uergebat ad ymum nec nimia breuitate correptus superioris labii sedem indecenter suspendebat in altum. Sic nec nimia grossicie tumefactus se in multa latitudine diffundebat, dum compositarum narium termini non multa uaccacione se iungerent nec se in multe9 aperture patefactione uulgarent. Miratur eciam tantam pulchritudinem faciei tanti nitoris,10 lacteo candore perfusam, cuius genas rose uestiuerant11 mixte rosis, cum nulla temporis uarietate roseus color in illis exhausto uigore languescere videretur. Sic intermixto colore niueo linearum inter genas et labia, rursus figurare labia12 uidebantur roseam13 surgentem auroram,14 que nec multa tenuitate15 uideri16 poterant dulcia basea refutare sed eorum dura decenter17 eleuacione tumentes intuentes ad oscula auidis affectibus18 inuitabant.19 Sic miratur dentes eburneos pusillos et in ordine positos, alterum20 nullatenus alterum21 excedentem, quorum ordine gingiue rosee linealiter amplectentes22 uere describere23 uidebantur lylia mixta24 rosis. Sicque totus ambitus faciei mentum, modica in medio concauitate sulcatum,25 forma sperica26 concludebat, dum thorus sub menti ualle modice duplicatus27 **f. 39rfulgorem uidebatur effundere cristallinum. Sic miratur eciam in ipsa colli columpnula<m> niueum presentare nitorem, quem niuei splendoris candor tenui massa pinguedinis eleuatum prodigalitate lactea dealbabat,
[[ Print Edition Page No. 73 ]]
dum candentem gulam ipsius linealis1 ordo depingeret murenarum.2 Sic miratur in illa equales3 scapulas4 humili planicie subsidentes terga plana5 promittere, a quibus sulcus decliuus in medio utrunque latus gracili iocunditate iungebat.6 Sic miratur in illa brachia decenti proceritate distensa amplexus suadere dulcissimos, dum eius manus modica eleuacione pinguescerent et digitorum extrema tenui producta libramine ungues eburneos presentarent, que brachia, manus, et digiti sereni candoris lacteo fulgore nitebant. Sic miratur in illa lati pectoris equalitatem extensam, in cuius planicie duo urbera ueluti duo poma surgencia aeris7 natura quasi geminas cacuminauit in pilas. Et demum staturam eius8 eque proceritatis attendens prestanciori forma putat et concipit esse membra latencia, dum uere putet et patenter inspiciat in eius composicione persone naturam in aliquo nullatenus delirasse.
Paris approaches Helena and they secretly interchange signs of their mutual infatuation.Summo igitur studio Paris iuxta Helenam, modestie finibus non omissis, fit9 proprior et dum in eius lumina figit intuitum, Helena intuentis aspectus ex10 suorum aspectibus mutua relacione repensat. Placuit enim11 Helene forma Paridis plus quam de eo perambula predixere preconia, cum de eius forma sibi sit ipsa iudex et testis, asserens in corde suo nusquam uidisse hominem similis speciei nec qui tantum suo affectui conueniret. Nunquid12 ergo Helena ad festiua solacia que fiebant in templo flectit intuitus aut ad aliena colloquia uertit caput. Sane inspiciendi Paridem13 auiditate **f. 39vcorrepta curis tota deprimitur, ad aliud inspectura sua lumina non retorquens. Quam dum Paris percipit sibi14 suis luminibus blandientem, gaudet suos radios uisuales uisualibus Helene radiis commisceri, et sic per mutuas et placidas uisiones sibi inuicem consonantes communis15 amoris uehementiam manifestant, et dum ambo cogitant in seipsis qualiter eorum vnusquisque alteri sue intencionis archana reuelet, ausus est Paris per intersigna uocis uicaria primicias exsoluere uoti sui. Sed Helena, tamquam ardore tunc excussa16 consimili, sentit Paridis appetitum et signa similia rependit eidem. Monet eciam nutu eum ut inter tumultus ludencium fiat sibi magis propinqus. Ad quod Paris, omni17 pudoris omissa caligine, sessioni Helene uicinius appropinquat, et quod signis latenter commiserat18 latenti tamen et submissa uoce uulgauit. Et sic uacantibus aliis ad ea que iocose
[[ Print Edition Page No. 74 ]]
fiebant in templo nec aduertentibus1 illorum insidias amatorum, vnus alteri quicquid2 gestierat3 in animo resolutis in suspiria uocibus propalauit, et quicquid de optatis eorum fieri deberet inter se breui perstrinxere sermone. Quo facto, Paris, ab Helena humili4 obtenta licencia, in comitiua suorum templum exiuit, quem exeuntem Helena, dum potuit eundem uidere, dulcibus est aspectibus insequta.5
Paris urges upon his followers the capture of Helena.Procedente ergo Paride, letus sed amore uexatus, suas peruenit ad naues, vbi confestim omnes sui maiores exercitus ad se vocari6 mandauit, et ipsis cohactis in vnum, sic est eos animosis uocibus alloqutus:7 “O viri fortissimi, omnibus est notum uobis qua de causa Priamo regi nostro placuerit nos in Greciam transmisisse. Fuit enim totalis eius intentio ut Exionam sororem suam nostro stu**f. 40rdio rehaberet.8 Cuius obtentus si vobis impossibilis uideretur, saltem damnificare Grecos quocunque modo possemus deberemus studium adhibere. Ecce enim9 nobis10 Exione recuperacio impossibilis11 facta est, cum sciamus eam a rege Thelamone detineri, viro utique fortiori, qui nobis eam restituere non sine grauis12 belli conflictu concederet, eius amore bachatus. Nec nos sumus in tanta quantitate potentes vt ipsi regi Thelamoni preualere possemus13 in viribus. Nec in nobis est tanta potencia ut ciuitatem aliquam in Grecia nobis subiugare possemus, tanta est in istis partibus gentis Danae14 plenitudo. Superest ergo ut laudabile donum quod, sicut puto, nobis dii offerunt15 in hoc loco non pretermittamus ingrati.16 Videmusenim in hac17 insula, in quam18 nos fata diis fauentibus appulere,19 de maioribus Grecie ciuibus, festo suadente Ueneris,20 et21 de melioribus mulieribus prouincie adiacentis22 templum Ueneris esse repletum, cum inter alias sit istius regni regina, uxor regis23 videlicet Menelay. Templum eciam est multis diuiciis opulentum. Si irruerimus in illud et illos qui morantur in illo, si24 eos poterimus captiuos educere,25 maximus erit nobis et ditissimus prede questus, non solum personarum ex preda captarum26 verum eciam rerum, cum in templo ipso multa sint uasa aurea, magna sit argenti copia, et pannorum deauratorum multa protendatur27 ubertas. Quid alibi potius disponimus
[[ Print Edition Page No. 75 ]]
querere1 quod magis se prebeat nobis acceptum? Dico quod, si laudabile2 uobis apparet, veniente noctis umbraculo, omnes in arma furtiue surgamus et irruamus in templum ad depopulacionem ipsius, viros et eciam mulieres existentes in illo captos nostras deducamus ad naues et precipue Helenam, quam si captam deducere poterimus apud Troyam, ex eius3 capcione spes certa resultat4 quod ob commutacionem ipsius de facili poterit rex Priamus suam recuperare sororem. **f. 40vVideat ergo vnusquisque vestrum quid de hoc facturi simus5 antequam eius quod faciendum putamus nobis habilitas subtrahatur.”
The Troiani bear off Helena and much booty from the temple.Et demum6 suo colloquio fine facto, multi de astantibus faciendum improbant et nichilominus plures7 probant. Sed postremo, multo examinato consilio, ad id communiter est deuentum ut, adueniente nocte et luna sue lucis8 radios occultante, armata manu in templum irruant et exponant prede que poterunt vniuersa. Factum est autem quod, nocte sidera publicante et ad occasum luna uergente, Troyani sub ipsius noctis silencio arma capiunt, et armati, relictis nauibus in tuta custodia armatorum, subito templum intrant, et irruentes in illos quos inuenerunt in illo, ab hostili suspicione securos, in ore gladii inermes capiunt et captos adducunt9 ad naues,10 bona eorum queque diripiunt, templum spoliant, et11 vniuersa predantur.12 Reginam Helenam et omnes eius comites Paris propria manu cepit, in qua nullius resistencie contradiccionem inuenit, dum animasset eam consensus pocius quam dissensus. Ducitur ergo per Paridem cum omnibus suis ad naues, et in13 eis ipsa dimissa sub fida custodia, Paris iterum rediit ad predam. Clamor itaque maximus ex captorum uociferacione rupit noctis silencia et horum precipue qui malunt neci tradi quam duci captiui. Ex multo igitur tumultu clamoris inpelluntur incolarum aures, qui in quodam castro in eminenciori loco supra templum ipsum14 firmato degebant, et, expergefacti in vocibus occisorum et aliorum qui fuge subsidio in castrum se recipere sunt conati, stupefacti surgunt a stratis, arma capiunt, et armati rapido cursu descendentes a15 castro irruunt in Troyanos. Erat enim in castro ipso multorum quedam belicosa iuuentus, qui armorum magisterio uelut edocti acriter insultant in Troyanos et dura resistencia ipsos impellunt, putantes eos neci tradere et captas posse16 recuperare17 personas. Conflictus ergo fit maximus, ex quo sequitur magna
[[ Print Edition Page No. 76 ]]
cedes.1 Sed Troyani demum, qui eos2 multo pocius quam3 in **f. 41rquadruplo excedebant pre4 multorum5 armatorum copia,6 facto in ipsos7 impetu, ipsos uertunt in fugam et eos usque ad radices montis castri predicti in ore gladii persequuntur. Fit igitur8 finis bello et Troyani, obtenta uictoria, gaudentes reuertuntur ad naues, nichil preciosum relinquentes in templo, ex cuius preda9 multas et innumerabiles diuicias quesierunt.10
The Troiani set sail and on the seventh day reach Thenedon.Ascendunt ergo naues predictis11 plenas diuiciis et12 multitudine captiuorum, et13 uelis ad14 uentorum afflatus15 erectis, nauigacione prospera potiuntur16 ita quod, per dies aliquos secundo remige nauigantes, die septimo ad oras Troyani regni perueniunt, et cuiusdam castri per vi miliaria a Troya distantis, quod Thenedon17 ab incolis dicebatur, feliciter portum intrant. Vbi iniectis anchoris et nauibus ipsis securis18 funibus religatis, gaudentes descendunt in terram, in19 qua ab habitatoribus ipsis, tamquam a suis, in honore maximo sunt recepti. Paris itaque illico postquam descendit in terram, suum20 ad regem Priamum nuncium destinauit, qui statim postquam peruenit ad regem, refert illi Paridem incolumem cum suis apud Thenedon salubriter aduenisse et ei singula que per Paridem gesta sunt, tamquam ille qui predictis interfuit, recitat seriatim. Ad horum igitur relacionem rex Priamus magno pre gaudio exultauit, et patefactis singulis aliis Troye maioribus et vniuerse plebi, sollempne festum instruunt vniuersi.21
Paris chides Helena for her abundant tears over the loss of her kinsfolk.Existente uero Paride apud Thenedon, prout ibi felix applicuit, regina Helena inter captiuos alios luctuosos multa, ut uidebatur astantibus, torquetur angustia, dum pectus et faciem continuis luctualibus lacrimis irrigaret et singultuosis uocibus regem virum regesque fratres, filiam, et patriam natosque defleret, que crebris ululatibus inquieta nullo cibo aut potu potitur. Quod Paris pro molesto gerens22 et graui solari Helenam humilibus et piis uerbis accedit. Et quia dolores eximios Helena producebat nec eam ad consolationis23 spiritum Paris reducere poterat aut solamen, uelut iracundia motus, aduersus Helenam prosiliit in hec uerba:24 **f. 41v“Quid est hoc, domina, quod tam cotidiano dolore concuteris nec quiescis? Quis
[[ Print Edition Page No. 77 ]]
est ille qui tot dolorosas uoces audire per tolleranciam diu posset, cum die nocteque lamentis uaces et lacrimis? An putas1 quod tibi ipsi non obsit et2 tue persone non inferat detrimentum? Sane saturata esse debes3 tantis ex lacrimis; si tot gustasses continuos4 potus aque quot lacrimas diceris sorbuisse, uelud superuacue5 pleno de pectore iam manarent.6 Lacrimis ergo tuis, si placet, finem impone et confortacionis amodo resume quietem, cum in regno patris mei nullus7 te possit8 occupare defectus nec eciam eos captiuos quos tu mandaueris habundare. Tu enim in tua magnitudine honoraberis uelut maior, omnibus suffulta deliciis et in sublimacione maxima ueneranda, et captiui tui, quos mandaueris a vinculis liberari, in patris mei regno secure viuere poterunt, uelud in propriis laribus habundanter.” Ad hec Helena, detersis9 lacrimis, Paridi sic10 respondit:11 “Scio, domine, velim nolim, habere necesse tuas exequi uoluntates, cum femina12 non possit potencie13 preualere uirili et precipue in captiuitate detenta. Si quid ergo michi captiue et aliis captiuis mecum boni conferetur14 a quoquam, sperare poterit talia conferens a diis gratiam, cum afflictis compati humanitas suggerat et diis placeant pietates humane.” Cui Paris: “Nobilissima domina, quecunque mandaueris, infallibiliter implebuntur.” Et15 ea statim per manum accepta, modica uiolencia intermixta, a propria sessione leuauit ipsam, secum ad locum adducens ubi in maximo apparatu multa ordinata fuere ut ibi secrecius inter se de singulis conferre liceret. Cui statim Paris sic dixit:16 “Putasne, domina, si te dii a tuis17 et18 fata traxerunt **f. 42ret te voluerunt in meam peruenisse prouinciam, quod talis tibi commutacio19 sit dampnosa ut maioribus diuiciis et20 carioribus deliciis non habundes? An putas Troyanam prouinciam Achaye21 non excedere ubertates, que sola est omnibus preciosissimis opulenta? Putasne22 me, regina, dignitatem tuam libidinoso cultu velle23 fedare? Sane maioribus diuiciis afflues et honorabilioribus24 deliciis uitam duces, et me, quem dedignari non debes equalis dignitatis uel pocioris eciam viro25 tuo, matrimonialis thori habebis26 consortem. In caram27 enim uxorem te michi copulare propono et tecum perpetuo viuere in sacrarum federe nuptiarum,
[[ Print Edition Page No. 78 ]]
nec putare tibi debes horrendum si pusillum regnum in quo fuisti hactenus in ampla regna commutes, cum Troyano regno multa sint Asye regna subiecta, que tibi cum omnis subiectionis deuocione parebunt. Nec amissi1 tui viri te debet iactura2 compungere, cum michi non sit in nobilitate similis, in strennuitate par, nec in diligenti feruore3 prorsus equalis. Ex amoris enim tui flamma totis affectibus incalesco, et ab eo qui te plus diligit sperare debes firmiter plus honoris. Cessa igitur4 ammodo plus dolere, lacrimis5 tempera et murmuri6 querelarum, et in hiis rogo ut exaudias humiles preces meas.” At illa respondit:7 “A lacrimis abstinere quis potest qui tanti8 doloris aculeis angitur9 sicut ego? Mallem deos de meis successibus aliter statuisse. Sed ex quo aliud esse non potest, inuita tuas preces admittam, cum tue resistere uoluntati nulla sit potencia penes me.” Et statim subitas prorupit in lacrimas et singultus, quos10 iterum sedare sermonibus nisus11 est Paris. Et ea tandem a lacrimis desistente, Paris ab ipsa poscit in humili voce licenciam. Et adueniente sero Paris eidem studuit deseruire non minus blandiciis quam preciosis cibariis habundanter.12
Paris enters Troia in triumph with Helena and weds her amid universal rejoicing.**f. 42vDecurso igitur noctis silencio et adueniente diluculo,13 Paris Helenam, regiis uestibus a rege Priamo sibi traditis exornatam, equum mire pulchritudinis, in aurea sella et aureo freno decorum,14 fecit ascendere, ordinatisque captiuis aliis in equorum multitudine iuxta gradus eorum, iubet eos precedere in multa militum comitiua. Et demum ipse Paris et Deyfebus, Anthenor, Heneas, et Pollidamas15 necnon et16 quam plures alii nobiles equos strennuos ascendentes reginam Helenam in apparatu et honore maximo comearunt. Et recedentes a Thenedon lentis passibus se dirigunt uersus Troyam, et eis venientibus iuxta ciuitatem eandem, rex Priamus in multorum nobilium comitiua exiuit obuiam17 illis, et salutatis suis et ylari uultu receptis, accedit ad Helenam, quam deuotis affectibus et leta fronte suscipiens ipsi in uerbis placidis humiliter se submisit. Peruenientibus ergo eis ad ciuitatis portam ubi multitudo populi infinita confluxerat gaudia celebrans et inmensa tripudia in omni genere musicorum, rex Priamus primo descendit ab equo et reginam Helenam pedes habenis aureis equi sui in multitudine maiorum Troye et multa ueneracione deducit quousque ipsam18 in suam regiam excelsam introduxit.
[[ Print Edition Page No. 79 ]]
Quid ultra? Magna sunt gaudia que ducuntur ab [h]omnibus de ciuitate Troyana. Magna sunt festa1 que ob aduentum Paridis et suorum sunt2 gesta qui cum eo incolumes redierunt. Illucescente uero die sequenti, rege Priamo acceptante gratanter, Paris Helenam in templo Palladis duxit uxorem. Ob cuius rei causam vniuersi Troyani implicant festa festis, gaudia gaudiis aggregant, et per dies viii continuos ludis et exilaracionibus uacauerunt.
Cassandra upbraids the Troiani for their rejoicings, since from this union dire calamities will ensue.Quod postquam Cassandre, filie regis Priami, innotuit Paridem Helenam sibi matrimonio nexuisse, duras3 prorupit in uoces et querulos ullulatus, potenter exclamans et dicens:4 **f. 43r“Ad quid, infelices Troyani, gaudia ducitis de nupciis Paridis, ex quibus uobis tanta futura sunt mala, et per quas necem vestram et vestrorum deflebitis filiorum, quos in conspectu patrum videbitis trucidatos, et maritorum5 crudelia funera uiduate intuebuntur uxores? Ha sublimis Troya, diris precipitatura6 ruinis, quam impie subuersa peribis! Ha misere matres, quanto dolore vestrorum cordium claustra serabitis, cum de partubus vestris uiscera auelli uidebitis et membratim membra disiungi! Ha misera Heccuba, vnde tot poteris educere lacrimas in natorum tuorum excidio, quos secabit et incidet cruentatus gladius impiorum? Ha gens ceca et dire mortis ignara, cur in uiolenta manu ab iniusto viro non euellitis Helenam, et eam non acceleratis restitui iusto viro antequam durus ensis acceleret et gladius acutus vestro deferueat in cruore? Putatisne furtum7 Paridis sine graui pena et acerba uindicta posse transire, per quam uobis est finale excidium prouenturum? Ha infelix Helena, ymo dira lena,8 quot nobis es paritura dolores! Pellite igitur, ciues miseri, impium funus a laribus et, dum licet, mortem pro uita uitate.”9 Dum hec igitur et alia duriora continuis querelis10 predicta Cassandra diffunderet et ad regis Priami monitus nullo modo desisteret inquieta, rex Priamus ipsam capi mandauit et in compedibus ferreis in claustro firmari. In quo dicitur Cassandram ipsam per multos dies fuisse detentam, cuius querimoniarum lamenta si fuissent Troyanis animis exaudibiliter inculcata, Troya forte minime defleuisset perpetuos casus suos, qui usque nunc hominum11 flebiliter demulcent auditus, nullo futuro tempore per obliuionis silencia deleturi.12
Menelaus hears at Pilon of the abduction of Helena and is overwhelmed with grief.Cum hec itaque in vrbe Troyana feliciter (ymo cecis insidiis infeliciter) gererentur, nondum Troyanis **f. 43vapplicantibus in insulam Thenedon, fama loquax et euolans4 tumultuosis relatibus Menelay regis in multa stupefactione aure sinuadit, qui nondum5 a6 Pyra7 discesserat nec a ducis Nestoris comitiua. Cui postquam patefacta sunt singula de disrobacione8 templi videlicet in insula Cytharea,9 dominio suo subiecta,10 de nece suorum interfectorum ibi11 nequiter a Troianis, de captiuitate12 mulierum et aliorum deductorum in Troiam, et13 demum de raptu sue Helene, quam plus quam seipsum amore tenerrimo diligebat, tantorum dolorum aculeis factus est anxius. Qui14 pronus cadens in terram, debilitatus est spiritum et factus est deficiens in loquela. Sed dum post longam horam uires resumpsit, in multa doloris anxietate corporea suorum deflet excidium, captiuorum abduccionem,15 et16 Helene sue absenciam sub tanti uituperii siggilatione17 transducte.18 Deflet eius pulchritudinem alienis manibus contractandam. Deflet eius delicias quas habituram19 non estimat in nacionibus barbarorum. Nullus est finis lamentis eius et lacrimis. Et demum hoc20 Nestori nunciato, Nestor ad ipsum ueniens, quem sibi21 carum astrinxerat in amicum, factus22 suarum lacrimarum particeps, blandis sermonibus et piis affatibus23 solari mestum intendit. Qui dum nullis monitis, lacrimis, et fletibus finem daret, celer se accingit ad reditum regni sui. Quem Nestor non deserens ipsum in comitiua multorum militum flebiliter commeauit.
Menelaus returns home and is urged by Agamenon to desist from tears and seek revenge.Qui suum postquam peruenit in24 regnum, pro rege Agamenone,25 fratre suo, ut ad ipsum accederet, fideli nuncio demandauit, sic regibus Castori et Polluci similiter, qui, eius audito nuncio, statim ad eum omnes predicti tres26 reges cursu celeri peruenerunt. Agamenon autem, ut vidit27 Menelaum28 fratrem suum tanto dolore torqueri, ipsum est hiis uerbis consolatoriis allocutus:29 “Ad quid, frater, tanto dolore deprimeris? Etsi te iusta causa dolendi moueat,
[[ Print Edition Page No. 81 ]]
non tamen est prudentis uiri animi sui motum extrinseca demonstratione uulgare. Dolor enim patefactus extrinsecus in1 aduersis ad dolendum amicos plus prouocat et **f. 44rmaiora gaudia generat inimicis. Finge ergo propalare leticiam, cum dolor habundat, et finge te non curare de2 hiis in quibus te debet rationabilis cura mordere. Curis anxiis aut fluuiis lacrimarum honor non queritur nec uindicta. Ense igitur petenda est ulcio, non murmure querelarum. Nam3 sapientis probitas tunc apparet cum casibus examinata contrariis aduersa nouit sustinere certamina et malorum ponderibus animum non submittit.4 Excita ergo5 tue strennuitatis animum ad hec mala, ut ubi iustus dolor te prouocat rigidum assumas animum ulciscendi, vt iniuria tibi et nobis illata dura non transeat sine pena, que non lacrimis est querenda sed in magna offendendi uirtute. Nosti enim nos habundare uiribus et in hac ulciscendi cura nos multos habere consortes, cum in hoc tocius Grecie6 assurgat imperium et a nobis moniti7 reges singuli arma8 Troyanis ingerere non negabunt. In brachio9 fortissimo et multa classe apud Troyam nos vnanimiter conferemus, in cuius litus si nostra figere tentoria nos contingat, durum erit et impossibile Frigiis nos a litore posse deicere. Ante erunt maiores eorum neci traditi et seruituti durissime populares eorum, cum Troyana urbs in nostra potencia funditus euertetur, et ille Paris, tot malorum actor, si contingat intercipi, uelud nequam latro furca suspensus amarissimas10 penas luet. Cessandum est ergo ab omni dolendi tristicia et ad omnes reges Grecie, duces et comites, maiores et nobiles, nostra scripta mittemus vt in huius ulciscendi causa dedecoris nobis potenter assistant.”
The Greci assemble and choose Agamenon leader.Sicque uerbis et sermonibus fine facto, acquieuit humiliter Menelaus, et sic incontinenti per vniuersos Grecie principes litteris destinatis, inter alios accesserunt primi illi viri nobiles, Achilles strennuus et Patroclus necnon et fortissimus Dyomedes. Statimque eis tocius negocii materia declarata, omnes disponunt **f. 44vvnanimes in maximo exercitu et in multo nauigio cumulari ut11 pro recuperanda Helena et12 illicite13 iniurie obtinenda uindicta se potenter conferant apud Troyam.14 Pro huiusmodi autem executione negocii ante omnia statuerunt eligere aliquem in ducem et15 principem, cui totus exercitus pareat16 et sub cuius ductu17 regali18 exercitus ipse salubriter gubernetur.1
[[ Print Edition Page No. 82 ]]
Et sic2 de communi assensu omnium presencium tunc ibidem Agamenonem regem, multe strennuitatis uirum, omnis sani consilii discretione uigentem, in3 imperatorem eorum4 assumpserunt et ducem.
Castor and Pollux, hoping to overtake the returning Troiani, set sail at once but are caught in a storm and never heard of afterwards.Et data ei omnis5 plenitudinis potestate, dicti fratres Castor et Pollux, putantes Troyanos nondum in Frigiam peruenisse, cum quibusdam eorum nauibus se inmittunt in mare, si forte predictam Helenam recuperare possent antequam Troyam contingeret applicare. Nonnulli uero dixerunt quod dicti fratres, uocacione Menelay nullatenus expectata, statim6 postquam de raptu Helene ad eos fama peruenit, se in mare cum multo nauigio inmiserunt. Sed quicquid7 de hoc contigerit,8 fratribus ipsis mare intrantibus Troyanos uolentibus persequi, nondum per duos dies feliciter nauigauerant9 cum subito celum obductum nubibus obscuras induxit tenebras circumquaque, et uariis coruscacionibus tumida et10 interpollata luce micantibus,11 ruptis nubibus, mugiunt clamosa tonitrua, mentes nauigancium excitancia pre timore. In pluuiam igitur coacte nubes aquosos12 imbres effundunt,13 et14 inualescente uentorum rabie procellosa, tumet pelagus in fluctus maximos15 eleuatum. Cuius area aeris obscuritate facta nimium tenebrosa, exasperantibus nimbis16 aduersis, uaria cacumina fluctuum extolluntur, spumas eructancia crebras hinc inde, ex quibus nigrum pelagus, uelud ebulliens, conuertebatur in album. Nec mora, franguntur arbores, lacerantur uela, rumpuntur funes, sternuntur antenne, et omnia17 nauium earundem depereunt armamenta, disperguntur naues multa uentorum exacerbacione, una ab alia separata. Nauis autem illa in qua predicti fratres insimul **f. 45rnauigabant in potentia tempestatis aduerse fractis themonibus et eius arboribus multo stridore collisis proprio remige destituta fertur per pelagus incerto itinere nunc huc et18 aduersis fluctibus nunc illuc, que dum multa fatigacione nunc recta nunc obliqua per mare discurreret, demum exhausta maris hiatibus,19 propriis dissuta carinis, auulsis tabulis, nullo alio uidente, demergitur20 inter fluctus, inter quos predicti duo21 fratres et ceteri nauigantes in ipsa, prout uere putatur, periere submersi. Sic et alie naues sequaces ipsius, simili tempestate22 correpte,23 in diuersis locis
[[ Print Edition Page No. 83 ]]
pelagi perierunt. Horum autem fratrum mors dum gentibus esset incognita et de eorum morte nullus esset qui causam certitudinis perhiberet, quidam credere uoluerunt eos diuino munere factos deos et viuos, vt1 uoluit antiqua gentilitas, translatos in celum. Hinc est2 quod poete dixerunt eos in celum assumptos constituisse signum in zodiaci circulo quod usque in hodiernum diem signum dicitur geminorum quia ex hiis geminis fratribus constitutum, licet antiqui philosophi dixerunt ideo geminorum signum appellari quia geminis3 diebus plus quam in4 aliis signis sol sub5 zodiaco decurrens6 moratur in illo. Et sic quicquid dictum sit, duo fratres predicti pro eorum Helene recuperatione sororis necis eorum tales primicias exsoluerunt.7
Dares describes the chief Greek leaders.Et quia Frigius Dares uoluit in hoc loco quorundam Grecorum et Troyanorum colores et formas describere,8 qui, etsi9 non omnium, saltem describere uoluit famosiorum.10 Asseruit enim in codice sui operis, Greca lingua composito, omnes illos suis oculis inspexisse. Nam sepius inter treugas factas11 inter exercitus ipse se ad Grecorum tentoria conferebat, vniuscuiusque maioris formam inspiciens et contemplans ut ipsorum in suo opere sciret describere qualitates. Dixit enim primo Helenam speciositate nimia refulsisse, de cuius statura12 et forma satis aperte supra retulimus,13 hoc addito quod ipse dixit Helenam ipsam inter duo supercilia quandam habuisse modicam et tenuem cicatricem, que miro modo decebat eandem. Agamenon autem, rex multa proceritate, submissus, lacteo candore fulgebat. Fortis erat in viribus, **f. 45vdum membris esset fortibus conformatus. Laboris erat amicus, dum esset quietis impatiens, discretus, audax, et multo loquendi lepore facundus. Menelaus autem, frater eius, non erat tanta proceritate distensus, sed eius forma inter longitudinem et terminos breuitatis medium decenti statura seruabat. In armis erat strennuus et in bellandi desiderio nimium animosus. Achilles uero mira pulchritudine fuit decorus, flauis crinibus sed crispatis, oculis glaucis14 et15 grossis sed16 amorosi aspectus, amplum habuit pectus et scapulas, brachia grossa, renes largos, et in statura longitudinis competentis. Hic17 in fortitudine multa preualuit. Nullus Grecorum tunc fortior ipso18 fuit, bellandi cupidus, largus in donis, et prodigus in expensis. Tantalus19 uero corpore
[[ Print Edition Page No. 84 ]]
grandis fuit, fortis multum, uariis oculis, candidus rubore1 permixto,2 veridicus, humilis, lites fugiens sed prelia iusta peroptans. Ayax Oileus3 corpore grossus fuit, amplis4 scapulis, grossis5 brachiis, longus multum, et semper uestibus caris comptus.6 Multum uero fuit pusillanimis et facilis ad loquendum. Thelamonius7 Ayax multa pulchritudine fuit decorus, nigris tamen8 crinibus sed circulatis. Delectabatur in9 cantu, dum uocem commodam10 haberet, cantionum11 et sonorum12 in multa copiositate repertor.13 Hic fuit multe strennuitatis vir, bellicosus multum, et14 qui pompas in suis uirtutibus non dilexit. Vllixes15 uero omnes alios Grecos speciositate precessit, strennuus quidem fuit sed omni astucia16 et dolositate plenus, mendaciorum maximus comentator,17 multa diffundens uerba iocosa sed leporis tanta disertus facundia quod neminem sibi parem habuit in composicione sermonum. Dyomedes multa fuit proceritate distensus, amplo pectore, robustus18 scapulis, aspectu ferox, in promissis19 fallax, in armis strennuus, victorie cupidus, timendus20 a multis, cum multum21 esset iniuriosus,22 seruiencium **f. 46rsibi nimis23 impaciens, cum molestus seruientibus nimis esset, libidinosus quidem multum, et qui multas24 traxit angustias ob feruorem25 amoris. Dux Nestor longe stature fuit, latis membris, brachiis grossis, facundus nimium in loquela, discretus ac26 utilis et27 fidelia consilia semper prebens, ad irascendum28 facilis29 et prouocatus ad iram nulla poterat frenari temperie, licet esset in eo brevi spacio duratura. Huic nullus equari potuit in tanta sinceritate30 fidelitatis amicus. Prothesilaus31 pulcher fuit et decenti statura decorus, strennuus quidem multum, nullus eo celerior, et32 in armis nimium animosus. Neptholomus33 statura grandis fuit, nigris crinibus, grossis oculis sed rotundis, latus pectore, largus34 scapulis, superciliis iunctis, in loquela balbutiens. Sed doctus erat in legibus et35 exercicio multo causarum. Palamides36 autem, filius regis Nauli,37 forma pulcherrimus, longus et gracilis sed moderata fuit proceritate distensus, animosus ad prelia, affabilis, tractabilis, urbanus, et multa dona diffundens. Pollidarius38 multa erat plenus grossicie et tanta
[[ Print Edition Page No. 85 ]]
pinguedine tumefactus quod uix seipsum ducere poterat aut stare multum1 erectus, animosus multum sed multa superbia ceruicosus, letari non nouit, et semper erat ex nimiis cogitacionibus curiosus. Machaon uero fuit equali forma compositus, dum non esset multum longus nec multa breuitate correptus, superbus tamen, animosus multum, nudatus fronte caluicie,2 et3 qui nunquam de die dormiuit. Briseyda4 autem, filia Calcas,5 multa fuit speciositate decora, nec longa nec breuis nec nimium macillenta, lacteo perfusa candore, genis roseis, flauis crinibus, sed superciliis iunctis, quorum iunctura, dum6 multa pilositate tumesceret, modicam inconuenienciam presentabat. Multa fulgebat loquele facundia; multa fuit pietate tractabilis. Multos traxit propter suas illecebras amatores multosque dilexit, **f. 46vdum suis amatoribus animi constantiam non seruasset. Preter hos et alios maiores scripsit idem Dares in Grecorum auxilium Persarum regem in multa uenisse militum comitiua, cuius colorem et formam inter ceteros non omisit. Scripsit enim eum fuisse magne stature, vultum7 habuisse pinguissimum, faciem lentigi<n>osam, capillos et barbam uelud igneam rubicundam.8
Dares describes the chief Trojan leaders.De illis autem qui fuerunt in Troia idem Dares formas suo stilo descripsit. Scripsit9 enim regem Priamum longe fuisse stature, gracilem et decorum, uocem habuisse depressam, hominem strennuitatis multe et10 cibos ualde diluculo affectantem, virum intrepidum et absque timore et blandicias hominum habentem exosas. Fuit enim in suis sermonibus omnino veridicus; iusticiam coluit. Sonos musicos et canciones amoris libenter audiuit. Nec fuit rex alius qui maiori honore suos commilitones amasset et maiorum donorum affluencia ditasset eosdem. De filiis itaque regis Priami nullus fuit qui tanta animositate11 vigeret sicut primogenitus eius Hector. Hic fuit ille qui suo tempore omnes alios in uirtutis potencia superauit. Parum uero erat balbuciens in loquela. Habuit membra durissima, sustinencia pondera magna laborum. Magnus erat in12 forma. Nunquam tanti uigoris uirum Troya produxit neque13 magnanimum, multa repletum14 nube pilorum. Nunquam uerbum iniuriosum aut indecens ab ore eius exiuit. Nunquam sibi extitit tediosum laboribus incumbere preliorum. Nullis enim15 sudoribus bellicis lassabatur.16 Nunquam legitur17 aliquis18 in aliquo
[[ Print Edition Page No. 86 ]]
regno fuisse qui tantum a suis regnicolis amaretur. Deyfebus,1 secundus2 filius regis Priami, et, sequens, Helenus, eius frater, ita3 fuerunt vnius forme et similitudinis4 coequales5 quod6 nulla discrepancia erat in illis. Vix enim vnus ab alio7 dignosci8 poterat, siquis eos subito inspexisset. Eorum enim9 forma proprie10 talis erat qualis erat11 eorum regis Priami genitoris. Illa enim sola eos tres dissimilitudo distinxit quod rex Priamus erat etate prouectus et illi duo iuuentutis gloria pubescebant. Item illorum duorum alter, videlicet Deyfebus, in armorum multa strennui **f. 47rtate vigebat, et alius, scilicet Helenus, multis erat edoctus liberalium arcium disciplinis. Troylus uero, licet fuerit corpore magnus, magis fuit tamen corde magnanimus, animosus multum sed multam habuit in sua animositate temperiem, dilectus plurimum a puellis, cum ipse aliqualem seruando modestiam delectaretur in illis. In viribus uero et strennuitate bellandi uel fuit alius Hector uel secundus ab ipso. In toto eciam regno Troye iuuenis nullus fuit tantis uiribus nec tanta audacia gloriosus. Paris uero fuit pulchritudine multa12 venustus, flauus coma ita quod tota eius cesaries13 nitorem aureum presentaret, arcus magisterio excellenter edoctus et in uirtute14 venandi, multa fuit in armorum strennuitate securus et15 rigidus miles in bellis. Heneas autem16 fuit grossus pectore, paruus uero corpore, mirabiliter discretus in factis et temperatus in dictis. Eloquentia multa refulsit, sanis consiliis satis plenus, mirabiliter sapiens, et multa litteratura peritus.17 Vultum habuit multa alacritate iocundum, dum eius oculi essent uarii et multa speciositate fulgentes. Inter alios Troye maiores nullus extitit qui tantarum rerum immobilium possessionibus habundaret, locuples18 in castris et diues in uillis. Anthenor19 autem fuit longus et gracilis, multis habundans sermonibus sed discretus. Vir fuit industrie maxime, circumspectus multum, a rege Priamo20 affectuose21 dilectus, et cum se prestabat occasio, iocose multum suos socios deridebat. Absolute tamen erat omni grauitate maturus. Pollidamas uero, ipsius Anthenoris22 filius, iuuenis speciosus, multa fuit strennuitate conspicuus, laudandus moribus,23 corpore longus et gracilis, sicut pater, sed parum fusco colore respersus. Multum fuit hic fortis in uiribus et ualde potens in armis; ad irascendum tamen24 velox25 sed moderamine multo26
[[ Print Edition Page No. 87 ]]
frenatus. Rex uero Menon1 pulcher in forma sed grandis, latis scapulis, grossis brachiis, pectore durus, crinibus autem crispatis et2 flauis. Oculorum uero eius orbes nigro **f. 47vfuerunt colore perlucidi. Mire strennuitatis miles et qui in Troyano bello multa uirtuosa3 et laudanda peregit. Regina uero Heccuba4 corporea proceritate distensa, magis declinauit ad uirilem formam quam ad speciem muliebrem.5 Mulier fuit mirabilis sagacitatis, illustris, multis erudita doctrinis, pia nimis, honesta multum et opera diligens caritatis. Andromacha6 uero, uxor Hectoris, nimia fuit speciositate decora, longa corpore, lacteo candore refulgens. Oculos habuit multo7 fulgore lucifluos,8 rubicunda maxillis, roseis labiis, et cesarie deaurata. Inter omnes mulieres honestissima uere fuit,9 in omnibus suis actibus moderata. Cassandra autem fuit stature decentis, candida multum, lentiginosa facie, oculis uariis, virginitatem appetens et omnes quasi actus fugiens muliebres. Multa nouit predicere de futuris, cum in astrorum scientia et aliis liberalibus disciplinis esset potenter et patenter edocta. Pollixena uero, regis Priami filia, virgo tenerrima, multa fuit speciositate decora. Hec fuit uere uerus pulchritudinis radius, quam natura studio multo depinxit et in qua natura rerum nichil errauerat nisi quod mortalem eam statuerat. Cuius speciem particularibus explicare sermonibus labor esset inutilis, cum eius forma quasi omnium aliarum procelleret speciem mulierum. Intelligitur ergo omnem in ea10 membrorum pulchritudinem habundasse11 et ea12 floruisse uirtute13 quod14 omnis generis exosas habuit uanitates.
There are many other leaders in both armies whom Dares does not describe.De hiis tantum15 Dares Frigius uoluit formas et colores describere tam Grecorum quam eciam Troyanorum, cum in utroque exercitu multi fuerunt multa uirtute conspicui, quorum nomina et virtutes, hinc inde pu[a]gnancium, seriatim per sequencia16 narrabuntur. Superest ergo quod ad ipsius hystorie seriem explicandam per suos actus continuos successiue stilus noster deinceps veridicus17 acuatur.
**f. 48rTempus erat quod, iam bruma suis exuta pruinis22 et gelu suo
[[ Print Edition Page No. 88 ]]
tempore soluto,1 glacies iam liquerat,2 cum iam, niuibus liquefactis, varii fluuii per uallium concaua uarios iam tumescerent in decursus, The catalogue of Greek leaders and their ships.et pigra hyems, ignei mendica3 caloris, ultima4 terga5 daret ob uicinum primi veris aduentum, sole6 sub extremo signo Piscium decurrente, dum extremi dies et ultimi Februarii mensis instarent, et mensis ille Marcius succederet iam uicinus, cum vniuersus Grecorum exercitus, in multa7 classe fecundus, in Athenarum ciuitatis portum totus insimul conuenisset. Sciant igitur presentis hystorie lectores ab ipsa mundi institucione nunquam tot nauigia insimul confluxisse, tanto plena milite nec tantorum cumulo pugnatorum, que, ut descriptibili8 sermone patefacta,9 legentur. Sciendum est Agamenonem, regem et Dana[th]orum ductorem10 exercitus, ex ciuitate sua, scilicet Mecenarum,11 c naues militibus onustas pugna<n>tibus adduxisse; Menelaum autem, uirum Helene et ipsius Agamenonis fratrem, ex regno suo quod est dictum Spartem12 lx naues plenas militibus adduxisse. De regno uero Boecie Archelaus13 et Prothenor,14 ipsius regni domini, naues l duxere. Ascalafus15 uero dux et comes Helimus16 de prouincia Cythomenie17 naues duxere xxx. Rex uero Epistrophus18 et rex Tedius19 de regno Forcidis20 l naues adduxerunt in multa militum comitiua. Thelamonius21 autem Ayax22 de regno suo et de sua ciuitate nobili Salemina23 l naues adduxit. In cuius comitiua fuerunt multi24 duces et comites et25 sunt hii:26 dux Teucer,27 dux Amphiacus,28 comes Dorion29 et comes Theseus.30 Senex autem dux Nestor cum l nauibus ex Pilon aduenit. Rex uero Thoas31 de regno suo Tholie32 l naues adduxit. Rex autem Deximais33 de regno suo naues secum34 detulit l. De regno autem suo, quod Demenium35
[[ Print Edition Page No. 89 ]]
dicebatur, Ayax1 Oyleus xxxvi2 naues adduxit. Polibetes3 uero et Am **f. 48vphymacus,4 de prouincia Calcidonie5 domini, naues adduxere xxx. Rex autem Ydumeneus6 et rex Merion7 de Creta8 naues lxxx9 duxerunt.10 De regno autem Tracie11 ille facundissimus rex Vlixes l naues adduxit. Dux12 uero Melius13 de ciuitate sua dicta Pigris14 detulit naues x. Prothotacus15 autem et Prothesilaus,16 duces prouincie que Phylarca17 communiter dicebatur, duxerunt naues numero l. De regno uero Tricionico18 rex Machaon19 et rex Polidus20 fratres,21 filii quondam regis Colephis,22 adduxerunt naues xxii.23 De nobili uero ciuitate sua que dicebatur Phites24 l naues adduxit Achilles. Rex autem Thelephalus25 de insula regni sui que dicta est Rodon26 xxii27 naues adduxit.28 Euripilus29 uero rex de regno suo quod dicitur Ortomenie30 l naues adduxit. Dux autem Anthipus31 et dux Amphimacus,32 domini cuiusdam rusticane33 prouincie que dicta est Hesida,34 naues xi adduxerunt. Rex uero Polipetes35 de regno suo quod dicebatur Richa36 et dux Losius,37 sobrinus eius, adduci fecerunt nauigia lx. Strennuus uero Dyomedes et in38 eius comitiua Thelenus39 et Eurialus40 de terra sua Argis41 naues
[[ Print Edition Page No. 90 ]]
detulit lxxx. Rex uero Poliphebus1 de regno suo,2 quod nondum3 multa fama4 pollebat, detulit naues vii. Rex Fineus5 de regno suo, quod6 tenebat a Grecis, xi naues adduxit. Rex autem Prothoylus7 de regno suo quod dictum est Demenesa8 naues detulit l. Et totidem rex Capenor9 de sua prouincia Capadie.10 Treorius11 vero rex de regno suo quod Beisa12 dicebatur13 xxii14 naues secum adduxit.
Palamides excepted, the leaders total sixty-nine and their ships one thousand, two hundred, and twenty-two.Et sic facta15 summa16 de predictis regibus et ducibus fuerunt17 numero lxviiii. Naues uero Grecorum illorum mccxxii,18 preter Palamidem,19 filium regis Nauli,20 qui ultimus cum suis nauibus, ut infra21 proximo22 refertur,23 aduenit. Homerus uero dixit in temporibus suis fuisse naues mclxxxvi,24 sed forte pre tedio numerum integrum non descripsit.
Agamenon proposes that messengers consult the oracle at Delphos as to what should be done to forward the expedition.Et factum est,31 postquam predicti reges, duces, et principes Grecorum in portum Athenarum cum eorum nauibus conuenerunt,32 **f. 49rAgamenon, vir ille tam33 strennuus, qui, ductor ac princeps, tocius Grecorum exercitus curam gerebat uigilem curiosus, attente deliberans quid deinceps esset34 super predicto negocio feliciter aggressurus, in quadam planicie extra menia ciuitatis ipsius, paratis sedilibus, predictos reges Grecorum, duces, et principes ad se ibidem mandauit uenire. Et eis omnibus illico uenientibus coram ipso et consedentibus35 seriatim, indicto manu ab Agamenone predicto silencio, omni tumultuose uocis murmure circumscripto, Agamenon ipse inter eos talia uerba profudit:36 “O viri nobiles qui in vestrarum uirtutum
[[ Print Edition Page No. 91 ]]
viribus in hoc ordine iuncti estis, aperte cognoscitis et uidetis quanta sit ipsarum uirium uestrarum1 potentia, quanta sit virorum in uestra2 confluencium comitiua pugnancium multitudo. Quis vmquam vidit temporibus retroactis tot reges, duces, et principes insimul in vnam3 voluntatis consonanciam aggregatos, tot iuuenes armorum bellicositate conspicuos coniunctos in vnum ad bellicosa arma ingerenda uiriliter contra hostes? Nonne manifesta dementia ducitur4 et spiritu cecitatis obducitur qui contra nos5 presumit eleuare calcaneum et vires nostras6 ad prelia irritare?7 Sane de nobis omnibus qui sumus in hoc exercitu cumulati tales centum potenciores agnosco, quorum vnus dumtaxat reuera8 sufficeret ad exequendum illud et feliciter terminandum ad quod nos omnes insimul anhelamus. Nemini enim nostrum venit9 in dubium quanto simus ad presens pulsati dedecore, quantis10 pro dampnis nobis illatis11 et12 nostris nuper prouocati simus contra Troianos arma iusta13 capescere et duros14 contra eos inire conflictus. Vt autem ardentibus animis ad nostras consequendas omnino vindictas vnanimes insurgamus,15 et16 hoc rationabilis necessitas ingerit et nos ad hoc iustus dolor inpellit vt primo obloquentium17 ora frenemus et nostrorum vituperia **f. 49vdetergamus sic vt Troyani de cetero ad committendum similia non insultent. Et de commissis contra nos18 eorum excessibus, si19 penis debitis non uexentur, ad duriora (quod absit!) procedere postmodum non timebunt. Neque enim maiores nostri assueci fuerunt aliquid dedecoris sub silentio pertransire quod per obloquencium diffamacionem eis opprobriose posset asscribi, nec nos ergo, simili modo, conniuentibus oculis dissimulare debemus quod opprobriose nobis et nostris possit successoribus exprobrari, maxime cum tot simus in vnius20 uoluntatis desiderio concurrentes et in21 tanta22 simus potencie latitudine constituti. Quis enim est hodie qui nostras metiretur potentias? Et de facto nullus23 uidetur24 qui25 ad26 offensionem nostram intrepidus auderet insurgere, excepta gente fatua Troyanorum, qui, ceco et stollido ducti consilio, se in offensionem27 nostram indiscussis et fatuis propositis iniecerunt. Nonne hoc nouit mundi pars maxima qualiter quidam ex nostris in Laumedontem regem, patrem huius regis Priami, armis bellicis
[[ Print Edition Page No. 92 ]]
irruerunt et tradiderunt eum neci et infinitos ex suis, vrbem suam Troye, ab ipso Laumedonte rege possessam, funditus euertentes? Nonne apud nos1 adhuc2 hodie sunt plures ex illis in Grecia qui, in prouinciis nostris a3 nostris adducti violento4 iure predonio,5 deflent perpetuas seruitutes? Sane non est6 inpossibile neque dissimile7 mille potentioribus8 facere quod quatuor minus potentes fecerunt aut quinque. Scio quidem eos scire nos esse aduersus ipsos accinctos et ideo multa sibi mendicasse9 suffragia et multa subsidia quesiuisse vt aduersus nos potenter obsistant10 et se contra11 nos12 uiriliter tueantur. Quare mihi uidetur acceptum, si hoc vobis cedat ad gratum, vt antequam ab hoc portu salubriter dissolutis anchoris discedamus, apud Delphos insulam ad deum Appollinem speciales13 deuotos nostros nuncios dirigamus recepturos a deo ipso et ab14 aliis deis15 nostris certa responsa quid nos de16 cetero facere deceat17 et liceat de hiis que sumus eis fauentibus aggressuri.”
Achilles and Patroclus are chosen as messengers.Et sic Agamenon rex sermoni suo finem fecit. Et18 hiis dictis, vniuersi **f. 50ritaque predicti19 reges, duces, et principes, Agamenonis regis20 audito colloquio, laudant illud et21 sic faciendum esse ut ipse22 decreuit vnanimiter omnes probant. Quare super huius23 execucione negocii omnes in vna vocis consonancia Achillem eligunt et Patroclum vt ipsi pro tam communi bono, quod seipsos et alios communiter et principaliter omnes tangit, apud Delphos insulam se conferant responsum a deo Appolline24 humiliter petituros. Nec mora, predictus Achilles et Patroclus pro predictis fideliter25 exequendis securo remige portum intrant,26 et diis fauentibus, cursu celerrimo, felici nauigacione potiti in insulam Delphos salubriter27 peruenerunt.
Erat autem predicta insula Delphos28 mari vndique circumfusa, que pro certo creditur29 quod fuerit30 insula Delos, que scriptorum forte uicio fuit adiuncta. Que insula in medio insularum Cicladum31 sita est, in mari scilicet Elespontico32 constituta. Quare33 de predictis insulis in medio Cicladum principalis est vna. In hac enim insula, ut narrat Ysidorus,34 Latona35 enixa est Appollinem et Dyanam36 et ideo in ea, hedificato templo in mirabilem murorum congeriem, colebatur37 Appollo. Et dicta est Delos pro eo quod sedato diluuio
[[ Print Edition Page No. 93 ]]
luuio ante omnes terras radiis solis primum illuminata est et1 luna2 uisa.Delphos is thought to be identical with Delos, an island reputed to be the birthplace of Appollo and Dyana, and so named because after the flood the sun and moon were here first seen. Here was a temple to Appollo, in which was a golden image of the god. Dicitur enim Delos quasi manifestacio, nam Delon grece manifestum latine3 dicitur. Et4 quia ab5 insula6 primo fuerunt inspecti sol et luna,7 ideo gentiles dicere uoluerunt hanc insulam fuisse patriam solis et lune et ideo eos in8 ea fuisse natos, cum Appollo dicatur9 sol et Dyana10 luna.11 Ipsa etiam12 dicta est13 Ortigia eo quod ibi primum14 nate sunt coturnices, quas Greci ortigias uocant. Hunc gentiles Appollinem deum esse dixerunt. Dixerunt15 eum esse16 solem, ipsumque17 Tytan,18 quasi19 vnum ex Tytanis20 qui aduersus Iouem non fecit, eundemque Febum,21 quasi22 Effebum,23 hoc est adolescentem, eo quod sol cotidie oritur. Item eundem Appollinem Phytum24 vocauerunt a Phytona25 serpente ab eo interfecto. Inde phytonisse **f. 50vdicte sunt quedam mulieres scientes predicere de futuris, ut idem Appollo petentibus predicebat. De hac fitonissa quidem26 scriptum est in Ueteri Testamento, in27 primo libro Regum, que fecit excitare dudum mortuum Samuelem28 ad petitionem regis29 Saul.30 In hoc igitur templo erat maxima ymago tota ex auro composita in honore31 predicti dei Appollinis. Que licet fuisset ex auro composita et in ueritate fuisset surda et muta, tamen secundum32 gentilium errores33 colencium ydolatriam (que34 principaliter apud ipsos inualuit, cum omisissent uerum cultum Dei ueri,35 qui in sapientia, id est in filio Dei, domino nostro Ihesu Christo, ex nichilo cuncta creauit) adheserunt diis surdis et mutis, qui pro certo homines mortales fuerunt, credentes et putantes eos esse deos, quorum potencia nulla erat. Sed responsa que dabantur36 ab eis non ipsi sed qui ingrediebantur in eorum37 ymagines dabant,38 qui spiritus immundi pro certo erant, ut per eorum responsa homines in perpetuis errorum cecitatibus conseruarent.
The author explains the origin of idolatry.Qualiter autem ydolatria creuerit et inicium iniquum39 habuerit, et qualiter per spiritus immundos responsa dabantur, cum sit locus, prouidimus40 hic compendiose describere et qualiter41 predicte ydolatrie finis fuit, cum per gloriosum aduentum domini nostri Ihesu Christi ubique terrarum42 ydolatria tota43 cessauerit et suo penitus euanuerit exhausto uigore.44 Certum est enim in scripturis ecclesiasticis,
[[ Print Edition Page No. 94 ]]
secundum1 sancti evangelii ueritatem, in quo lux sinceritatis2 assistit,3 quod cum Herodes rex illusus esset a Magis et ideo quereret perdere puerum, videlicet4 dominum5 nostrum Ihesum Christum, saluatorem mundi, angelus apparuit in sompnis Ioseph6 ut educeret matrem et filium in Egyptum.7 Quo8 perueniente puero cum matre, omnia ydola Egypti insimul corruerunt, nec inuentum est ydolum in omni Egypto quod non esset minutatim abcisum. Iuxta illud Ysaie:9 “Ascendit10 dominus nubem leuem et ingredietur Egyptum et mouebuntur simulachra Egypti” ad demonstrandum quod per11 aduentum domini nostri Ihesu Christi, saluatoris,12 omnis ydolatria funditus euerti et cessare debet.13 Vnde Iudei14 dicunt quod Ismael15 primo simulachrum luto16 confinxit; gentiles autem primum Prometheum17 simulachrum **f. 51rde luto fecisse dogmatizauerunt atque ab eo ars simulachra et statuas fingendi processit. Dicuntur autem gentiles quia semper sine lege fuerunt, et18 ita semper fuerunt, ut geniti fuisse perhibentur, ydolis principaliter seruientes. Ydolatr<i>e uero principium a Bello,19 Assyriorum20 rege, primo dicitur processisse. Nam iste Bellus21 rex fuit pater Nini regis, qui morte preoccupatus per Ninum22 filium eius preciose est traditus sepulture. In cuius memoriam Ninus, filius eius, mirabiliter23 simulachrum quasi simile patri suo confingere24 mandauit ex auro vt in consolacionem suam et memoriam patris sui uiso simulachro uidere fingeret patrem suum. Hoc ergo simulachrum rex Ninus coluit tamquam deum et coli mandauit a suis et in celum25 esse deificatum omnibus Assiriis tradidit esse credendum. Et sic, non multo postmodum tempore procedente, spiritus immundus in hoc ydolum Belli regis ingressus responsa petentibus exhibebat. Vnde apud Assyrios illud ydolum dictum est Bellus. Alii dixerunt26 Bel,27 alii Beel,28 alii Baal,29 alii Belphegor,30 alii31 Belzabuch,32 alii33 Beelzebub.34 Et huius ydoli exemplo
[[ Print Edition Page No. 95 ]]
gentiles processerunt ad ydolorum cultum, fingentes homines mortuos esse deos et pro diis adorabant eos. Vnde dixerunt primum deum1 fuisse Saturnum. Qui Saturnus fuit rex Crete, nato nomine ab illo planeta qui dicitur Saturnus. Quo mortuo deum esse dixerunt, non habentem neque2 patrem neque matrem. De eo fabulose dictum est quod cum ipse esset3 sapientissimus in arte4 mathematica, preuidit quod debebat de eo filius nasci, de quo erat grauida eius uxor, qui debebat eum a suo5 regno deicere6 et cogere miserabiliter exulare. Vnde precepit uxori sue ut filium quem ipsa pareret daret ei ad deuorandum. Quo filio edito,7 occultans illum8 patri quendam lapillum ostendit, dicens lapillum illum et nichil aliud peperisse. Quem pater illico deglutiuit. Ex quo dicitur tres filios genuisse et vnam filiam, scilicet Iouem, Neptunum, et Plutonem, et Iunonem filiam. Hos omnes gentiles deos esse dixerunt. Vnde Iupiter seu9 Iouis adeptus est nomen planete **f. 51vIouis et illum gentiles coluerunt pro nomine summi dei. Deinde10 Martem11 summum deum belli esse perhibuerunt. Deinde solem, quem Appollinem uocauerunt, qui in predicta, ut dictum est, Delos12 insula principaliter colebatur.13 Deinde Venerem, a Veneris14 planeta nuncupatam.15 Deinde Mercurium, dictum16 ab ipso planeta Mercurii, quem ipsius Iouis filium asserere uoluerunt. Deinde Lunam, que et Dyana dicta est, ut est supra relatum, Latone17 filiam. Sicque18 per19 diuersas hominum naciones gentiles20 diuersa ydola coluerunt. Vnde apud Egyptum Ysim,21 apud Cretam Iouem,22 apud23 Mauros Iubam,24 apud Latinos Faunum, apud Romanos Querinum,25 apud Athenas Mineruam, apud Pafon26 Venerem, apud Lemnos27 Vulcanum,28 apud Naxos29 Bacum,30 apud Delos31 sev Delphos32 Apollinem, ut dictum est. Constiterunt eciam sibi multa aliorum ydolorum nomina, in33 que34 vnusquisque suos gerebat affectus. Sed iam constat secundum sacrosancte Romane35 ecclesie tradicionem quod quam primum creator mundi36 in empyreo celo creauit angelos, quod ille angelus qui37 omnibus aliis38 fuit prelatus,39 de quo propheta dixit:
[[ Print Edition Page No. 96 ]]
“Cedri non fuerunt alciores illo in paradiso; abietes non adequauerunt summitatem1 eius; platani non fuerunt equales frondibus illius; omne lignum paradisi preciosum non est assimilatum pulchritudini eius.” Ideo speciosum fecit eum Deus et prefecit2 multorum legionibus angelorum. Hic elatus superbie pondere cum dixit “Ponam sedem meam ab Aquilone et ero similis altissimo,” statim ab eterna benediccione cecidit cum legionibus suis et dyabolus et dyaboli facti sunt. Vnde dyabolus, id est deorsum fluens. De hoc dictum est, “Quomodo cecedisti, stella matutina, de medio lapidum ignitorum?” Et cecidit Lucifer, qui in paradyso deliciarum nutritus est, et vulneratus a3 Morte ad inferiora descendit. Vnde et4 Christus in euangelio5 sancto suo, “Vidi,”6 inquit, “Sathanam7 quasi fulgur de celo cadentem.” Hic fuit8 ille Leuiathan.9 Et10 quia11 plerisque materia non est nota, ideo sub compendio de eo dicere decreuimus **f. 52rin hoc loco. Scripsit enim Ysidorus12 Ethimologiarum quod Hebrei13 Hebrea uoce uocant illum Bemoth,14 quod Latina lingua sonat animal brutum. Est enim spiritus malus immundicie et spurcicie plenus, et ideo Deus ab ipso principio deieccionis eius conuertit ipsum15 in animal brutum, id16 est in serpentem tortuosum, et17 cum sit immense magnitudinis dictus est draco. Et de hoc sentit Dauid, “Hoc mare magnum et spaciosum” et cetera; deinde subiunxit,18 “Draco iste quem formasti ad illudendum ei”19 et20 cetera. Dictus21 est autem22 Leuiathan secundum23 Ysidorum24 serpens de aquis. Vnde legitur in Apographia25 beati Brandani,26 dum nauigaret per occeanum, idem27 sanctus28 uidisse eum mire longitudinis, et spaciositatis in profundum occeani deiectum29 et inclusum in eo usque ad diem iudicii iussu Dei. Ideo enim dicitur tortuosus et esse in hoc mari quia in huius seculi mari dyabolus uolubili uersatur astucia ad decipiendum animas miserorum. Hic est ille Leuiathan qui factus serpens, a sue deieccionis principio inuidens glorie primorum parentum nostrorum, ausus est uoluptatis paradisum intrare, et erectus gradiens30 sicut31 homo primos32 parentes nostros cecis temptacionibus, uicio preuaricacionis, affecit, vt facti mandati Dei intrepidi33 transgressores
[[ Print Edition Page No. 97 ]]
deici meruerunt ab ipsius gloria paradisi sicut ille deici meruit a celesti gloria culpa sui. Licet illud quod legitur in principio Genesis1 secundum Mosaycam tradicionem, vbi dicitur: “Sed serpens erat2 calidior omnibus animantibus que fecerat Deus, qui dixit ad mulierem, ‘cur precepit uobis Deus?’ ” et cetera, secundum tamen traditionem sacrarum scripturarum catholice vniuersalis ecclesie ratum est, ut scripsit Beda, quod dyabolus elegit quendam serpentem tunc de quodam genere serpencium uirgineum habencem3 uultum et mouit4 ad loquendum linguam eius quid loqueretur nescientis,5 sicut et cotidie adhuc loquitur dyabolus per fanaticos6 et energuminos nescientes, id est, per homines quorum corpora ab ipsis7 demonibus sunt obsessa, vt de hoc scriptum est in libro Hystoriarum Scolasticarum, circa principium, ubi prosequitur auctor **f. 52vhystoriam et exposicionem libri Genesis. Vnde quicquid nobis8 catholicis per has sacras scripturas notum est, certum est quod ille Leuiathan, id est, dyabolorum princeps, a culmine celesti deiectus, uel per seipsum corporaliter factus serpens uel per serpentem animal,9 ingressus in10 ipsum, callidis temptacionibus suis11 miseros parentes nostros et successores eorum perpetuam deiecerat12 in ruinam. Et hec de ydolatria et de13 noticia Leuiathan dixisse sufficiant.14
Responses were delivered from the image of Appollo by demons who entered into the image.Nunc15 ad prosequendum nostre16 intencionis propositum stilum nostrum ad narracionem presentis hystorie conuertamus. Per demonum igitur ingressum in17 ydola surda et muta eliciebantur ab eis18 petita responsa que tunc gentilitas excolebat. Vnde Dauid: “Quoniam omnes dii gencium demonia; dominus autem celos fecit.” Et per hanc dyabolice decepcionis astuciam deus Appollo responsa sua in dicta insula Delos19 petentibus exhibebat.
Ad quam postquam Achilles et Patroclus, Grecorum nuncii, peruenerunt, de intrando in20 templum Appollinis congrua hora captata21 cum consilio sacerdotum in ipso templo seruiencium ipsi deo qui colebatur in ipso, templum ipsum deuoto corde humiliter intrauerunt. Et factis eorum oblacionibus in multorum donorum prodiga quantitate, petentibus ab eo22 de Grecorum negociis habere responsum, sic eis predictus Appollo submissa voce respondit:23
[[ Print Edition Page No. 98 ]]
“Achilles, Achilles, reuertere ad Grecos tuos a quibus missus es, et dic eis quod pro certo futurum se salubriter ad Troyam ituros ibique prelia multa committere,Appollo assures Achilles and Patroclus that the Greci will be victorious in the tenth year. He orders the Trojan bishop Calcas, sent to consult him by Priamus, not to return home but to join the Greci. sed infallibiliter erunt decimo anno uictores, Troyanam urbem dabunt funditus in ruinam, regem Priamum, eius consortem, eiusque filios morti tradent et omnes maiores eorum, illos tantum viuere permittendo quos elegerit ipsorum Grecorum sola uoluntas.” Quo ab Achille percepto et facto exinde ualde leto, adhuc eo1 in ipso2 templo morante, mirabilis casus emersit. Nam quidam Troianus **f. 53rantistes nomine Calcas, Testoris3 filius, multa peritus scientia, de mandato Priami regis, utpote nuncius eius, templum ipsum intrauit ut a deo Appolline similiter responsum eliceret quid de bello Grecorum Troyanis esset reuera futurum. Cui,4 post oblaciones ab eo factas multimode ipsi deo, deus ille5 respondit:6 “Calcas, Calcas, caueas7 ne ad tuos redire presumas sed statim ad Grecorum classem, que nunc est in hac insula cum Achille, securus accedas, cum qua Grecorum exercitum festinus adeas, nunquam discessurus a Grecis. Futurum est enim Grecos obtinere uictoriam contra Troyanos voluntate deorum. Eris enim et8 tu valde necessarius Grecis ipsis in tuis consiliis et doctrina donec ipsi predicta uictoria potiantur.” Calcas uero dum sciscitando cognosceret quod ille erat Achilles qui erat in templo, confestim ad ipsum9 accelerat, et conuenientibus ipsis in vnum, sese in amicicie fedus10 accipiunt, patefacta inter se de predictis omnibus ueritate. Quare idem Achilles predictum Calcas11 antist<it>em multis commoditatibus le[n]ta fronte honorare curauit.
Achilles presents Calcas to Agamenon.Sicque anchoris extractis12 a mari et eis cum eorum nauibus in pelagus se immissis, incolumes salubriter peruenerunt Athenas. Descendentibus13 eis igitur14 a nauibus ipsis, Achilles predictum Calcas15 antist<it>em Agamenoni regi et aliis regibus Grecorum, ducibus, et principibus presentauit. Et ab Achille narrato responso deorum de futura eorum16 uictoria contra17 Troianos, et qualiter idem Calcas, nuncius regis Priami, in contrarium responsum obtinuit, et de mandato sibi18 ut ad Troyanos non rediret19 et cum Grecis durante preliorum turbine moraretur, vniuersi Greci facti sunt hylares et pre20 multo gaudio celebrant diem festum, predictum Calcas21 antist<it>em in eorum fidelem accipiunt et recipiunt in sinceritatis
[[ Print Edition Page No. 99 ]]
amore, promittentes ei in omnibus **f. 53vplacide prosequi1 uota sua. Et sic illi diei festo finis feliciter factus est.2
Calcas urges the Greci to hasten against Troia.Greci,8 responsis acceptis9 a diis10 propositis,11 iam exsoluerunt dies festos.12 Sequenti13 die, post predicta festa deposita, Calcas, ille Troyanus antistes, in comitiua Achillis et Patrocli ad tentorium Agamenonis regis se contulit mane facto, ubi iam multi reges Grecorum, duces, et principes ante conuenerant, qui coram rege Agamenone residebant. Quibus per Achillem, Patroclum, et Calcas14 salutis oraculo resoluto ac eis ab eis debite15 relacionis obtento responso, se inter alios comodis sessionibus collocarunt.16 Et statim ab eodem Calcas impetrato silencio, in communi audiencia predictorum dixit hec uerba:17 “O nobilissimi reges, duces,18 et principes qui in presentis19 congregacionis ordine iuncti estis, nonne vestra fuit principalis intencio contra Troyanos, publicos hostes vestros, arma capescere, qui sub tanto facinore ab eis commisso contra se uestrarum uirtutum potencias excitarunt? Cur ergo ceptis moras annectitis, cum semper20 nocuerit differre paratis? Nonne creditis aut putatis regem Priamum inter vos exploratores suos habere furtiue, qui per eorum uicarios singula de uestra desidia illi mittunt? Nichil enim aliud est ita peragere quam ei competencia21 indulgere spacia libertatis vt per eum quesita presidia cumulet et sibi cotidie22 multa subsidia coaceruet, cum tanti temporis sint iam exacta curricula quod in potenti manu debueritis23 iam inuadere regnum eius. Nonne presentis estatis plures iam euoluti sunt menses in quibus nauigacionis tempus se uobis dedit acceptum, cum omnino placata sint maria, que nauigare uolentibus blandiuntur et dulci sibilo zephiri aspirantes per equoreas planicies nauigare uo**f. 54rlentes in dulcedine temporis et serenitatis inuitant?24 Cur25 iam in estatis estu uester non estuat animus per maria dissilire vt dulci26 nauigacionis aura potiti felici remige uestrorum hostium perueniatis ad oras, vt eorum aures fama
[[ Print Edition Page No. 100 ]]
perterreat, de uestra sollicitudine curiosa, non ut de uestra morosa desidia gaudeant, per quam in tantum uestra desideria procelantur?1 Nunquid in vobis frustratoria creditis promissa deorum, qui2 forte propter3 uicium ingratitudinis possunt4 in contrarium commutari? Rumpite igitur moras vestras, soluite naues, et uela5 earum6 eleuetis7 in altum, vt festinanter contra hostes uestros iter vestrum diis fauentibus maturetis, vt8 ad promissa deorum velociter et feliciter pertingatis.” Et sic uerbis suis idem Calcas tacitus finem fecit.
The Greci have not sailed far when a storm arises, which Calcas ascribes to the wrath of Dyana because no sacrifices have been paid her. He persuades Agamenon to return to Aulis and there make amends.Verbis igitur Calcas ab omnibus intellectis, dum omnes communiter probant illa, Agamenon9 statim mandauit vt vniuersi10 de exercitu per tubete11 sonitum moueantur quod12 illico naues ascendant,13 ab14 Athenarum portu feliciter discessuri. Nec mora, ad15 tubete16 sonitum vniversi naues ascendunt, nodatos17 funes exsoluunt quibus erant naues ipse firmiter colligate,18 et a mari subductis19 anchoris et receptis in naues, uela erigunt, que dum uentorum spiramina imbuunt et extendunt, alto pelago se committunt. Nondum20 enim se21 per maris spacia nauigando per xv stadia elongauerant22 a partibus Athenarum, cum subito serenus aer qui nauigantibus arridebat cecis obducitur nubibus, noctem ficticiam inducendo. Quare mugit aer tonitruorum crebrorum23 in querelis, et crebre coruscaciones noctem ficticiam repentinis suis fulgoribus conuertunt in diem, et excolatis nubibus, immense pluuie diffunduntur. Cuius rei causa exasperati uenti tumefacta maria montuosas24 erigunt in procellas. Quare nauigantes ipsos maximus timor et tremor inuadit, dum se videant25 in mortis discrimine constitutos. Sed ille Calcas Troyanus antistes, factis suis exorcizationibus26 vt erat27 peritus in eis, dixit se causam percipere **f. 54vtante cladis. Dixit enim Dyanam deam iracundia multa commotam “pro eo quod de recessu uestro ab Athenarum portu sibi sacrificium oblatum non extiterat28 a uolentibus proficisci.” Suasit ergo Agamenoni regi ut omnes29 naues in Aulidem30 siluam31 flexis uelis incontinenti diuertant, vbi32 in templo quo colitur predicta33 Dyana ipse Agamenon sacrificium ipsi34 dee
[[ Print Edition Page No. 101 ]]
offerat manu sua. “Nam sedata Dyana inminentem tempestatem euanescere faciet et tempus nauigacionis uobis prestabit acceptum.”
Agamenon sacrifices to Dyana and the storm subsides.Nec mora, iuxta consilium predicti Calcas, Agamenone mandante, naues omnes, mutatis uelis et temonibus coaptatis, in Aulidem siluam1 salue perueniunt, que non multum remota erat ab ipsis. Agamenon itaque rex festinus descendit in terram; Dyane templum adiuit. Cui2 deuoto corde propriis manibus quedam oblata per eum in sacrificium dedicauit. Confestim igitur marina tempestas euanuit et aer vndique serenatus uestes exuit et deposuit nubilosas.3 Quiescunt maria et nauigare uolentibus in dulci eorum planicie blandiuntur. Ex hoc loco quidam sapientes dicere uoluerunt, qui in astronomie operositate laborant, quod Dyana, que et ipsa est luna, sit domina itinerum et uiarum. Circulo constituunt fortunatam4 vt sit5 in domo x uel xi confortata a6 bonis aspectibus aliorum felicium planetarum. Et hac ratione utuntur astronomi usque in hodiernam diem.
The Greci destroy a fortress near Troia named Sarronabo. Thence they sail to Thenedon.Maris itaque tempestate sedata post sacrificium ab Agamenone Dyane oblatum,7 statim vniuersus Grecorum exercitus, sonitu tubete8 dictante, naues ascendit, et felici nauigacione potitus ad Troianas9 pertinencias cum incolumitate perueniens cuiusdam castri portum felicitur intrauit, ubi, nauibus eorum secure receptis, cum portus ille fuisset capax ipsarum,10 Greci naues ipsas in eo tuta statione consignant. Huius autem castri nomen et portus Frigius Dares in suo codice omisit, forte pro eo quod Grecorum exercitus fuit paucis diebus moratus in illo. Sed hoc est ratum, vt11 in aliis codicibus inuenitur, quod Sarronabo12 ab incolis uocabatur. Huius uero13 castri incole et habita**f. 55rtores in armata manu cursu precipiti venerunt ad litus, putantes Grecos arcere ne in terram descenderent, fatuis14 in eos et inconsultis propositis conspirantes. Cuius rei causa fatue in Grecos irruunt, qui iam in terram descenderant, maris fatigacione lassati; bellum fatuum constituunt15 contra eos. Sed Greci, innumerabili quantitate armati, descendentes in terram eis sue fatuitatis penas exsoluunt. Nam et eos in ore gladii persequuntur, qui pre multitudine Grecos sustinere aliquatenus16 non ualentes fuge subsidio se committunt. Propter quod ad ipsius castri cacumina festinanter anhelant, se ante Grecorum faciem17 dispergentes. Greci
[[ Print Edition Page No. 102 ]]
uero, insequentes miseros qui1 fuga precipiti ante eos se eripere minime ualuerunt, eos captos morti emancipant,2 singulos quos3 intercipiunt morti tradunt, uiolenter castrum ascendunt, quod apertis ianuis ob receptionem4 fugiencium incolarum inueniunt, intrant in5 illud, et in miseros ibi repertos, qui iam defecerant uiribus dissolutis, crudeliter irruunt, ferro interimunt, castrum capiunt et predantur6 et, facta preda, muros castri ipsius et queque7 forcia subitam excuciunt8 in9 ruinam. Nec mora, direptis omnibus inuentis10 ibidem et singulis ruina deiectis, Greci uictores eorum redeunt ad naues et ascendunt in ipsas,11 illico intrant maria, et recto12 remige apud portum Thenedon13 ueniunt, ibique eis salubriter applicantibus, iniectis anchoris eorum14 nauium15 in profundo uelisque16 depositis, intrant ylariter portum ipsum.
They destroy the Trojan fortress at Thenedon.Erat autem apud predictum17 Thenedon castrum quoddam in fortitudine magna firmatum, habitatoribus18 multis circumcirca repletum, multis diuiciis opulentum, cum locus ille19 satis esset amenus deliciis terrestribus et marinis, quod per vi miliaria tantum, ut supra relatum est, distabat a Troya. Habitatores uero castri ipsius, timentes excidium de seipsis, statim ad arma prosiliunt, castrum ipsum muniunt bellicosis uiris et armis, et se defensioni opponere contra Grecos potenter20 instituunt21 animosi. Greci autem,22 eorum nauibus comode colligatis in portu et eis ibi stacione tuta receptis, armati descendunt in terram23 in24 glomerosa multitudine pugnatorum, quecumque inueniunt rapaci prede25 violenter exponunt, et26 in eos qui se contra eos totis uiribus27 sathagebant **f. 55vinfestis conatibus duras aggressiones28 exercent. Et ideo inter eos et Troyanos castri ipsius crudeliter29 bellum feruet et durum prelium estuat inter eos. Cuius rei causa multi cadunt ex Troyanis, gladiis interfecti, sed plures ex Grecis. Ad quorum excidium30 et31 uindictam Greci, arcius anhelantes morti et uulneribus animosius se presentant. Multi ex Grecis intereunt inter ista necnon et de Troyanis quam plures. Sed demum Troyani, sustinere Grecorum multitudinem innumerabilem non ualentes, fuge subsidio se committunt, et quibus fugere licuit non fuit alia causa suffragii quam lapsu fuge ad Troye alta menia peruenire. Illi uero quibus fuga non profuit ferro intereunt et acerba
[[ Print Edition Page No. 103 ]]
morte crudeliter uitam soluunt. Sicque a Grecis ipsis1 castri ipsius toto ambitu intercepto, in predictum castrum irruunt, ipsum in magna potencia debellantes. Troyani uero, ordinatis bellis eorum in summitate murorum, aduersus Grecos duram et2 diram defensionem opponunt, nunc eos iactis lapidibus obruunt, nunc eos interimunt in uibramine lancearum, nunc ipsos iaculis acutis afficiunt, nunc balistarum crebris emissis sagittis ipsos letaliter uulnerant et extreme morti tradunt. Greci uero, diuersorum3 generum machinis ordinatis ac4 diuersis arietibus5 institutis in diuersis6 locis, quam7 pluribus bellicis scalis appositis, letaliter impetunt dura8 debellacione Troyanos. In quorum debellacione multi ex Grecis sternuntur a9 scalis, et uolubiliter ruinosi peruenientes in terram, fractis ceruicibus,10 uitam exalant. Greci uero passim intereunt. Sed demum Troyani, multo labore lassati,11 se quasi languida et effeminata12 defensione tuentur. Ad quod Greci intollerabili copia pugnatorum glomerose insistencium contra Troyanos per scalas ipsas castrum ascendunt, alii per fenestras, alii per murorum liberas summitates et eorum per muros uexillis appositis, in recompensacione suorum interfectorum ab eis, quotquot13 ex ipsis inueniunt aut **f. 56rgladio perimunt aut ruina. Nemini parcunt et, etatis discrecione non habita, vniuersos mucrone truncatos occidunt. Et dum nullus Troyanorum viueret inter eos, Greci latibula castri scrutantur, quicquid inueniunt utile rapaci preda subripiunt et asportant, et omnibus locis de rerum ablatione14 penitus uacuatis, demum castrum ipsum euertere decreuerunt. Prostratisque meniis altis ipsius, totum scinditur ex ruina, murisque solutis et in facie15 terre deiectis tam deiciencium studio quam ignium flammis uoracibus submissorum, altum Thenedon ymum tenet. Et sic, uastatis omnibus et arreptis,16 Greci uictores cum preda maxima eorum17 reuertuntur ad naues.
Agamenon orders an equitable distribution of the booty won from the two fortresses.Greci itaque, de predictis duobus castris et eorum incolis absoluta obtenta uictoria, dum in portu Thenedon23 et eius planicie uitam ducerent
[[ Print Edition Page No. 104 ]]
laxiorem, Agamenon rex circa sui1 regiminis curam diligentiam2 studiosam exercens vniuersos Grecos ad quos preda capta peruenerat de rebus et spoliis Troyanorum ex duobus castris ipsis ad se uenire mandauit et ut omnia que ceperant ex predicta preda secum afferrent. Qui statim, audito ducis eorum precepto, omnem obedienciam obseruantes cum omnibus rebus captis ab eis coram ipso [s]celeriter accesserunt, secum ex predicta preda vniuersa capta fideliter in presencia dicti3 regis Agamenonis deferentes. De quibus per eundem regem distributionibus factis equis, ea vnicuique distribuit secundum merita et qualitates eorum qui ad obtinendam uictoriam castrorum ipsorum4 mortem et uulnera non uitarunt. Peractis igitur predictis equis portionibus, ut dictum est, inter homines bellicosos, idem rex uoce preconia iussit mandari vt vniuersi reges, duces Grecorum, **f. 56vet principes, sequentis diei aurora surgente, cum aliis maioribus exercitus ipsorum in eadem planicie conuenirent, vbi5 idem rex celebrare generale6 colloquium intendebat.
Agamenon warns the leaders against the evils of pride. He proposes to send ambassadors to Priamus to say that the Greci will return provided he restore Helena.Diei sequentis igitur mane facto, omnes reges Grecorum, principes, duces, et maiores exercitus eorundem in predicta planicie satis ylariter7 conuenerunt et, eis commodis sessionibus collocatis, Agamenon predictus8 rex,9 sua dextra et oris iussu taciturnitatis dictato silencio, inter eos talis10 prorupit in11 uerba sermonis:12 “Amici reges, duces, et principes, et quicunque maiores qui in presentis congregacionis circulo conuenimus necessaria causa dictante, satis est per longas et vniuersas mundi partes potencie nostre fortitudo13 precognita, cum magnitudinem uirium nostrarum mundus passim predicet vniuersus. Grata tamen et accepta est diis nostris illa potencia que superbia caret et ceruicose elacionis uicia non cognouit. Notum est enim omnibus quanta mala ex superbie elatione perueniunt et ipsi dii mirabili resistunt oppositione superbis. Superbi enim amicos non habent et vndecunque sibi aggregant inimicos. Nam et si superbo quis efficiatur amicus, multis oportet quod inimicus existat. Superbie igitur uicium in nostris negociis et specialiter in presenti, quantuncunque possumus, execremur,14 ut sola rectitudinis et15 iusticie linea facta nostra perfulgeant et contra nos aliquis16 de superbie uicio non inpingat.17 Nostis enim nos in magna parte nostre potencie ad obtinendam uindictam de iniuriis nobis illatis
[[ Print Edition Page No. 105 ]]
per Priamum regem hucusque uenisse, et regni sui terminos in potenti brachio inuasisse, et1 tanta sibi nos iam intulisse detrimenta dampnorum quod, si primo Troyani nobis extiterant2 inimici, nunc nobis3 facti sunt duriores. Scimus enim eos iam multa premunitos in potencia, et ipsi patenter agnoscunt nos esse sibi uicinos,4 et, si ipsi possent, de dampnis factis eis recenter a nobis recentem5 assumerent crudeliter ulcionem. Ciuitatem itaque potentem habent **f. 57ret potenter vndecumque muratam et ideo vires eorum aduersus6 nos credimus duplicasse, item,7 quia magna prerogatiua dicitur preualere qui in8 sui9 hospicio inter suos cognitos et amicos uel in sua prouincia se defendit. Nonne cornix10 suo quiescens in nido, licet sit uiribus ipso debilior, duros conflictus ingerit in falconem antequam capiatur ab ipso, et ab ipsa11 recedit sepius uulneratus? Sane ego12 inter vos hec uerba profundo non ut dubitabile nobis sit Troyanos nos non posse confundere, urbem eorum, quantuncunque sit fortis, non posse destruere, et omnes Troyanos finali excidio posse consumere, sed quia laude multa merebimur commendari si omnia que sumus de isto negocio nostro facturi discretione ductrice, uitata superbia, moliamur. Multos enim consueuit in profundum necis inmergere inconsulta facilitas et13 illius14 aggressura negocii que multo examine consilii non15 decocta16 per superbie impetum ad actus subito deducitur17 repentinos. Scimus preterea non esse diu Priamum regem qui18 nos19 per suos nuncios speciales requisiuit20 vt Exionam, sororem suam, sibi restituere deberemus. Sed nos21 multa22 superbie elacione tumentes requisitionem eius audire improuida responsione negauimus, que si a23 nobis exaudita fuisset, dampna grauia in Cytharea24 nobis illata sic enormiter non fuissent, et regina Helena, que de melioribus Grecie sua et suorum uirtute censetur, a patrie sue magnifica stacione non fuisset abducta. Nec25 nos qui pro recuperacione ipsius26 et illatis nobis iniuriis appetimus ulcionem27 essemus in tantis laboribus et expensis, in tantum a nostre patrie laribus28 elongati, quid sit proinde nobis pro29 certo futurum prosperum uel aduersum penitus ignorantes. Et ideo si de beneplacitis vestris et pro30 sano consilio31 videretur32 acceptum ut labores laboribus addere
[[ Print Edition Page No. 106 ]]
deuitemus et quod in honoris nostri1 gloria redire ad propria mereamur, ad eundem regem Priamum nostros speciales nuncios destinemus ut nobis uoluntarie Helenam raptam restituat et nobis satisfaciat de hiis qui contra nos per Paridem sunt commissa. Quod si rex Priamus, uelut sapiens, hoc2 duxerit acceptandum, honorabilis3 erit reditus noster ad propria, nec a Troyanis amplius de iure4 exigere debemus. Si uero **f. 57vduxerit recusandum, duo laudabilia pro nostro iure pugnabunt, iusticia scilicet et nostra potencia excusata. Et cum5 per mundi partes hoc a nobis processisse uulgabitur, increpabitur6 ab audientibus demencia Troyanorum, et noster commendabitur ubique processus ab omni superbie uicio excusatus. Nam et si postmodum in vindictam nostram in Troyanos penas durissimas infligamus,7 eos passim in ore gladii perimendo,8 euertendo funditus terram eorum, mulieres eorum perhenni uituperio et seruituti perpetue contradendo,9 nullus erit qui nos exinde possit rationabiliter increpare. Attendatur10 ergo, si placet, si iuxta uerborum meorum monitus hoc sit a uobis efficaciter exequendum.”
Diomedes and Ulixes go as ambassadors to Troia. They gaze in admiration at a huge tree with gold and silver foliage in the court of Priamus’ palace.Hiis igitur dictis, ex circumstantibus multi fuerunt qui premissa11 uerba dixerunt exequenda non esse; alii laudauerunt expedire sic fieri ut rex ipse decreuit. Et dum ad hoc12 omnes postremo13 vnanimiter conuenissent,14 Dyomedem et Vllixem in eorum nuncios elegerunt. Qui statim se accingentes ad iter, sole celi tenente iam medium, ad Troyane urbis menia peruenerunt, et intrantes in ipsam, ad magnam15 regis Priami se regiam conferentes, descendentes ab equis marmoreos gradus scandunt.16 Cumque peruenissent17 ad atrii spaciosi uestibulum, mirati sunt ipsius pallacii hedificia tam miro18 artificii opere circumfulta, sed pocius sunt mirati dum in medio ipsius atrii inspexerunt quandam arborem manufactam mathematice artis subtili ingenio constitutam, dum eius stipes esset ex auro et gracilior lancea in xii altitudine19 cubitorum, in cuius stipitis summitate arbor ipsa mirabilis latitudinis se diffundebat in ramos qui totum ipsum atrium longa circumfusione20 tegebant.21 Erant enim rami ipsi partim ex auro et partim ex argento compositi, sic eorum folia, sic flores eorum, dum in multa diuersitate gemmarum eorum fructus editi radiarent.22
Ulixes delivers to Priamus the proposal of Agamenon.Longa igitur ipsi duces eius inspeccione contenti, ductu multorum, portas camerarum ascendunt et peruenientes in locum ubi rex ipse Priamus in multa suorum nobilium comitiua sedebat, non sunt regem ipsum alicuius salutacionis oraculo uenerati. Sed eis uelut in eius opposito1 consedentibus, sic illi est affatus Vlixes:2 **f. 58r“Rex Priame, si te primo salutacionis uerbis non exquisiuimus, non mireris, cum te capitalem habeamus in hostem et hostis sui hostis non debet orare3 salutem. Agamenon rex, cuius nos ad te legati sumus, per nos mittit4 tibi ut reginam Helenam, de sui regni terminis uiolenter ablatam, restitui facias regi suo, et dampna grauia Grecis illata per Paridem, natum tuum, iuxta uoluntatem eorum ad presens studeas resarcire. Quod si feceris, salute sani consilii pocieris. Si autem implere hoc forte contempnes, ipse respice quanta mala tibi et tuis sint finaliter prouentura. Nam tu infelici morte succumbes, vniuersi tui crudeli nece peribunt et hec tua nobilis ciuitas tota cassabitur5 ex ruina.”
Priamus indignantly refuses satisfaction to the Greci, since they rather owe it to him. He tells the ambassadors to return, for he cannot look upon them without anger.Rex itaque Priamus, intellectis6 uerbis Vlixis, nullius expectata deliberacione consilii, sic respondit Vlixi:7 “De narracione uerborum vestrorum admiracione multa commoueor, cum a me talia requiratis8 que regem uictum et hostem in exterminio positum uix decerent. Nec puto Grecos uestros aduersus9 me tantis viribus preualere quod ad faciendum que dicitis cogi deberem. Ipsi enim petunt a me sibi satisfieri,10 cum et11 ipsi sint12 causa, etsi forte fuit13 aliqua14 per quam immerenter interfecerunt15 michi patrem et fratres et quoscumque coniunctos,16 urbem17 meam18 funditus19 euerterunt, ciues meos morti et exilio tradiderunt, et20 abduxerunt21 sororem meam Exionam (que utinam more regio tractaretur! sed uili more meretricio deturpatur) et petunt me sibi ad satisfaccionem urgeri. Ego autem nichilominus uolui sub silencio tanti mali uitam educere nec anxiari strepitu preliorum, et ideo misi ad eos legatum meum Anthenorem ut ipsi saltem sororem meam restituere22 dignarentur, nichil aliud de commissis iniuriis postulando. Quanto uero dedecore, quantis minis legatum meum affecerint satis patet23 uobis et michi. Non24 est ergo locus vt verba vestre legationis exaudiam; certe perire
[[ Print Edition Page No. 108 ]]
turpius1 prius vellem. Quare Agamenon rex per omnia sit securus nunquam me cum Grecis pacem **f. 58vappetere, qui me tantis doloribus afflixerunt et vos eciam qui sermonibus talibus usi fuistis,2 nisi esset quod legacionis officium uos defendit,3 morte uilissima vos facerem interire. Redeatis ergo ad uestros, quia donec vos uideo absque magne ire fluctuacione esse non possum.”
Diomedes derisively replies that he will then have to spend the rest of his days in anger, since he is destined to behold Greci for a long time to come.Ad quod statim Dyomedes, prorumpens in risum,4 sic dixit:5 “O rex, si solis nobis inspectis sine ira non estis, toto ergo tempore uite vestre non eritis absque ira, cum Greci in tanta potencia vicini vobis6 existant. Et non est tempus ulterius differendi quin uideas nos et7 eos coram8 ciuitate tua aduersus te et tuos in armis continuis insultantes. Et si de solis nobis inermibus tanto dolore conpungeris, quanto pocius condolebis cum plus quam centum milia Grecorum9 contra10 te inspicies11 armatorum, aduersus12 quos nulla te poterunt conseruare tutamina quin tu et tui crudelis mortis13 sencias14 interitus infelices. Et antequam tibi hec mala succedant, secura libertate uerba potes effundere uelut15 vana.”
Priamus restrains his followers from laying violent hands upon Diomedes, explaining that it is not the part of a wise man to answer a fool according to his folly.Multi ergo de astantibus ad Dyomedis uerba commoti in ipsum irruere subito16 uoluerunt et ei iniurias graues inferre, aduersus ipsum eciam nudatis ensibus insurgentes. Sed rex Priamus suo eleuatus a solio aduersus illos potenter exclamat ne iniuriam aliquam illi inferre presumant, cum non sit sapientis stulto secundum suam stulticiam respondere. “Et proprium stulti sit suas stulticias demonstrare et sapientis in sua sapiencia tolerare stultorum errores. Sicut enim stulto liberum est stulta uerba diffundere,17 sic sapientis18 cedit ad laudem auscultare que dixerit et auscultata ridere. In uerbis igitur stultis19 cognoscitur stulticia proferentis. Et ego prius mallem20 in persona pati quam legatus aliquis in curia mea aliquam iniuriam pateretur. Pro modico enim et uili excessu potest se aliquis uituperare de21 leui. Sedete igitur, vniuersi, nec presumat amodo aliquis uestrum amplius inhonesta uerba proferre.”
Eneas declares that a fool should be answered not according to his folly but by death.Et sic cessantibus eis, Eneas, qui tunc iuxta regem Priamum, nullo alio mediante, sedebat, uerbis22 obtemperare non ualens sic dixit:23 **f. 59r“O domine rex, non est iustum ut stulto debeat quis secundum suam stulticiam respondere. Nam qui stulta profundit, ius est ut de sua
[[ Print Edition Page No. 109 ]]
stulticia condignam accipiat disciplinam. Ego enim in conspectu uestro tanta et talia possem dicere inhonesta quod me occidi1 de iure mandare2 possetis.3 Et nisi esset vestra presencia, ille qui tamquam fatuus est locutus iam ut mortem incurreret non esset indignum, qui tam audacter ampullosis et mordacibus uerbis uestram lacerare non horruit4 maiestatem et vos uerbis eisdem turpiter exagitare presumpsit. Moneo ergo eum ut ab hoc loco discedat si presumptuosam nolit stulticiam in sapienciam commutare.”
Diomedes ironically compliments the king on having a councilor so skilled in giving him bad advice.Dyomedes uero ad predicta nullatenus stupefactus sic ad Henee uerba respondit:5 “O tu,6 quisquis es, in sermonibus tuis bene cognosco te rectum non7 esse iudicem sed oblocutorem8 acutum. Valde desidero ut te possem apto inuenire in loco in quo tibi grates condignas quas meruisti redderem de uerbis que tam grato protulisti sermone. Bene uideo quod beatus est ille rex qui te in consiliarium suum tenet, qui tam bene nosti consulere regi tuo vt tuus rex iniuriarum actor9 existat et sic de facili labilis ad pudorem.”
Diomedes and Ulixes return to Agamenon and report what Priamus has said.Ulixes autem Dyomedis uerba sagaciter interrumpens monet eum ne10 uerbis pluribus11 utatur. Et illico idem Vlixes regi Priamo sic dixit:12 “O rex, intelleximus plene singula que dixisti. Amodo recedemus a te et regi Agamenoni que per te dicta sunt singula fideliter referemus.” Et sic statim ambo a p<a>llacio descendentes equos ascendunt et in [s]celeribus gressibus ad eorum exercitum peruenerunt. Qui continuo descendentes ab equis Agamenonis tentorium simul intrant ubi maiores exercitus cum Agamenone morabantur. Et referentibus eis13 illis cuncta que didicerant a Priamo rege predicto, de ipsius Priami responsione ualde mirati sunt Greci et qualiter sit amodo contra Troyanos in talibus procedendum14 orditi sunt consilii multas uias de quibus infra15 proxime seriatim suo ordine referemus. Verum tamen **f. 59vantequam ad narracionis seriem accedamus de predicto Henea aliqua sunt dicenda.
Eneas afterwards became head of the Roman republic; about him Virgilius wrote his Eneydes.Hic est enim16 ille Heneas qui, conceptus et natus ex dea Venere et Anchise, post Troyane vrbis excidium profugus17 cum reliquis Troyanorum per mare, cum quibusdam suis nauibus18 Tirenum19 nauigando per pelagus, post multos successus Romane20 urbis et Romanorum rei publice factus est princeps, de cuius stirpe inclitus ille magnus21
[[ Print Edition Page No. 110 ]]
Cesar Augustus in magna felicitate processit. Hic est eciam ille de quo Imperator Iustinianus in libris legum suarum, videlicet1 in libro Autenticorum in rubrica, vt preponatur nomen imperatoris legitimis documentis, fecit inclitam mencionem, dicendo quod si a magno Cesare Augusto imperatores ceteri dicendi sunt Cesares, multo forcius secundum primeua tempora omnes imperatores ab Henea Heneades2 sunt dicendi, qui primus rem publicam Romanorum imperiali quasi sceptro imperialiter gubernauit. Huius autem Henee successus continuos et processus necnon et pro maiori parte gesta3 Virgilius in suo opere Eneydorum4 dum uixit multa descripsit, licet morte preuentus complere non potuisset integraliter opus suum.
At Agamenon’s suggestion Achilles and Thelephus are sent to Messa to secure a continuous supply of food for the Greek army.Cum hec itaque gererentur, prout superius sunt relata, Agamenon rex vniuersos reges, duces, et principes ad generale consilium in planicie Thenedon uoce preconia12 uenire mandauit. Quibus statim13 conuenientibus in loco predicto, idem Agamenon intencionis sue propositum in hec sub compendio uerba resoluit: “Inter alia necessaria que exercitui nostro potenter incumbunt est illud precipuum ut curam sollicitam habeamus qualiter exercitus noster, dum est in conflictu bellorum, debeat uictualibus habundare, nam14 sine multo victualium presidio exercitus noster vix posset proficere.15 Quare, si vobis uidetur16 acceptum, apud Messam17 pro uictualibus continue rehabendis,18 in qua19 maxima **f. 60rfertilitas uiget eorum,20 speciales nostros nuncios, viros strennuos21 et fideles, absque mora mittamus, ut taliter predicti nostri nuncii predicta statuant22 et salubriter ordinent quod indeficienter predicta uictualia continuis succursibus exercitum23 nostrum in multa excrescenti copia faciant habundare.” Agamenone24 uero predicto suo colloquio finem25 faciente, omnes astantes consilium suum probant, et incontinenti strennuum
[[ Print Edition Page No. 111 ]]
Achillem et Thelefum,1 filium quondam Herculis, super execucione predicti negocii communiter elegerunt, vt ad exequendum predicta in multa comitiua militum pugnatorum apud Messam dirigere se deberent.
Some have wished to identify Messa with Sicilia, which, they maintain, was so called from its city Messana.In hac igitur2 prouincia regnabat rex quidam, nomine Theutran,3 qui regnum ipsum longa pace tenuerat, dum in ipso multorum militum copia et uirorum pugnancium iuuentus bellicosa uigeret. Plerique4 enim dicere voluerunt hanc fuisse Siciliam,5 que in multorum uictualium fertilitate fuit semper habundans, dicta Messa a ciuitate Messana6 existente in ipsa, que, sita7 in introitu ipsius insule ex parte litorum regnorum,8 mirabilis9 salutis portu10 potitur,11 in quo naues in multa classium quantitate omni tempore tuta stacione tuentur. Et proinde quidem dicere uoluerunt quod predicta ciuitas Messana ideo dicta est quia ratione portus ipsius messes edite, in adiacencium locorum terminis coacte, deferuntur in ipsam, que per nauigantes postmodum per diuersas mundi partes delate12 questus gratia deuehuntur, licet nonnulli dixerint ciuitatem ipsam Messe13 a cuiusdam regis dicti Messani14 titulis15 insignitam, qui, dum regnaret16 in insula, ciuitatem illam ex17 suo nomine18 uoluit appellari. Sed Frigius Dares nichil de hiis in opere suo descripsit, simpliciter ponens Achillem et Thelefum19 apud Messam20 gratia querendorum victualium aduenisse. Que, cum forte sit alia a21 Sicilia, potuit esse Grecis magis propinqua quam insula Sicilie,22 que erat eis ualde remota, licet23 hoc ratum sit quod Sicilia24 subiecta fuerit dicioni Grecorum.
In hanc25 igitur **f. 60vprouinciam26 Messe Achilles et Thelefus in copia trium milium militum strennuorum cum multo nauigio peruenerunt. At the intercession of Thelephus Achilles spares Theutran, King of Messa, whom he has mortally wounded in battle at the landing.Quibus cum eorum nauibus applicantibus ad litora terre predicte et eis in terram descendentibus, rex Theutran27 cum multis militibus et multis cateruis peditum constipatis28 peruenit ad litus, vbi Achilles et Thelefus descenderant in comitiua suorum. Qui statim insurgentes ad arma, dum regem et suos contra se uenire sunt infallibiliter suspicati nec pati uelle eos in sua terra aliquo modo esse, animosis uirtutibus29 contra eos prelio se presentant. Quid ultra?
[[ Print Edition Page No. 112 ]]
Bellum feruet asperrimum inter utrosque; hinc inde cadauera cadunt gladio trucidata. Multi cadunt ex Grecis sed plures ex inimicis eorum. Licet enim Greci multa uirtute uigerent, tamen resistere aduersariorum numero triplo maiori uix poterant. Et reuera omnes Greci ibi fuissent nequiter interfecti nisi fuisset ille mirabilis in operibus armorum Achilles, qui, multo studio contemplatus quantitatem pugnancium et qualitatem ipsorum, percepit et uidit regem Theutran1 in medio conflictu bellancium contra hostes suos dampna mirabilia2 infligentem. Quare idem Achilles impetuose dissiluit in conflictum, frangit et disrumpit acies, vniuersos interficit qui eius conspectui se opponunt et qui ad sui transitum non aperiunt sibi uiam. Ad regem ergo Theutran uelut leo rugiens applicat, ipsum impetit ense nudo, crebis uexat ictibus, vulneribus sauciat, et eius galee laqueis uiriliter extirpatis, arreptum regem per uiolentiam prostrauit in terram, eleuatoque mucrone ipsum interficere furibundus intendit. Sed Thelefus,3 qui secundus ab Achille pugnabat, ut sentit Achillem sic in regem Theutran crudeliter inseuire et eleuata dextera uelle ab eo eximere caput eius,4 in medio5 utriusque se ingerens descendentem ictum excipit6 scuto suo et pia uoce humiliter deprecatur Achillem ut regi Theutran, letaliter vulnerato quasi mortuo et deuicto, mortem ultimam pro sua benignitate remittat et uite spacium uicto victor indulgeat, qui7 se sibi8 quasi uictum **f. 61ruinctis manibus offerebat.9 Ad Thelefum igitur illico respondens dixit Achilles:10 “Que nam causa te mouet contra publicum hostem nostrum exercere gratiam pietatis, qui tam crudeli requisicione in sua sola armorum confidencia nos primo uexauit? Iustum est ut cadat ipse11 in foueam quam parabat.” Cui Thelefus:12 “Domine, iste rex fuit quondam patri meo multa familiaritate coniunctus. Et ego dum quadam uice in hanc terram suam casualiter diuertissem,13 infiniti honoris michi aperuit gratiam et vtilium seruiciorum copiam in me in maxima quantitate profudit, propter quod eius uite dispendium totus abhominor et abhorr<e>o mortem eius.” Cui Achilles: “Ecce eum tibi recipe et de eo consequaris finaliter uelle tuum.”
Rege itaque Theutran sic a manibus Achillis auulso14 et ab eo instantis necis exicio liberato, bello15 est finis impositus. Secedunt
[[ Print Edition Page No. 113 ]]
turme; Greci redeunt uictores ad naues. Rex autem Theutran ad suam regiam deducitur semiuiuus.On his deathbed Theutran bequeaths his kingdom to Thelephus in return for favors received from the latter’s father Hercules. Ad cuius preces cum multa humilitatis deuocione porrectas Thelefus1 et Achilles incedunt cum ipso,2 in cuius regia recipiuntur3 hospites in honore maximo et rerum affluencium ubertate.4 Non post multos uero dies rex Theutran, letalibus uulneribus sibi ab Achille potenter inflictis att[e]ritus, pre multa eorum ualitudine factus exanimis, uidens uite sue extrema sibi accelerare dispendia, Achillem et Thelefum ad se venire mandauit. Quibus ad eum uenientibus et inuenientibus ipsum in regio strato iacere,5 idem6 rex Theutra sic locutus est illis:7 “Incliti duces, salus longa sit vobis. Dico tamen uobis, Thelefo8 karissimo meo, quod9 iam uite mee ad extrema deueni, mortis interitum amplius deuitare10 non ualens. Cum igitur heredem michi legitimum ex me progenitum fata prestare noluerint, ne presens regnum meum remaneat in caduco, quod multo labore quesiui **f. 61vet labore nimio manutenui usque11 nunc inconcusse, quod iam quesitum infallibiliter amisissem nisi ille uir strennuus, qui omnibus aliis uiris strennuis suis uirtutibus fuit prelatus, uictoriosissimus Hercules, pater tuus, in adiutorium meum ad preces meas festinancius occurrisset, dum in magna multitudine hostium meorum regnum istud iam preoccupatum existeret et12 recuperandi aditum iam michi spes certa defecerat, et ipse solus in sola sue uirtutis potencia vniuersos hostes meos in duricia belli confregit, ex eis innumerabilibus interemptis, propter quod regnum istud ab omni hostili congressu tunc et postmodum liberauit et michi illud in quietis pace restituit liberatum. Vnde non meis meritis nec mee uirtutis potencia usque nunc sum huius regni sceptro in pace potitus sed sola tui benigni patris affectuosa uirtute.” (Ex hoc itaque loco illi qui putauerunt prouinciam Messe esse Siciliam oppinionem eorum multa firmitate corroborant, asserentes Herculem in Siciliam venisse. Vnde dictum est in vna parte Sicilie, ex parte barbarorum, Herculem ex causa memorie suas fixisse13 columpnas. Qui locus adhuc dicitur Columpnarum et terra dudum existens in ea Herculea14 uocabatur, licet quidam uoluerunt, corrupto nomine Herculis, Heracliam15 nominari. Sed hec rata non sunt. In hac igitur terra, dudum a barbaris exarata et data penitus in ruinam, adhuc supersunt quedam columpne, que vulgo columpne
[[ Print Edition Page No. 114 ]]
Herculis nuncupantur, et in ea quondam Fredericus Secundus, princeps rei publice Romanorum et1 rex Sicilie, fecit construi quandam terram, considerans locum ipsum habitantibus utilem propter situm, quamuis in facie pelagi situs sit, carens2 omni stacione salubri. Que tamen terra, propter situs bonitatem plena3 populo, usque in hodiernum4 diem dicitur Terra Noua.) Rex autem Theutran, sua trahens extrema dispendii, intercepto5 sermone suo, uersus Thelefum continuauit hec verba:6 **f. 62r“Cum igitur, fili Thelefe, ille uictoriosissimus7 pater tuus regnum istud sibi8 sua uirtute quesierit (et ego michi ab eo illud non reputauerim restitutum sed michi pocius ab ipso9 commissum), quod sibi fata uiuenti concedere noluerunt, ut proprium habituro tibi, loco eius cuius es heres et filius, fata tibi10 rationabiliter concesserunt. Quare te, animo testandi, in hoc me<o> presenti elogio11 heredem instituo tam in regno isto quam in omnibus12 aliis13 bonis meis, ut huius regni sceptro et dyademate pociaris et14 gubernes. Me autem honore regio regie tradere sepulture curabis,15 celebratis meis obsequiis more regali.” Et hiis dictis et scriptis, rex Theutran continuo uitam morte superueniente finiuit. Quo mortuo, Thelefus, de sua morte tristatus, cum regni sui proceribus corpus eius honorabili tradidit sepulture, et lapide marmoreo nimium precioso est tumba constructa16 eius, in qua statuit condi cadauer. In cuius tumbe superficie hoc epitaffium sculptum17 iussit apponi:
Rex Theutran iacet hic, quem morte peremit Achilles,
Qui Thelefo regni sceptra tenere dedit.
Achilles returns with well-victualed ships to Thenedon, leaving Thelephus in his new kingdom.Hoc igitur facto, vniuersi maiores regni et per suas urbes singuli populares Thelefo, qui dudum ducis nomine iure suo in paternis fuerat titulis insignitus, nouo facto rege,18 tamquam eorum regi et domino, sacramenta19 fidelitatis et homagii prestiterunt. Et deinceps rex ipse Thelefus regni ipsius gubernacula moderaturus assumpsit.20 Achilles autem, omni21 uictualium copia nauibus oneratis et aliis necessariis ad uite regimina deputatis, Thelefum regem,22 uolentem cum eo in23 Grecorum exercitum proficisci et profecto redire, in regno ipso in quo ipse rex erat24 assumptus quasi inuitum residere et remanere mandauit, monens illum et monitis precepta subiungens
[[ Print Edition Page No. 115 ]]
gens vt cir<c>a continuos succursus uictualium et aliarum rerum edibilium in Grecorum exercitum mittendarum curam debeat incessantem et uigilem adhibere. Qui omni deuocione et affeccione subiecta se predicta perpetim obtulit impleturum. Et sic1 Achilles a rege Thelefo disce**f. 62vdente2 cum suis nauibus alta petit maria, et recto3 remige nauigante4 sospes et incolumis peruenit in Thenedon, ubi adhuc Grecorum exercitus morabatur. Qui statim descendens in terram in comitiua multorum ad tentorium Agamenonis regis5 se contulit, ubi confestim reges, duces, et ipsius maiores exercitus confluxerunt. Et6 Achillem in magna leticia suscipientes in gaudio maximo7 fouent amplexibus, et amicis osculis blandiuntur tamquam eum quem pre ceteris carum8 habebant et9 in omnibus pociorem. Narratis itaque per eum singulis que gesta sunt in Messe10 prouincia, et de Thelefo facto rege et de nauibus inde adductis11 onustis et12 de13 indeficienti uictualium quantitate per tempora eciam successiue a Thelefo rege promissa, propter quod certum erat amodo Grecorum exercitum nullam posse penuriam uictualium trepidare, omnes excrescenti gaudio letati14 sunt ualde, et Achillis processus probabili ratione laudabiles15 undecumque commendant. Et sic, uerbis omnibus fine facto, Achilles ad tentorium suum rediit, vbi cum multo gaudio a suis Mirmidonibus leta mente recipitur, gratificantibus sibi multum.16
The catalogue of Trojan allies.Verum quoniam in hoc loco Frigius Dares dicendi materiam fuit digressus, antequam de Grecorum processibus successiue sequentibus17 aliquid enarraret seriatim, et nominatim decreuit describere in hoc loco qui reges et quot, qui duces et principes in defensionem Troyane urbis aduenerunt, sicut supra de regibus,18 ducibus, et aliis uenientibus in Grecorum exercitum19 descripsimus, dignum est enim ut et nos in hac parte de eis faciamus, etsi non omnium,20 saltem de maioribus,21 mencionem. Sciendum est ergo quod, de regnis eorum licet Dares Frigius nichil dixerit, venere22 tres reges cum plus quam tribus milibus militum armatorum, rex videlicit Pandarus,23 rex Thabor,24 et25 rex Andastrus.26 Item de quadam prouincia que dicitur
[[ Print Edition Page No. 116 ]]
Colofon,1 quam quidam dixerunt esse insulam multe2 speciositatis3 et plenitudine urbium circumfultam, venerunt quatuor reges in comitiua v milium militum, quorum vnus uocabatur rex Caras,4 alius rex Ymasius,5 tercius6 Nestor7 fortis,8 et quartus rex Amphimacus.9 Item de regno Licie cum tribus milibus militum **f. 62 bisrvenit rex Glaucon10 cum eius fortissimo filio Sarpedone,11 qui regi Priamo fuerat uinculo necessitatis astrictus. Item de regno Lycaonie12 uenit rex Euphemus13 cum mille militibus expertis in bello. Item de regno quod dicitur14 Larisse15 venerunt duo reges cum militibus mille quingentis, scilicet Hupon16 grandis et rex Eupedus.17 Item de regno quod dicitur Thabaria18 uenit rex Remus19 cum tribus milibus militum, et in eius comitiua venerunt comites vii et20 duces quattuor, qui regi Remo21 fideles erant de iure vasalli. Hii autem omnes portabant arma coloris hyalini22 siue flaui absque aliquo intersigno, ut inter bellorum acies rex Remus23 et sui de facili possent agnosci, licet essent alii qui eadem arma gestassent. Item de regno quod Tracia24 dicitur25 (illa26 Tracia videlicet que27 in orientali plaga sita28 est) venit rex Pilex29 et Alchamus30 dux, secum31 mille et centum milites32 adducentes. Item de regno Pannonie33 uenit rex Pretemessus34 et quidam consobrinus eius, dux Stupex,35 cum mille militibus tantum, quoniam huius36 regni prouincia tota constitit in montibus obscuris, nemoribus, et siluis vmbrosis. Rare enim sunt37 in ea uille et quasi nulle planicies. Et ideo dicitur in ea multos
[[ Print Edition Page No. 117 ]]
satyros1 faunosque bicornes quam plurimum habundare et ideo eciam multa in ea miraculosa visa2 fuisse. Nam et3 in illa4 terra sunt diuersa genera uolucrum et ferarum et eius milicia pre ceteris est experta in uirtutibus lancearum,5 arcuum, et eciam sagittarum. Item de prouincia Boecie6 venerunt tres duces cum militibus mcc, dux7 videlicet Ausimus,8 dux Fortinus,9 et dux Sanius.10 Item de regno Beotino,11 quod est ualde suppositum orientali plage, plenum omni genere aromatum, venerunt duo fratres12 reges cum mille militibus, rex videlicet Boetes13 et rex Epystrus.14 Item de regno Paffagonie,15 quod est nimis16 propinquum uersus orientem solem, quasi regnum inuisibile17 propter multam18 remocionem ipsius, venit ille ditissimus auro et gemmis, que in flumine Tigris19 et Eufraten20 crebrius inueniuntur, in cuius21 ripis regnum ipsum Paffagonium22 situm est, rex scilicet Philimenis23 cum duobus milibus militum habentium24 scuta quorum materia non erat ex ligno constructa sed tantum ex coriis decoctis, multo **f. 62 bisvtamen auro fulgencia et diuersis gemmis ornata. Hic rex Philimenis25 erat statura26 ualde grandis, non minor statura gigantis. Item de regno Ethyopie27 venit rex Perses28 et in eius comitiua strennuus rex Menon29 cum militibus, ducibus, et comitibus sibi subyectis et cum iii milibus militum et in eorum comitiua venit Sigamon,30 frater regis Menonis31 supradicti. Item de regno Thereo32 uenit rex Theseus33 et Archilogus34 filius eius cum mille militibus, cum ipse rex Theseus esset ipsi regi Priamo stricta consanguinitate coniunctus. Item de insula que dicitur Agresta35
[[ Print Edition Page No. 118 ]]
venerunt duo reges cum militibus mille cc, quorum nomina hic expressa non sunt. Item de regno Delissinie,1 quod est ultra regnum Amazonum, uenit quidam rex senex multum sed multa discrecione conspicuus, nomine rex Epistropus,2 septem liberalibus artibus eruditus. Hic duxit secum mille milites et quendam sagittarium uisu mirabilem, cuius vna3 medietas ab umbilico superius4 erat homo et ab vmbilico deorsum erat equus et illa medietas que erat humana tota erat corio cooperta piloso, sicut corium equi. Oculos tamen habebat flammeos uelut igne rubentes, doctus in arcu, timorosi tamen erat aspectus, qui aduersus Grecos pugnantes5 multos timores incussit et dampna quam plurima dedit eis, dum multos ex Grecis letiferis uulneribus peremisset. Fuerunt autem milites qui cum hiis regibus aduenerunt preter milites ipsius regis Priami et Minoris Indie regis6 numero xxxii milia. Numquam enim ab ipsius mundi constitucione legitur tot milites tot iuuenes bellicosos coactos in vnum, ubi tocius mundi milicie flos tam ex parte Troyanorum quam ex parte Grecorum conuenit in vnum. Attendant ergo7 lectores presentis hystorie quam leui causa et quam debili ratione tot fortium et tot maiorum processit interitus. Sane abhominanda sunt scandala quantumcumque debili sint ratione subnixa.
Palamides joins the Greci at Thenedon.Nondum enim Greci a Thenedon loco discesserant, cum inclitus ille Palamides,14 filius regis Nauli,15 cum xxx nauibus militibus onustis ibidem applicuit. De cuius aduentu Greci letati sunt ualde, quamuis de mora ipsius multum impingerent contra eum **f. 63rquare maturius non uenisset et precipue apud Athenas. Qui asserens fuisse se morbo graui detentum suam absenciam rationabiliter excusauit. Hic autem Palamides16 inter Grecos in honore maximo gerebatur, cum apud maiores Grecorum primus existeret uel secundus, potens scilicet in17 uirtute bellandi, discretus in omni consilio et specialiter preliorum, diuitiis plenus, et militibus opulentus. Rogant ergo18 eum Greci ut vnus de consiliariis statuatur. Quod Palamides gratanter annuit ad postulacionem ipsorum.
Diomedes advises the Greci no longer to aid the enemy by their delay but at once to lay siege to Troia.Multis ergo diebus ac1 noctibus Greci conuenerunt in vnum et precipue maiores eorum ut certa consilia scrutarentur per que ad obsidendam Troyanam2 urbem possent utilius et commodius3 peruenire. Prouiderunt4 enim5 primo ut sub noctis tenebris exequerentur predictum6 opus eorum. Sed timore ducti de recessu nauium a loco ubi tunc erant et accessu ad litora urbis Troye ne noctis obscuritas et precipue locorum incognita uera noticia nauibus et nauigantibus posset inferre discrimen, propter7 quod ab huius proposito destiterunt, et adhuc ex integro eis refricantibus8 multa consilia, solius9 Dyomedis consilium ratum fuit, qui inter Grecorum consiliarios tunc hec verba profudit:10 “Audite,11 vniuersi reges et principes qui nunc presentes potestis aduertere uerba mea, et attendite sensum eorum. Multum enim12 vereri debemus et multi dedecoris pudore confundi quia iam est annus vnus elapsus et plus quod in hanc terram venimus nec ab ea recedere nos aliqua audacia potuit animare vt Troyam adire uel uidere possemus. Quid13 interim peregimus? Nichil aliud reuera quam inimicis nostris habilitatem prestitimus, ingenium et sensum acuimus in nos adinueniendi14 materiam ut facilius et potencius ualeant nos deducere in ruinam. Ecce enim iam postquam huc uenimus nec inde discessimus,15 pro certo notissimum est nobis Troyanis esse superaddita multa subsidia, urbem eorum in defensionem ipsorum16 nouis muris, uallis, et cauis parauisse in multa compositione pal[l]orum. Facilem enim habilitatem interim habuerunt predicta omnia faciendi et causas et materias eorum uictorie procurandi cum ipsi iam17 conceperint18 et pro certo teneant nos aduersus eos procedendi audaciam non habere. Et ideo quanto magis negocium hoc differtur tanto magis nobis dampna et dede<c>ora **f. 63vprocuramus. Puto enim quod, si tanta olim potuissemus animositate feruere quod recta uia, continuato remige Troyane urbis perue<n>issemus ad litora et repente19 precipue, quod20 facilior nobis21 prestasset22 in terram23 descensus, cum Troyanis improuisis descendissemus in24 ipsis,25 et nunc nos descendere sit necesse illis prouidis et munitis. Moneo ergo, si placet, ut statim, nauibus preparatis, mane diluculo26 nos accingamus ad iter, et apparatibus bellicis institutis, cursu celeri nos ad Troye
[[ Print Edition Page No. 120 ]]
litora conferamus, et in potenti uirtute bellandi descendamus in terram, obsidionem optatam1 contra vrbem ipsam omni celeritate firmantes. Scire2 enim debemus3 quod, Troyanis uolentibus, numquam poterit a4 nobis hoc fieri nisi per bellorum discrimina et per magnam uirium nostrarum congeriem appositam vndecumque. Rumpamus ergo5 moras, omni alia deliberacione postposita,6 et quicquid in contrarium posset dici (quicquid sit nobis futurum7 prosperum uel aduersum) post terga laxemus, cum ita fieri sit reuera necesse et per aliam viam8 venire ad effectus propositorum nostrorum commodius non possimus.”
The Greci draw up their fleet in three squadrons. As they approach land, they are alarmed to behold armed Troiani on the shore ready to oppose them.Placuit igitur9 omnibus absolute datum a Dyomede consilium. Quare sequentis diei aurora surgente, cum multa discrecione, solutis nauibus, portum exeunt, et lato spaciantur in mari, ibique, pleno sumpto consilio que naues debeant10 primo precedere et que postea sint11 sequaces,12 alto pelago se committunt. Primo igitur statuerunt precedere naues c, extensis uelis, signis uentilantibus et uexillis bellicis, eciam in eis castellis erectis, et multo armorum tumultu13 munitas. Subsequenter uero faciunt insequi alias naues c. Deinde relique per pelagus insequentes et per ordinem procedentes recto14 cursu nauigant uersus Troyam. Nec mora, nauigantes in eis Troyana15 litora vicina16 conspiciunt et suburbanas vndique staciones, mox inspiciunt ipsam Troyam. Quare flexa gubernacione themonum,17 ipsius Troyane urbis litoribus appropinquant,18 in terram descendere sathagentes. Troyani uero uidentes naues ipsas iam19 eorum litus et litora in tanta multitudine attigisse, subito in20 arma prosiliunt, armati armatos equos ascendunt, et, non expectata ducis seu regis eorum licencia, inordinato cursu festinant ad litus. Greci uero uidentes tantam militum copiam armatorum ad defensionem litoris aduenisse eorum multitudinem sunt admirati. Pociori tamen admiracione sunt moti uidentes21 illos22 tam strennue tam docte se gerere **f. 64rsub tegumentis armorum. Nullus enim fuit inter eos tam audax tam animosus tam fortis qui ad inspeccionem multitudinis Troyanorum uacillantem animum et trepidum non sumpsisset.
Sed quia Greci aliter in terram habere non poterant descensum quam per ictus ensium nudatorum et letalis belli conflictum, vniuersi arma capiunt, multa animositate resumpta. Quare Prothesilaus,23
[[ Print Edition Page No. 121 ]]
Phylardorum1 rex, qui primus extiterat in ordine nauium ueniencium,Many of the first hundred ships are dashed to pieces by a tempest. Prothesilaus is slain by Hector. cum primis centum nauibus primus, in multa animositate securus2 terram attingere viriliter3 est conatus. Sed multe ex nauibus ipsis, uentorum multa rabie inpellente, uelis extensis, in terram veniunt. Quare4 multe franguntur ex illis, propter quod multos ex5 nauigantibus6 in7 illis mare viuos absorbuit. Et qui viui ex eis peruenire8 potuerunt9 in terram a Tro<y>anis in multo martyrio perimuntur, multorum flagellorum10 acerbitate concussi.11 Tinnit12 ether in ferientium ictibus, densantur nubes in aere ex emissione13 continua sagittarum, vicine aque litoris interfectorum cruore rubescunt, ex quorum nece14 patenter datur intelligi quantus fuerit letalis descensus Grecorum in terram. Numquam legitur exercitum aliquem tanta infelicitate, tanto discrimine in terram hostium descendisse. Sed post predictas centum naues alie centum insequentes easdem in eundem locum adueniunt.15 Non tamen repente in terram feriunt16 sicut prime, sed uelis earum multa commoditate depositis, terram preuia17 discrecione attingere sunt conate. Quare nauigantes in illis in terram descendere iam anhelant. Quos Troyani in18 armata manu recipiunt uiriliter, prohibentes eorum accessum in terram. Greci uero in predictis nauibus existentes, paratis balistis innumerabili quantitate, in crebris ictibus sagittarum Troyanos arcent a litore. Ex quarum letiferis ictibus mortui multi cadunt. Secedentibus ergo parum pre balistarum timore Troyanis, Greci prosilientes a nauibus in terram ueniunt, et nauigantibus in primis nauibus, si qui sunt, succurrere moliuntur. Vnde19 dirum et letale bellum contra Troyanos instituerunt. Illic20 Prothesilaus21 rex, qui iam in terram descenderat, mirabilia contra hostes de sue strennuitate persone commisit. Infinitos ergo ex Troyanis suo ense peremit et mirabilis adiutorii subsidia tunc prestitit Grecis suis. Nisi enim solus ipse fuisset, omnes Greci qui terram attigerant22 et descenderant in ipsam23 sine dubio mortis exicia24 finaliter incurrissent. Sed quid profuit Prothesilai25 animosa defensio, cum forte tantum vii milia Grecorum pugnam foueant aduersus c milia Troyanorum? Committitur ergo mortale prelium inter eos. Sed uidentes Greci nullum eis posse26 ad naues fauere fuge subsidium, cum illis
[[ Print Edition Page No. 122 ]]
naues ascendere non sit **f. 64vtutum et commendare se fluctibus et1 profundi maris hyatibus sibi non videant esse salubre, malunt in terra2 eorum uitas3 extinguere quam in fluctuum ceca profunditate demergi. Instaurant ergo bellum in ea animositate qua possunt. Multi tamen ex eis4 ferro trucidante depereunt5 et harene bibule ex ferro cadencium sanguinis6 riuos7 absorbant,8 Troyanis pre eorum multitudine seuientibus crudeliter contra eos.9 Igitur10 Greci in11 angustia se defendunt et in multo interitu personarum usque ad extrema litoris retrocedere12 sunt coacti. Qui omnes amara nece subito periissent, nisi Archelaus13 et Prothenor statim14 terram cum eorum nauibus attigissent. Qui in multa uirtute bellandi, uelint nolint hostes eorum, descendunt a nauibus et15 in multa potencia preliancium succurrunt16 suis, occurrunt17 etiam hostibus, et maxima uiolencia se defendunt. Instauratoque18 bello cum ceteris, qui, animositate resumpta, in bello durius se presentant, acriter bellum fouent, et in multo sine dubio eorum19 personarum discrimine preliantur. Tunc superuenit dux Nestor, qui cum suis nauibus terram applicuit, et sitienti animo succurrendi20 suis21 salui22 descendunt in terram, prelio subito se inmiscent. Franguntur lancee, sibilant per aera multe sagitte uolantes, tinniunt enses, cadunt occisi, et aer clamore multo confunditur deficiencium23 ad ruinas, Archelao24 et Prothenore, uiris strennuis, multos25 interficientibus ex26 Troyanis. Tunc rex Ascalus27 et rex Alacus28 cum eorum nauibus ad litus applicant et cum eorum viris pugnantibus descendunt in terram, in bellum prosiliunt animosi, et in Troyanos uiriliter irruunt sic dure sic acriter quod eos retrocedere co<e>gerunt. Sed Troyanorum innumerabilis29 multitudo que nondum30 bellum attigerat31 in Grecos impetuose se dirigit, et exasperato bello in maiori feruore, Greci retrocedere sunt coacti, qui, iam ulterius resistere non ualentes, retrocedendo extremum peruenerunt ad litus.32 Tunc Vlixes rex cum suo nauigio in terram applicuit, qui celeri cursu cum multa caterua pugnancium descendit et uenit ad bellum. Committitur
[[ Print Edition Page No. 123 ]]
ergo bellum durissimum. Resumunt Greci uires in Vlixis aduentu1 et facientes impetum in Troyanos viriliter ipsos expugnant. Vlixes autem,2 uelut leo rugiens in medio acierum,3 insignis armis et lancea quam gestabat in manu, multos interficit ex Troyanis, nunc alios uulnerat, nunc alios prosternit ab equis. Quem dum Philimenis,4 **f. 65rrex Paffagonie,5 uidit in tanta strennuitate bellantem, tanta damnificantem clade Troyanos, eques irruit in Vlixem, et6 ab equo deiecit,7 et8 Vlixes necesse habuit pedes bellare. Sed Philimenis,9 vibrata10 in11 Vlixem lancea quam gerebat, pulsu12 durissimo percussit Vlixem tam grauiter et tam dure quod, eius scuto confracto, fulgentis lorice peruenit ad squamas. Quibus discissis13 et apertis in ictu, Vllixes inpellentis ictum sustinere non ualens in terram cecidit resupinus. Nec tamen multo14 ex inflicto sibi uulnere stupefactus insurgit celer, et uibrata aduersus Ph<i>limenem15 lancea quam gerebat in multis uiribus lacertorum, ex summitate scuti uersus gulam Philimenis16 uulnere letali percussit. Nam eius confractis armis et lorica disrupta, inpellentis Vlixis acuta et secabilis17 lancea eius gule organicas venas intercidit. Qua18 de causa Philimenis19 letaliter uulneratus ab equo decidit20 semiuiuus. Quem Troyani putantes extinctum in multa uirtute21 bellandi ipsum22 a manibus Grecorum eripiunt, et23 in scuto24 positum, uelut exanimem, transmiserunt in Troyam. De putatiua25 igitur morte Philimenis Troyani turbati sunt ualde, et nisi fuisset ille casus qui tunc intercidit de uulnerato26 Philimene,27 totus Grecorum exercitus qui descenderat et debellabat28 in terra29 deuictus infallibiliter uite sue ultima dispendia defleuisset. Sed ad30 hec Thoas,31 rex Tholie,32 cum suis nauibus et Agamenon rex, totius33 exercitus imperator, cum suis, Menelaus rex34 cum suis, et nobilis Thelamonius Ayax cum suis ad litus applicant,35 subito descendunt36 in37 terram, Troyanis intendentibus circa bellum asperrimum contra Grecos alios qui parum ante descenderant et inuicem cum Troyanis prelium confouebant. Vniuersos ergo equos eorum a nauibus extrahunt, et eis ascendentibus in38 eosdem,39 in multa pugnandi40 uirtute prelio se inmiscent, aduersusque Troyanos
[[ Print Edition Page No. 124 ]]
impetum facientes, frangunt lanceas et in ipsarum1 fragore innumerabiles Troyanos prosternunt ab equis, quosdam mortuos et quosdam letaliter uulneratos. Instauratoque bello, multi intereunt de Troyanis. Tunc Prothesilaus,2 rex Phylardorum,3 multo labore lassatus,4 qui tot labores armorum passus extiterat illo die, parum a bello secessit, et ut respiracionis auram assumeret ad litoris extrema peruenit, ubi bellum fuerat5 primitus inchoatum. Ibique percepit quasi omnes suos in bello premortuos, in quorum morte latentes multas produxit lacrimas et multum exinde commotus **f. 65vad iram spiritum reassumpsit6 ut ad bellum iterum se conferret, sperans de suorum nece vindictam consequi in multorum interitu Troyanorum. Sicque suis equis et aliorum suorum extractis a nauibus que a uentorum rabie salue demum euaserant, equum suum potenter ascendit, suorum necem cupidus uindicare. Furens igitur7 ense nudo multos8 ex Troyanis interficit, multos ab equis prosternit, et multos uulnerat ex eisdem. Tunc rex Perses Ethyopie9 cum multa militum comitiua a Troyana urbe ueniens furibundo animo bellum intrat et in aduentu10 Ethiopum11 prelium12 durius instauratur. Tantam igitur Troyani in eorum13 aduentu sumpsere uirtutis audaciam quod, quasi facti recentes in viribus, Grecos impetuose disrumpunt, duris uulneribus eos ledunt, ipsos opprimunt, et oppressos per uiolentiam retrocedere cogunt ad litus. Ibique Greci fuissent reuera deuicti, nisi strennuus Palamides cum suis nauibus applicuisset in terram. Qui statim cum suis militibus, equis abstractis14 a nauibus, in bellandi desiderio et succurrendi suis equum ascendit, irruensque in bellum letale certamen instaurat. In eius15 enim16 aduentu insultant17 Greci, animositate resumpta, et ipse Palamides ad exterminium Troyanorum furibundus intendens18 in Sigamon,19 fratrem regis Mennonis20 et nepotem regis Persei,21 qui tunc in armorum strennuitate de se22 mirabilia faciebat, irruit in uirtute bellandi, et inpacta23 in eum sua24 secabili lancea per medias costas eius, ipsum exenterat et ab equo prosternit extinctum. Eoque dimisso, se dirigit in crebras acies Troyanorum, disrumpit25 turmas, infinitos ex Troyanis interficit, qui eum uelut mortem undique metuentes,26 in eius congressu27
[[ Print Edition Page No. 125 ]]
faciunt sibi uiam. Clamor ergo fit maximus in occisorum excidio. Nam et Troyani Palamidis sustinere impetum non ualentes per longum terre spacium retrocedere compelluntur. Erant1 iam per fuge subsidium Troyani dare terga coacti. Tunc ille strenuissimus2 militum fortissimus Hector, quasi ad uoces clamancium excitatus, ab urbe Troyana in comitiua multorum egreditur, bellum ingreditur, flammis furens accensis et micantibus fulgens in armis et3 incisoria lancea, scutum gerebat auri fulgore compositum, depictum ad ymagines trium leonum. Grecos igitur potenter inuadit,4 et diuisis5 aciebus circumquaque per medium,6 irrefragabili7 uirtute bellandi Prothesilao8 regi uenit obuius, qui Troianos in ore sui gladii perimere non cessabat. Sicque **f. 66rin eum irruens ense nudo, cum in Grecos longe ante lanceam confregisset, eleuato brachio, in sue uirtutis potencia Prothesilaum percutit9 sic quod a summo uertice ipsum scindit per medium usque ad iacencias10 umbilici, non obstantibus armis eius. Cadit ergo nobilis et strennuus rex Prothesilaus11 extinctus,12 et Hector, ipso dimisso, ruit in alios et quoscumque sui mucronis ictu contingit13 certum est eos dies ultimos terminare. Non multum iam per turmas discurrerat et tantos iam morte peremerat quod ceteri timore preterriti, quasi mortis interitum,14 uitant illum. Et interrogante vno ab alio quisnam esset in multi doloris excidio, antonomastice noscunt illum esse videlicet Hectorem, omnium forciorem. A facie igitur eius Greci fugiunt, eius ictus tollerare letiferos non ualentes, et sic dum persistit in bello Greci deficiunt. Sed lassatus15 secedit a bello. Campum et vires Greci resumunt — quod occies uel decies contigit illo die.16 Sol17 iam uergebat ad uesperas cum Hector, quodammodo armorum fatigacione lassatus,18 urbem intrauit, relictis ceteris qui prelium acerrimum committebant. Et Troyanis uiriliter aduersus19 Grecos insistentibus, iam Greci quasi deuicti terga dare parabant, cum ille fortissimus Achilles cum suis nauibus et Mirmidonibus terram applicuit. Qui descendens in eam cum suis omnibus bellum intrat, ruit acriter in Troyanos. Resurgunt Greci in Achillis aduentu,20 in cuius comitiua venerunt plus quam tria milia21 pugnatorum. Bellum committitur maximum, multa fit cedes et strages maxima, ruunt hinc inde interfectorum
[[ Print Edition Page No. 126 ]]
cadauera et pocius ex Troyanis. Nam ille fortis Achilles in ore gladii ipsos insequitur, qui ex ipsis interficit infinitos, sternit, et uulnerat in multa effusione cruoris. Iam omnes alie naues litus attigerant, iam omnes existentes pugnantes in illis in terram venerant, et se ingesserant in conflictum.1 Quorum Troyani potenciam sustinere pre multitudine non ualentes, Achille ipsos letaliter opprimente, terga sunt dare coacti et fuge subsidio se in Troyanam vrbem recipere moliuntur. Illic magnus clamor exuberat et uociferaciones2 intonant anxiose in3 moriencium casu et4 doloribus percussorum. Illic5 Achilles interfectorum cruore vndique madefactus infinita6 post se cadauera deserit et multa de7 fugientibus addit illis. Iam fugaces8 Troyani ciuitatis eorum portas attigerant,9 ipsas intrare tumultu maximo sathagentes. Illic strages fit maxima. Illic **f. 66vTroyani ab insequentibus intercepti, qui in10 eam intrare non potuerant, morientes cadunt in limine et11 ante ora patrum12 filii trucidati vitam exhalant. Magna et innumerabilis committitur cedes in introitu, et fuisset amplius ualde maior, nisi ille uirtuosus Troylus,13 Paris, et Deyfebus cum multis militibus14 intrare uolentibus ocurrissent. In quorum occursu cessauit cedes, et superueniente noctis umbraculo, prelium est direptum.15 Troyani ergo16 ciuitatis portas duris firmant repagulis et Achilles cum Grecis in multa gloria17 rediit ad litus.
After the first day’s fighting the Greci pitch and fortify their tents and then snatch what sleep they can.Tunc Agamenon rex, explorato loco decenti, mandauit in eo figi tentoria, vniuersos monet commode se locari et, distinctis locis vnicuique maiorum tentoriis et papilionibus18 eleuatis, vniuersi collocauerunt19 se commoda qua20 poterant stacione, et qui tentoria non habebant, tuguriis21 nouis instructis,22 noua23 parant24 hospitia et receptacula mansionum. Equis autem eorum, prout melius possunt, commoda stabula statuunt, et rebus omnibus necessariis eductis a nauibus, ipsisque nauibus in fortibus25 funibus colligatis26 firmiter et tucius institutis in multarum ponderibus anchorarum iniectarum in mari, eadem nocte obsidionem in multa commoditate, decernente Agamenone, firmauerunt, cum in27 multis ignibus et ardentibus facibus noctis tenebras elusissent.28 Et29 non minus in exercitu fulgor fictitius apparet quam si diei claritas radiaret, institutis in eorum
[[ Print Edition Page No. 127 ]]
tuitionem1 multis licciis, precedentibus altera alteram tam2 in propinquis eis quam eciam locis spaciis in remotis, Troyanis ipsis nulla eis nocte ipsa3 impedimenta prestantibus, quia4 clausis portis, nullus ex eis nocte illa exiuit ab illis. Post obsidionem uero firmatam, prout melius potuit, nocte illa ille peruigil Agamenon, qui nulla poterat sompni occupari quiete, uigiles ordinauit excubias circumquaque in multo modulamine fistularum et maxima multitudine armatorum, qui totum exercitum a cecis insidiis tuerentur et in eorum uigiliis reliqui fida securitate iacerent. Sicque sub noctis superstitis portione nonnulli qui marina nauigacione fuere lassati5 et qui multo fuerunt prelio depressi ad quietis requiem assumendam absque armorum suorum deposicione se sternunt donec aduenientis diei serena pandatur aurora. Et hoc fuit primum bellum inter Troyanos et Grecos cum6 Greci descenderent7 in terram.8
**f. 67rExclusis itaque13 tenebris noctis illius, quas mane facto fugauit aurora consurgens, sole suis radiis terre14 faciem illustrante,The second battle. At daybreak Hector organizes nine Trojan battalions. ille strennuus bellicosus15 vir Hector, actor et dux Troyani exercitus, circa ducatum ipsius curiosus existens, facto diluculo vniuersos bellatores suos mandauit armari, et eos in cuiusdam campi planicie16 in medio ciuitatis Troye gremio constituti, ubi templum Dyane dee constructum extiterat, statuit conuenire, et distributis eis bellicosa prouisione per turmas et cuneos et aciebus ex eis sufficientibus ad illius diei prelium ordinatis, vnam de portis ciuitatis Troye que Dardanides17 dicebatur aperiri mandauit. Et conuocatis ad se duobus de consanguineis suis, Glaucone18 scilicet, filio regis Licie,19 et Cycinalor,20 fratre suo naturali, ductum prime aciei concessit et delegauit eisdem.21 In qua prima acie mille milites statuit bellatores, viros utique fortes et bellorum expertos, tam de regno Licie quam de22 Troya.23 Et eis in nomine deorum ab ipso Hectore data licentia, in victorie signo predictam portam Dardanidem24 exeunt, et
[[ Print Edition Page No. 128 ]]
eundo1 sagacibus et2 lentis incessibus3 ad Grecorum exercitum appropinquant. Predicte prime igitur aciei predictus4 Hector alios mille milites prudentes adiecit, quos sub ductu Thesei,5 regis Tracie,6 et Archilogi,7 filii regis ipsius, virorum non sine magna strennuitate, commisit, et dedit eis in nomine deorum benigne licentiam ut prime aciei pariter iungerentur. Secundam uero aciem statuit, in qua iii milia militum forcium et pugnancium deputauit, quam sub ductu commisit bellicosi regis Frigie,8 regis Xantipi,9 et regis Alcani,10 virorum magne uirtutis. Et11 ad mandatum Hectoris sub uictorie signo per predictam portam exeunt ciuitatem,12 ad Grecorum exercitum sagaciter procedentes. Terciam autem aciem, ex13 tribus milibus militum constitutam, sub ductu bellicosi Troyli14 Hector ipse commisit, et monens eundem affectuosis15 sermonibus16 in eum17 hec uerba profudit:18 “Carissime frater mi, summa leticia cordis mei, ualde dubitare19 me cogit inmoderata animositas tui cordis ne inconsulte et prodigaliter exerceas te in bello. Rogo te ut serues omni custodia **f. 67vcorpus tuum et a stulticiis declines inmensis, ne totum tue strennuitati te committas inprouide, sed bellis sic sagaciter pociaris, ne inimici nostri, affectantes20 quam plurimum casus nostros, de tua facilitate letentur. Vade igitur feliciter in nomine deorum nobis fauencium et uictor21 incolumis ad ciuitatem tuam redeas, sicut opto”. Cui22 Troylus: “Carissime domine, fauentibus diis uereri aliquatenus non oportet, quoniam a mandatis tuis, tamquam karissimi fratris et domini, numquam infallibiliter declinabo.” Et hiis dictis cum comitiua predictorum trium milium militum per portam feliciter egreditur ciuitatis in signis armigeris. In cuius scuto campus erat totus azureus,23 depictis in eo tribus leonibus deauratis, et ad Grecorum exercitum animosus accessit. Hector uero quartam aciem ordinauit, in qua posuit tria24 milia militum et milites septingentos, quos sub dictu disposuit regis Larisse dicti Hupon. Grandis erat enim iste Hupon, homo fortissimus, bellicosus multum, et prelia multum affectans, adeo quod in toto exercitu Troyanorum nullus preter Hectorem forcior putabatur. In cuius25 comitiua extitit copiosus26 uir, ualde strennuus, Ardeleus27 de predicto regno Larisse.
[[ Print Edition Page No. 129 ]]
Qui ad predictum exercitum Grecorum vnanimiter anhelantes, ab Hectore obtenta licencia, per eandem portam exeunt ciuitatis.1 Huic etiam quarte aciei Hector ducem fore constituit, cum predicto rege Larisse, Dinadaron2 naturalem et dilectissimum fratrem sibi, propter strennuitatem ipsius. Quintam autem aciem constituit Hector sub ductu regis3 Cisonie4 cum gente sua de5 Cisonia. Hii autem Cisones6 erant fortissimi et statura grandes ualde nimis ut gigantibus7 similes putarentur. Et huius regis8 arma erant hyalina9 siue flaua sine aliquo intersigno. Et huic aciei Hector ducem constituit Polidamam,10 fratrem suum, qui, ab Hectore obtenta licencia, in comitiua suorum festinat ad hostes. Sextam uero aciem Hector, de gente Poenia,11 stabiliuit sub ductu regis eius12 Pretemessi13 et ducis eius Serepes,14 virorum utique strennuorum. Sed huius gens15 ad bellum procedebat16 inermis,17 lorica non indigens,18 casside, siue scuto. Eius autem gentis studium arcus erat et longas19 pennis cauda20 tenus uestire sagittas dum eorum capitum ex acutis ferris **f. 68rsuperimmissis21 cacumina coronarent, cum quibus letalia uulnera eorum hostibus infligebant, equis fugacibus et fortibus insedentes. Huic eciam aciei Hector Deifebum, naturalem22 et legitimum fratrem suum, prefecit23 in ducem, qui, ab eo obtenta licencia, ad eius hostes in comitiua suorum24 se contulit animosus. Verum huic aciei Hector innumerabilium militum25 multitudinem armatorum adiecit et specialiter illos qui de26 regno dicebantur Agreste,27 sub ductu regis Hesdras28 et regis Phylon.29 Hic autem rex Philon mirabilem currum habebat, totum ex heboris integritate constructum, dum eius rote tantum essent ex hebano, uestite desuper auro puro. Cuius testudo superinposita tota erat gemmis et lapidibus preciosis, auro et argento contexta. Hic30 currus a duobus fortibus et pugnacibus militibus constipatus erat. Hiis autem duobus regibus, scilicet31 Hesdras32 et regi33 Phylon, Hector preposuit
[[ Print Edition Page No. 130 ]]
Pithagoram,1 fratrem suum, qui celeriter cum2 eisdem ad hostes se dirigit,3 Hectoris licencia iam obtenta. Hector uero circa sue propositionis intentum uiriliter perseuerans inclitum Heneam, de quo supra4 sepe5 retulimus,6 septime preposuit7 aciei. In cuius comitiua omnes milites et equites de districtu Cunii8 deputauit,9 qui a quodam nobili amirato Eufremio10 nomine regebantur. Qui omnes, ab Hectore obtenta licencia, ciuitatem exeunt, debita festinancia se iungentes supradictis aliis aciebus. Octauam autem aciem Hector esse constituit de11 Xerses,12 rege13 Persarum, et eius gente,14 cui preposuit Paridem, fratrem suum, et ipsum ammonuit quod, quamuis ad alias15 acies festinanter16 accederet, non tamen bello se ingerat, nisi se presente, quem17 proxime18 subsequi intendit festinus. Cui Paris omnibus mandatis eius deuotissime se parere respondit, et sic ab eo affectuosa obtenta licencia, in comitiua gentis sibi deputate ciuitatis Troye feliciter portam exit. Nonam uero aciem ipse Hector moderari statuit ductu19 suo, constituens eam ex oriundis nobilibus20 et fortibus21 equitibus vrbis Troye, ducens in ea secum decem de fratribus suis naturalibus, quos animosiores et in bello pocius expertos agnouit, ordinatis in ea quinque milibus militum pugnatorum, qui in eius comitiua cum eo egrederentur ad22 bellum.23
Hector bids Priamus remain with a reserve near the farthest Greek stockade to give aid, if necessary.Ipse autem Hector, necessariis24 et25 fidelibus armis circumquaque26 munitus, equum suum ascendit nomine Galateam,27 de cuius magnitudine, fortitudine, **f. 68vpulchritudine, et suis28 aliis uirtutibus mirabilia scripsit Dares. Eques uero Hector, in eo armatus ut erat, ad regem Priamum patrem suum loquturus accedit, cui dixit hec uerba:29 “Karissime pater, habeto30 tecum31 mille quingentos milites, quos32 in tua33 deputo34 comitiua, cum quibus et omnibus peditibus pugnancibus huius urbis sitis35 circa licias Grecorum, illas scilicet que plus ab aliis liciis sunt remote, cautus36 existens37 ne quis ultra
[[ Print Edition Page No. 131 ]]
predictas1 licias exire presumat,2 nisi tum cum ego mandauero, ut, cum necessitas ingruerit, habeamus uos in tutum refugium firmitatis, subsidium etiam,3 et castellum. Ego4 habebo5 autem mecum certos internuncios,6 qui de me ad te7 uadant et ueniant, ferant et referant continuum statum belli et quid te8 facere oporteat secundum belli successus.9 Tu10 etiam eris cum comitiua tuorum11 in vigili et circumspecta custodia ne aliquo dolo, astucia, siue fraude hostes nostri nobis bellantibus ciuitatem nostram inuadant, intercipiant, aut predentur, et12 tu13 sis eis murus semper oppositus, letaliter ledens14 illos, et nobis sis15 in16 columpna regiminis et securitatis auxilium. Cui rex Priamus:17 “Fient18 omnia, karissime fili, ut disponis. Non enim est michi, post deorum auxilium, spes alia neque fides nisi in tue uirtutis brachio et in tui prouidi sensus gubernacione discreta. Diis humiliter supplico ut te michi seruent incolumem et ab omnibus tueantur aduersis.”
Although Hector was the last to issue from Troia, his battalion became the first.Et sic Hector, a patre licencia postulata, discessit et aciei sue quam sibi parauerat se coniunxit.19 Erat enim Hector in multa uirtute magnanimus, in bellis inuictissimus, et fortissimus preliator et regiminis exercitus sapientissimus dux et princeps. Signa autem eius armigera, que in scuto gestabat, talia pingebantur in armis ipsius. Erat enim eius20 campus totus aureus siue flauus et21 in medio eius vnus22 leo tantum23 rubeo colore depictus.24 Hic in nomine deorum portam egreditur ciuitatis in comitiua suorum,25 uexillis expansis,26 et licet fuerit27 in exeundo28 ultimus, omnes precedentes acies sua uirtute transcendens peruenit ad primam et, preponendo29 se prime, factus est primus.
The Trojan women survey the conflict from the walls.Mulieres autem nobiles que in ciuitate remanserant, omnes ciuitatis muros **f. 69rascendunt ut ex eis uidere ualeant belli conflictus.30 Illic filie regis Priami cum magna Helena coadscendunt, que dum de31 multis in corde suo nimium trepidaret, timor et dubitacio in ea ymaginaciones diuersas et uarias generabant.32
Agamenon organizes the Greci in twenty-six battalions.Licet enim Hector suas acies sic ordinasset, numquid Agamenon negligens extitit uel remissus in ordinacione suarum? Sane de gente sua xxvi acies ordinauit. In quarum prima Patroclum ductorem
[[ Print Edition Page No. 132 ]]
constituit, qui secum in ipsa duxit totam gentem suam necnon et totam gentem Achillis, Mirmidones uidelicet bellicosos. Achilles enim eo die non processit1 ad bellum, cum in tentorio suo maneret, faciens de quibusdam suis uulneribus se curare. Erat enim iste Patroclus vir nobilis et dux a suorum progenitorum stirpe productus, clarus moribus et multis diuiciis opulentus, quem Achilles in tanta sibi amicicie confederacione constrinxerat quod amborum2 anima et spiritus vnus erat, et quod erat vnius eorum alterius totum erat. Secunde autem preposuit3 aciei regem Merionem4 et regem Ydumeneum,5 in qua constituit tria milia militum et Menesteum,6 Athenarum ducem, cum vniuersa gente sua bellicosa7 de Athenis. Terciam autem aciem concessit regi Ascalafo8 et eius filio Phylimeno,9 sub qua constituit vniuersam gentem Cumanorum,10 bellorum expertam. Quartem uero aciem statuit sub ductu regis Archelai11 et regis Prothenoris, et cum eis fuit fortissimus Seguridan12 cum tota gente Boecie13 sub hac acie deputata. Quintam autem aciem duxit Menelaus cum14 Spartencium15 gente sua, qui16 sui regni regimini subiacebant.17 Sextam uero aciem rex Epistropus18 et rex Celidis19 cum gente sua20 de prouincia Fodisis21 sub eorum ductu duxerunt. Septimam autem aciem Thelamonius22 Ayax duxit cum gente de sua prouincia Salemina,23 in cuius comitiua fuerunt iiiior comites, Theseus videlicet, Amphimacus,24 Dorius,25 et Polisarius.26 Octauam uero aciem duxit Thoas.27 Nonam autem28 duxit Ayax Oleus.29 Decimam uero duxit rex Philotois.30 Vndecimam31 autem duxerunt rex Ydumeneus32 et rex Merion.33 Duodecimam34 uero duxit dux Nestor. Terciam decimam duxit rex Henes,35 filius Mabentis.36 Xiiiiam duxit Vlixes. Xvam duxit37 rex
[[ Print Edition Page No. 133 ]]
Vmelius.1 In xvia fuit gens quondam2 Prothesilai,3 uindicare sui mortem domini sitibunda.4 Xviiam uero duxerunt **f. 69vrex Polidarius et rex Machaon.5 Xviiiam duxit rex Rodi.6 Xviiiiam duxit Euripulus,7 rex Octomeniorum.8 Xxam duxerunt9 Xantipus,10 rex Lidorum,11 et12 rex Amphimacus.13 Xxiam duxit rex Phylotetes,14 dominus15 Larisse.16 Xxiiam Dyomedes et Stelenus17 duxerunt. Xxiiiam duxit Eneus,18 rex Cypri.19 Xxiiiiam duxit rex Prothailus.20 Xxvam duxit rex Capenor21 de Capedia.22 Xxviam et ultimam duxit rex ipse Agamenon, vtpote tocius exercitus imperator.23
Hector slays Patroclus.Aciebus igitur omnibus24 ex utraque parte sic sollempniter institutis, utraque pars in liberum campum egreditur25 causa belli. Sed ille fortissimus Hector, quietis impaciens primus, ante omnes alios potenter equum suum coegit in cursum, contra Grecorum primam aciem quasi furibundus anhelans. Quem ut presentit Patroclus, qui prime aciei Grecorum, ut dictum est, ductor erat, contra Hectorem in equi sui cursu uelociter dyametro recto procedens Hectorem26 acuta lancea sua petit, et cum ea uiriliter ipsum inpellens scutum quod sibi Hector opposuit uiriliter perforauit, sic eciam quod ad arma interiora perueniens aliquid disrupit ex eis, non tamen ad nude carnis intima usque transiuit. Hector vero27 in uiolencia ictus ipsius non trepidans neque nutans, multo ardore furoris accensus, non in28 ictu lancee petiit simili relacione Patroclum, sed nudato ense in ipsum irruit et ex29 ictu ensis crudeliter sic percussit30 in capite quod eius caput per medium duas diuisit in partes. Quare Patroclus se in equo sustinere non ualens, utpote qui31 peruenerat32 ad ultima spiramina uite sue, mortuus in terram decidit33 in medio pugnatorum.
Hector attempts to capture the body of Patroclus but is prevented by Merion, who bears it off to the Greek tents.Sed Hector, qui eum precipitem mortuum uidit ab equo prosterni, arma quibus Patroclus erat armatus intuens et contemplans, raptus desiderio habendi ipsa, a suo equo descendit et per vnam habenam retinens equum suum ad corpus Patrocli peruenit, uolens exspoliare1 ipsum2 fulgentibus3 armis suis. Sed rex Merion4 cum tribus milibus armatorum militum in defensionem cadaueris appropinquat, et ad corpus ipsum cum tota gente sua perueniens Hectori se opposuit in predicta multitudine pugnatorum ne Hector corpus ipsum armis ipsis5 expoliare6 ualeret. Et irato animo contra Hectorem dixit hec uerba: “Lupe rapax et insaturabilis, certe de hoc cibo gustare non poteris. Alibi oportet te querere cibum, quia statim uidebis contra te plus quam quin **f. 70rquaginta milia7 pugnatorum, qui ad8 destruccionem solius tui capitis molientur.” Et sic9 per eundem regem et alios facto vnanimiter impetu contra Hectorem, precipitare ipsum in terram uirtuose contendunt,10 eius equum a suis eripere manibus sathagentes, adeo quod Hector ad instanciam tot insistencium contra eum in terram flectere genua fuit coactus. Sed ipse in11 uirtute sue potencie seipsum12 illico erigens, uelint nolint Greci, equum suum potenter ascendit, et properans contra regem Merionem13 de eo appetit furibundus ulcisci. Sed rex Glaucon14 et Theseus rex cum Archilogo,15 filio suo,16 cum aliis tribus milibus17 armatorum Merioni18 succurrunt,19 se contra Hectorem uiriliter opponentes. Sed Hector illum qui primus Grecorum sibi occurrit appetens ense nudo morti tradidit et peremit; sic eciam20 multos de reliquis qui sibi occurrere non timebant. Interea bellum feruet asperrimum. Et ad corpus Patrocli iterum Hector rediit, adhuc ipsum expoliare21 proponens. Quare descendere ab equo non curans, quod Ydumeneus,22 rex Crete,23 cum duobus milibus pugnatorum contra eum peruenit ad bellum, et dum circa corpus expoliandum Hector insisteret, rex Merion24 iterum in maxima caterua militum in25 Hectorem irruit, sic eum fortiter26 expugnando quod nullo modo27 suum peruenire permisit ad uotum; ymo crebris et multis ictibus ipse et sui percusserunt eundem.28 Qui cum se uideret peditem29 et contra tot equites bellum letale feruere, uires uiribus cumulat, Grecos acriter inpetit ense nudo, equos interficiendo quam
[[ Print Edition Page No. 135 ]]
plures, crura,1 brachia, et pedes mutilando multorum, sic quod breui hora xv interfecit ex2 illis qui ipsum intercipere3 conabantur. Merion4 uero rex interim corpus Patrocli, eleuatum a terra coram se, recipit equo suo et asportando illud secum ad Grecorum tentoria duxit illud.
An attendant of Hector slays Carion. Cicinalor relieves Hector. Hector works frightful havoc among the Greci.Greci uero nichilominus insistentes5 uel6 ipsum intercipere uel ab7 eo equum8 eripere9 in multa caterua pugnancium moliuntur, sic10 quod ipsum11 equum suum12 ascendere13 nulla14 facultate permittunt. Inter quos erat quidam miles fortissimus nomine Carion15 de Petra, qui contra Hectorem instancius anhelabat. Sed quidam famulus Hectoris uidens Hectorem in tanto discrimine constitutum, dum duas haberet lanceas rigidas et acuto ferro munitas, contra predictum Carion16 de Petra, qui cum centum militibus aliis contra Hectorem plus aliis insistebat, vnam ex lanceis ipsis in potenti uirtute uibrauit, sic quod ex eo ictu Carion17 letaliter percussus mortuus expirauit. **f. 70vDeinde idem famulus aliam lanceam uibrauit in alium qui Hectorem similiter opprimere conabatur,18 et ex eo ictu19 percussus20 simili modo mortuus decidit21 preceps in terram. Et exclamans idem famulus fortiter aduersus Troyanos22 vt festinanter occurrerent Hectori in tanto discrimine constituto. Cui Cicinalor,23 vnus ex fratribus Hectoris,24 ut vocem clamantis audiuit, primus cum tota acie in qua erat in maxima uirtute bellandi in Grecos irruit, et a Grecis facta per uiolenciam sibi uia, peruenit ad illos c milites qui sic acriter Hectorem infestabant. Quare illico xxx ex eis crudeliter interfecti mortui defecerunt. Propter quod Troyani, animositate resumpta, campum recuperant et Greci retrocedere sunt coacti. Ad quod Hector exhileratus non25 modice equum ascendit, et furibundus se ingerit in certamen, et aduersus Grecos inmoderate se laxans in ictibus nudi ensis, de Patrocli spoliis desperatus, multos ex Grecis26 interficit sibi27 venientibus in occursum, et tot quot veniunt obuiam coram eo aut omnes interficit aut prosternit letaliter uulneratos, cum Greci mortem uitare uolentes a facie eius omnes aufugiunt28 et29 patentem aperiunt sibi uiam, sic quod transcendens multitudinem
[[ Print Edition Page No. 136 ]]
acierum, totus in occisorum sanguine cruentatus,1 quinque uix reperit in quem exercere ualeat uires suas.2
Troilus is captured by Menesteus but escapes by aid of Alcanus.Tunc Menesteus,3 dux Athenarum, uenit ad bellum cum tribus milibus4 armatorum, et eundo cum tota gente illa ex parte sinistra peruenit ad aciem illorum de Frigia, in qua erat Troylus,5 qui Grecos mirabiliter opprimebat, et in qua erat rex Anthipus,6 rex Macaon,7 et rex Alcanus,8 qui aciem ipsam cum ipso9 Troylo ducebant. Et facta commixtione10 ipsarum11 acierum, letale bellum potenter committitur inter eos. Tunc Menesteus dux bellantem Troilum12 potenter agreditur cum lancea sua, sic uiriliter ipsum impellens quod, uelit nolit, Troylum ab equo prosternit. Qui in medio tot pugnancium peruenit13 in terram in locum mirabiliter impeditum, cum decidisset14 inter pedes innumerabilium equorum et assessorum ipsorum, qui letale bellum sub mortis dubio tota intencione tractabant. Menesteus15 uero circa capcionem Troyli totus anhelans, vt ipsum16 suum habere ualeat in captiuum, cumulando uires uiribus, cum omnibus suis tantum studii adhibuit et laboris quod Troilum17 a pedibus equorum abstraxit, cepit eum, et captiuum ducere in multa militum phalangia18 festinat. Sed quidam miles, nomine Miseres,19 aduersus illos de Frigia20 potenter exclamat dicens: “O viri fortes, ad quid venistis ad bellum? Nunquid pro honore uel uerecundia **f. 71racquirenda? Nonne percipitis et videtis Troilum, filium regis Priami et fratrem Hectoris, duci captiuum? Sane si permittitis eum duci, perpetui pudoris labe uos et heredes uestros poteritis tenere fedatos. In recuperacionem igitur21 ipsius conuertite vires vestras et hoc facere cum celeritate curetis antequam a potencia vestrarum virium eruatur.” Tunc rex Alcamus22 excandescens totus in iram,23 accepta quadam lancea, contra Grecos, qui Troilum captiuum24 ducere festinabant, festinanter irruit,25 et sic uiriliter percutit cum eadem vnum ex eis quod ipsum subita morte prostrauit. Deinde prosiliens in alium, ipsum letaliter uulnerat.26 Quare factum est cum adiutorio suorum27 occurrencium28 cateruatim29 quod Troilus a
[[ Print Edition Page No. 137 ]]
manibus ipsum ducere uolencium extitit liberatus et in maxima1 uirtute bellandi equum2 ascendit, auxilio precipue regis Xantipi,3 qui cum acie sua in deliberacionem ipsius Troili festinus occurrit.
Antipus, Hector, Miseres, Hupon, Eupedus, and Remus battle for the Troiani; Menesteus, Prothenor, Archelaus, and Menelaus for the Greci. Polidamas slays Mereus.Hic rex Xantipus4 Menesteum ducem furibundus inuadit et eum uiriliter ex transuerso percussit, et nisi fuisset armorum tutela fidelium,5 indubitanter interfecisset eundem. Dolens itaque Menesteus ex sui amissione captiui suos acriter ortatur ad bellum, et superuenientibus Grecis in succursum ipsius, in multitudine pugnancium copiosa bellum letale committitur. Quare de interfectis ex utraque parte sequitur magna strages.6 Interea Hector, qui belli labore laxari7 non poterat,8 in furore suo multos Grecos interficit, sternit, et uulnerat. Sed Menesteus,9 qui multo dolore10 deprimitur de eo quod captiuum suum amiserat et partem maximam gentis sue, discurrit per acies ueluti furibundus. Et dum ita discurreret opprimendo Troyanos, ille Miseres11 per quem suum captiuum amiserat obuius uenit ei. Quem Menesteus12 in armorum suorum gestamine recognouit. Quare13 dirigendo se14 uiriliter contra eum in equi sui cursu et in sue lancee forti potenter15 impulsu ipsum ab equo prosternit et deiecit bellancium intra pedes. Quem amplius uexare non ualens deserit et in alium irruit, quem similiter ab equo prosternit. Ad hec ex parte Troyanorum superuenit Hupon et in eius comitiua16 Eripisus17 cum duobus milibus pugnatorum et cum omnibus de regno Larisse. Contra quos rex Prothenor et rex Archelaus18 cum gente sua de regno Boecie exiuerunt. Durum bellum19 committitur inter eos. Sed non longe ex parte Troyanorum superuenit Polidamas, Anthenoris filius, in maxima multitudine pugnatorum, **f. 71vqui videns tot acies Troyanorum in vno loco insimul aggregatas20 statuit ut eius acies cum qua uenerat separaretur ab aliis21 et ex alia parte se dirigeret contra Grecos. Quare factum est quod, predicta acie se contra Grecorum exercitum ex parte alia dirigente, superuenit rex Remus, a Troyana22 ciuitate progressus, cum tribus23 milibus militum armatorum. Contra quem statim irruit Menelaus cum vniuersis Spartensibus24 equitibus gentis sue. Et sic rex Menelaus et rex Remus insimul preliantur, qui ex potentibus lancearum
[[ Print Edition Page No. 138 ]]
eorum impulsibus ambo se sternunt ab equis. Polidamas1 uero irruit in Mereum,2 nepotem Helene et ducem xxti tantum annos agentem,3 qui iam in flore sue adolescencie miles strennuus habebatur. Hunc Polidamas4 in graui ictu sue lancee sic impulit uiolenter quod, lesis et disruptis armis quibus se tueri Mereus confidebat, letaliter uulneratus, ab equo5 deicitur et mortuus6 peruenit in terram.
Menelaus wounds Remus. Polidamas kills Cedius.Quem ut uidit Menelaus mortuum decidisse, dolore multo torquetur, quoniam eum tenerrime diligebat. Et contra Troyanos eius mortem cupiens uindicare, regem Remum percuciens ense suo et fracta casside et disruptis armis, durus ictus regis Remi7 peruenit ad carnem et sic illum grauiter lesit in capite quod ab equo decidit semiuiuus. Quem sui putantes extinctum succurrendi sibi curam aliquam non dederunt; ymo proposuerunt a bello discedere,8 quod effectui tradidissent nisi Polidamas9 eos detinuisset inuitos. Qui postmodum in recuperacionem regis eorum vim et studium adhibentes eum10 ab equorum pedibus quasi mortuum extraxerunt, ducentes eum quasi ad eorum presidia semiuiuum. Rex uero Celidis,11 qui diebus suis omnibus aliis in forma pulchritudinis fuit prelatus (de quo scripsit Dares quod eius formam nullus12 describere potuisset, quem regina de Feminea13 tanti amoris ardore precordialiter diligebat quod magis eum carum habebat14 quam seipsam), hic rex Celidis15 irruens in Polidamam nisus est eum in16 ictu sue lancee ab equo deicere. Quem Pollidamas multo dolore17 furoris accensus congreditur18 ense nudo, et in sue uirtutis potencia sic grauiter percussit ipsum in capite quod eum mortuum prostrauit ab equo.19 Interea Hector in subsidio suorum retrocedere Grecos de necessitate coegit, et inter acies se immiscens20 disrupit21 eas, multos ex Grecis letaliter uulnerando, donec peruenit ad aciem in qua gens de Salemina22 uiriliter debellabat **f. 72rsub ductu23 Thesali24 regis sui. Hic rex Thesalus in multa strennuitate conspicuus multos ex Troyanis letaliter uulnerat et multos occidit ex eis, cum25 rex Theucer26 ex parte Grecorum aduenit, qui contra Hectorum irruens cum lancea sua sic uiriliter eum percussit quod ipsum grauiter uulnerauit. Contra quem dum Hector in sui uindictam habenas dirigeret equi sui, ille fuga lapsus
[[ Print Edition Page No. 139 ]]
multum est factus ab aspectu Hectoris prolongatus, ita quod ab Hectore eius copia penitus est subtracta. Sed Hector1 iracundiam sui cordis retinere non ualens in quendam amiratum Grecorum, qui primus sibi occurrit, suo irruit in furore et in ensis sui ictu ipsum statim crudeliter interemit. Magna igitur pars acie<r>um Grecorum2 circundat Hectorem3 ut ipsum Greci capiant uel occidant. Inter quos dum esset, Theseus Hectorem est affectuosis sermonibus4 allocutus, humiliter monens eum ut a bello exeat ne inconsulte pereat inter tantos, quod in dampnum quasi5 succederet toti mundo tantum militem deperire. Hector igitur affectuosas ei6 grates exinde reddit.
Polidamas is captured by Menelaus and Thelamonius but rescued by Hector.Ad hec igitur dum bellum ferueret asperrimum, Troyanis insistentibus contra Grecos, et parum longe ab Hectore Pollidamas7 pugnaret uiriliter contra eos, Menelaus et Thelamonius8 in Pollidamam irruunt. Quem Thelamonius, qui eum primus inuasit, cum lancea potenter inpellens deiecit ab equo, et uiribus cumulatis, Menelaus et Thelamonius9 Pollidamam capiunt, qui, fracto ense, pedes erat in bello, et ab10 eis eius cassidis laqueis iam disruptis, caput eius erat11 inerme. Quare captum festinant mittere ad Grecos. Sed Hector, qui non erat multum ab ipsis remotus, partem respexit in illam et uidit eundem12 Pollidamam circundatum13 multis14 Grecis, et ad uoces15 clamancium mox eum audiuit esse prostratum et captum et duci captiuum. Qui statim iratus irruit contra illos qui eum circundederant, et multos ex ipsis16 interfecit, letaliter uulnerat, et prosternit. Quare uia sibi necessario patefacta, quoscumque17 occurrentes letaliter uulnerando dum peruenisset ad illos qui Pollidamam18 captiuum19 ducere intendebant, furibunde sic irruit contra eos, qui triginta interfecit ex eis, aliis Pollidamam dimittentibus20 conuersis21 in fugam, et sic in Hectoris miraculosa uirtute Pollidamas extitit liberatus.22
Deluris deprives Polixenus of his horse and gives it to Hector. Deiphebus wounds Teucer.Tunc rex Epistropus,23 rex Menelaus, et rex Thelamonius cum eorum aciebus omnibus conuenientes in vnum24 contra Troyanos sic potenter insistunt quod eos per uiolentiam conuertunt in fugam, et quasi campum necessario deserere compelluntur, non obstante quod Hector tunc erat inter eos, qui de se mirabilia faciebat,25 cum26 aduersus
[[ Print Edition Page No. 140 ]]
tot resistere nequisset. Et1 quia2 equum suum sub eo inter**f. 72vfecerant, pedes ab eis ita uiriliter se3 defendit quod nullus ex Grecis tam audax extitit aut securus qui in eum manus inicere presumpsisset. Naturales quidem fratres sui uidentes Troyanorum exercitum quasi deuictum et Hectorem non uidentes conuenerunt in vnum, querentes eum sollicite inter turmas sic quod ad ipsum uirtuose perueniunt. Thelamonium4 letaliter uulnerant, et Dinadaron,5 vnus ex fratribus ipsis,6 irruit in Polixenon,7 quendam Grecorum nobilem amiratum, qui quendam potentem et fortem dextrarium equitabat, et ipsum potenter inpellens dextrario proiecit ab ipso, et eo per habenas arrepto, ipsum Hectori pugnanti pedes8 obtulit. Quem statim Hector ascendit. Illic omnes predicti fratres Hectoris naturales contra Grecos fecerunt miracula in armorum uirtutibus de seipsis. Tunc superuenit Deyfebus9 cum tota acie sua quam deputauerat sibi Hector cum illis uidelicet de Poenia10 arcus habentibus et sagittas, cum quibus uulnerauerunt multos ex Grecis. Et ipse Deyfebus Teucrum11 regem in facie grauiter uulnerauit. Troyani itaque qui iam fugam arripuerant,12 animositate resumpta, ad pugnam redeunt. Quare bellum durius instauratur.
Quintilienus and Modenius capture Theseus but release him at Hector’s orders. Thoas slays Cassibilans.Theseus predictus dum contra Troyanos multum insisteret, Quintilienus,13 vnus ex filiis naturalibus14 regis Priami, et rex Modernus15 cum eo in Theseum irruunt, ipsum capiunt, et captum interficere moliuntur. Aduersus quos Hector exclamans ne ipsum offendant, dimittunt illum et iussu Hectoris eum16 liberum permiserunt. Qui Hectori humiles grates reddit et liberatus accessit ad Grecos. Tunc ex parte Grecorum uenit ad bellum rex Thoas17 cum illis de18 Calcidonia19 et Philitoas20 cum eo, qui se ingerunt in certamen. Rex autem Thoas irruit in Cassibilans,21 vnum ex filiis naturalibus regis Priami, et uidente Hectore fratre suo, sic grauiter eum percussit quod eum22 mortuum deiecit ab equo. De cuius morte Hector23 nimium exacerbatus et24 dolore commotus in confusionem Grecorum durius aspirauit. Nam multos interfecit25 ex eis, nunc alios uulnerat, nunc alios prosternit ab equis, sic quod in uirtute sue potencie et animositate suorum Greci sunt dare26 terga coacti.
Nestor enters battle on the Greek side; Esdras and Philon on the Trojan. At Ieconias’ request Esdras succors Philon.Interim ex parte Grecorum superuenit Nestor cum quinque milibus pugnatorum. Contra quem uenit obuiam rex Hesdras1 et rex Philon2 in curru suo cum3 illis qui erant **f. 73rde Agresta4 sub ductu Ieconias,5 filii regis gentis illius.6 Bellum ergo commititur inter utrosque, ex quo occisorum sequitur magna strages. Rex uero Philon7 uiriliter preliatur, multos ex Grecis interficit. Demum circundant eum Greci, ipsum interficere festinantes.8 Tunc Ieconias9 dixit regi Hesdras:10 “Nonne11 uides quoniam Philon12 iam est captus a Grecis? Si placet, ei cum festinancia succurramus.” Tunc Troyani facientes impetum contra Grecos, uelint nolint Greci, succurrerunt Troyani regi Philon, ipsum a Grecorum manibus liberantes.
Aiax and Eneas fight.Interea Hector bellum ingreditur cum fratribus suis naturalibus, Deyfebo13 etiam14 et Pollidama,15 qui mirabilia de se facientes in armis cum eorum Troyanis Grecos intendunt ad hoc deducere in uirtutibus et uiribus suis quod Greci campum deserant et deuicti fugiant a facie Troyanorum. Sed Menelaus et Thelamon16 uiriliter sic17 resistunt quod eorum uotis Troyani frustrantur. Tunc superuenit Heneas cum illis de Como18 sub ductu Eufrecii,19 ductoris eorum, cum quibus et aliis Hector contra Grecos sic durius et potenter insistit quod Greci bellantes sunt dare terga coacti. Sed Aiax, qui pro Grecis uiriliter debellabat, uidens suos in fugam uelle conuerti multo dolore deprimitur. Verum aspiciens post se uidit plures acies Grecorum qui nondum fuerant bellum ingresse et uexillis extensis ad prelium festinare, in quibus aciebus omnis flos militum Grecorum sine dubio ueniebat. Ortatur ergo20 Grecos ut a fuga desistant et21 bello insistant, cum vicinus sit eis succursus eorum. Ad hoc22 bellum durius instauratur. Heneas et Ayax simul conueniunt animis [h]odiosis, et in forti cursu equorum eorum vnus impingit in alium sic uiriliter et potenter quod ambo se sternunt ab equis, inter pedes equorum pugnantes.23
Hector wounds Philitoas.Sed ex parte Grecorum Philitoas24 de Calcidonia25 predictus26 cum tribus milibus militum succurrit Aiaci,27 cum usque nunc Troyanis belli pars melior arrideret, qui in uirtute belli sathagebant
[[ Print Edition Page No. 142 ]]
Grecos ut a bello discederent fuga lapsi. Sed ille due acies que cum Philitoas1 uenerunt ad bellum Troyanorum uota contendunt2 et preualere **f. 73vnon sinunt. Quare prelio sic feruente, Philitoas3 in Hectorem irruit,4 lanceam suam fregit5 in illum. Sed Hector6 sua lancea illum in sua uirtute percussit sic quod ipsum letaliter uulnerauit et deiecit ab equo, qui semiuiuus preceps peruenit7 inter pedes equorum.8
Paris slays the King of Frisia. Ulixes wounds Paris. Troilus and Ulixes wound each other.Tunc superuenit ex parte Grecorum Huners9 cum acie sua in copiosa multitudine pugnatorum et Vlixes cum10 suis, qui de Turcia bella gerere didicerunt, item et rex Humelinus.11 Qui omnes reges Grecorum secum12 x milia militum ad prelium adduxerunt. Quid potuerunt13 ergo Troyani, cum quasi die illo omnes conuenissent eorum acies in conflictu et qui multo labore lassati14 uix alios offendere et uix se defendere facultatem integram non habebant? Sed Paris interim cum illis de Persia superuenit ex parte dextera, se15 in bellum inmisit, et16 irruens in regem Frisie,17 sobrinum Vlixis,18 ipsum in suis uiribus interemit. De cuius morte ualde tristati19 sunt Greci. Vlixes autem, cupiens sobrini sui mortem ulcisci, in Paridem irruit furibundus, et nitens ipsum20 cum21 lancea sua percutere sic potenter equum Paridis uulnerauit quod mortuus in terram cecidit et per consequens Paris, eius assessor. Verum Troylus, qui insistentem contra Paridem uidit Vlixem, statim irruit in eundem, et nudato ense sic potenter22 percussit eundem23 in24 capite quod, fracta eius casside uiriliter et disrupta, squame25 lorice sue sic in eius fronte grauiter inheserunt quod infixe fronti totam eius faciem sanguineis26 riuulis cruentarunt. Vlixes uero firmus in equo persistit et Troylum, qui iuxta ipsum eum offendere nitebatur, cum ense suo in facie uulnerauit.
Hector encourages his battalion.Tunc fuissent reuera Troyani terga dare coacti nisi ille fortissimus Hector cum fratribus suis, Troilo, Paride,27 Deyfebo, necnon et aliis suis fratribus naturalibus viriliter28 restitissent. Toto enim illo die Hector hinc inde discurrens a propria acie sua quam sibi deputauerat ex Troyanis bellando discesserat,29 aciem ipsam sine ductore relinquens.
[[ Print Edition Page No. 143 ]]
Sed deinde uidens Grecos inualescere contra Troyanos ad propriam aciem suam rediit et se coniunxit eidem. Gaudent ergo Troyani qui erant in predicta acie constituti1 suum recuperasse dominum et ductorem. Et sic Hector ipsos sermonibus affectuosis alloquitur, reducens eis ad memoriam preteritas iniurias eis a Grecis **f. 74rillatas, et eorum reducit ad mentem quid Greci eis facerent si eorum (quod absit!) essent forte uictores. Monet ergo eos et ortatur eosdem ut in bello fortiter inualescant et ad uictoriam toto corde prorsus anhelent.2 Tunc omnibus ei in deuota uoluntate fauentibus, Hector ex parte dextera eos per quandam uallem contra Grecos duxit ad bellum. Illic fit cedes maxima, multi ex Grecis intereunt. Nam et Hector eos sine fine confundit.
The duke of Athene wounds Quintilienus, and though struck by an arrow by Paris, rescues Thoas, hard pressed by the natural sons of Priamus.Rex uero Thoas, qui Cassibilans,3 filium regis Priami, occiderat, discurrendo per acies contra Troyanos multa committit dispendia. Quem naturales filii regis Priami certissime cognoscentes in vindictam mortis fratris eorum omnes vnanimiter conuenerunt. Et sic omnes vnanimiter in regem Thoas4 irruunt, ipsum5 ab equo deiciunt. Qui, fracto sibi ense, ab eis non poterat se tueri, et sui6 cassidis ruptis laqueis et eis ab eo uiriliter extirpatis, caput eius inerme sibi intercidere omnes intendunt. Quod de facili potuissent nisi Athenarum dux irruisset acriter7 super eos8 et9 Quintilienum,10 qui regem Thoas durius opprimebat, grauiter uulneratum ab equo deiecit. Deinde dum contra alium11 potenter insisteret, Paris cum quadam sagitta, tenso arcu, percussit ipsum in costis. Sed Athenarum dux de hiis nichil curans sua potencia et uirtute regem Thoas, in locis tamen12 pluribus uulneratum, ab eorum manibus liberauit. Et ipse dux in multorum adiutorio qui sibi uiriliter succurrerunt ab eorum manibus liber euasit.
Huners wounds Hector and is slain by him.Hector autem dum13 in deuiccionem Grecorum cum suis firmiter anhelaret, rex Humerus14 ex parte Grecorum, tenso arcu et emissa sagitta, Hectorem in facie uulnerauit. Contra quem Hector statim irruit, et nudato ense sic grauiter ipsum percussit in capite quod caput eius duas diuisit in partes. Quare mortuus rex Humerus nec amplius15 tendet arcum nec sagittam emittet. Greci uero in sonitu cuiusdam cornu vii milia pugnatorum contra Hectorem faciunt conuenire, qui cum suis mirabiliter se defendit. Interim uero Hector a
[[ Print Edition Page No. 144 ]]
bello discedens ad regem patrem properat, monens illum quod ei cum sua gente succurrat. Qui cum iii milibus pugnatorum in eorum uirtute recentium1 accessit2 ad bellum. Illic conflictus fit maximus et ex Grecis potissime3 magna cedes.
Celidomas kills Moles, nephew of Thoas. Madon puts out an eye of Cedius. Thelamon wounds Margariton.Ayax et Hector in bello conueniunt,4 ambo deiciunt **f. 74vse ab equis. Menelaus interfecit5 quendam amiratum Troyanorum. Celidonas6 autem interfecit7 Moles8 de9 Orep,10 nepotem regis Thoas. Madon11 uero de12 Clara irruit in regem Cedium,13 quem tam dire percussit in facie quod oculum eius euulsit.14 Sardellus15 autem quendam alium Grecorum amiratum interfecit.16 Margariton17 uero in Thelamonem irruit sed Thelamon ipsum grauiter uulnerauit. Fanuel18 autem regem Prothenorem deiecit ab equo. Sic et ceteri fratres naturales filii regis Priami contra19 Grecos20 letaliter offendendo uiriliter se gesserunt.
Menesteus contends against the three brothers, Duglas, Demor, and Thoras.Inter hec autem rex Duglas21 irruit in Menesteum,22 Athenarum ducem, et cum23 forti lancea ipsum inpellere uiriliter est conatus. Sed Menesteus,24 dum careret lancea, ipsum inpetit ense nudo, et tam potenter super cassidem25 eius ipsum percussit in facie quod, cassidis nasali disrupto, ipsum uulnerauit in naso. Deamor26 autem uidens fratrem suum sic lesum in facie et in naso irruit in Menesteum, sic potenter ipsum inpellens quod ipsum27 deiecit ab equo. Sed Menesteus28 statim in animi sui uirtute surrexit. Verum alius frater eorum ipsum agrediens, sicut erat pedes, crudeliter uexat29 eum, et sic omnes tres fratres contra Menesteum crudeliter insistentes aut ipsum occidere aut ipsum capere tota intencione festinant. Sed Menesteus a predictis30 tribus fratribus uiriliter se defendit. Verum quia semper plures contra vnum consueuerunt pocius preualere, predicti tres fratres in ictibus ensium disrumpunt eius arma, frangunt eius scutum, et31 cassidem cassant eius, et specialiter Thoras,32 maior frater eorum, qui Menesteum mirabiliter opprimit et infestat.33
Tunc rex Theucer,34 qui uidit Menesteum in tanto discrimine constitum,
[[ Print Edition Page No. 145 ]]
in adiutorium eius festinus accelerat. Sed Hector ibi occurrit,Teucer and Aiax enter battle on the Greek side; Hector, the King of the Perse, and Paris on the Trojan. Hector, as Dares wrote, slew a thousand Greci. appetens ducem Menesteum et regem Theucrum1 uiolenter opprimere, et male sine dubio cessisset ambobus nisi ille fortissimus Ayax cum mille militibus in Hectorem irruisset, quos secum in sua duxerat comitiua. Ad hoc2 ex parte Troyanorum superuenit Persarum rex cum v milia militum sub ductu Paridis. **f. 75rEt pulsante Paride quoddam cornu contra Grecos uiriliter se inmittit, superuenientibus etiam aciebus aliis Troyanorum. Quare bellum interim3 feruet asperrimum, et4 Troyani aduersus Grecos nimium preualentes in uirtute Hectoris Grecos dare terga compellunt. Qui5 Hector tunc, ut scripsit Dares, mille milites interfecit ex Grecis.
To avenge the loss of Patroclus’ body, Hector kills Merion but is prevented from despoiling him of his arms by Menesteus, who wounds him. After a respite to stay the bleeding, Hector reënters the conflict and, as Dares testifies, slays more than a thousand Greci.Interea Hector dum per turmas bellando discurreret, Merion6 obuius sibi occurrit coram quodam7 tentorio inter Grecos. Quem ut uidit Hector, dixit8 ei:9 “Nequam proditor, ecce nunc10 uenit hora tua ut condignam mercedem accipias11 de eo quod a me auferre temere Patroclum presumpsisti.” Et facto impetu contra eum, ipsum deiecit ab equo. Et statim Hector descendens12 in ipsum pedes insiluit et nudato ense caput eius ab eo uelociter amputauit. Armis tamen13 eius quibus erat indutus ipsum nichilominus14 spoliare15 festinat. Sed Menesteus, Athenarum dux, qui hoc repente percepit, accepta quadam lancea, in Hectorem irruit ex transuerso, Hectore non aduertente motum illius. Quare ipsum grauiter percussit et uulnerauit eundem. Et16 timens furorem Hectoris statim ab ipso recessit. Hector uero, se sentiens uulneratum, bellum egreditur,17 uulnus sibi factum18 fecit19 sic20 sagaciter21 alligare quod sanguis ab eo emanare22 non posset, et confestim23 iterum redit24 ad bellum. Tunc impetu ire sue plures Grecos interfecit. Nam, ut Daretis liber pro ueritate testatur, post uulnus ipsum eo die plus quam mille milites Grecorum interfecit.
The Troiani pursue the Greci to their tents, which they pillage.Quare Grecorum exercitum in tanta debilitate et pusillanimitate deduxit quod nullus Grecorum habebat25 in26 se animum defendendi, nec Agamenoni facultas libera competebat quod ad bellum accedere potuisset. Quare Troyanorum exercitus in magna uirtute procedens fugientes Grecos usque ad eorum tentoria sunt sequti. Quorum tentoria Troyani quasi uictores inuadunt uiriliter et predantur,27 arreptis28 ab eis armis multis, auri et argenti copia29 magna nimis
[[ Print Edition Page No. 146 ]]
quam in scrineis inuenerunt eorum, et omnem1 eorum suppellectilem2 asportantes3 ad eorum presidia detulerunt.4
Hic5 fuit ille dies in **f. 75vquo6 ipsi bello perpetuus potuit esse finis et Troyani tunc7 fuissent in totum absolute uictores.The Troiani might then have won the war had they pursued their advantage. But Hector, at the request of his cousin Thelamonius, orders the Troiani to return to the city. Thus the Troiani lose their only chance of saving themselves. Sed fata, que statuunt aduersa futura contingere, omnia cecis insidiis tollunt de medio, per que aduersa que futura disponunt finaliter compleantur. O quam fuit fragilis et debilis causa que Troyanorum oculos excecauit8 et specialiter Hectoris, qui persone sue cladem et suorum omnium futuros interitus non potuit euitare, cum eo9 die Troyani fuissent in tanta potencia quod omnes Grecos qui uenerant contra eos morti tradere finaliter potuissent et se ab imminentibus et10 futuris periculis liberare. Sane non est illa laudabilis in aliquo sapiente discrecio qui, cum est aliquo grau<i> et mortali periculo prepeditus et fortuna sibi arridet quod11 per subitos et felices euentus se potest ab eo subito liberare, felicem successum quem sibi repente fortuna ministrat grata manu non recipit ut12 ingratus,13 et finaliter non prosequitur, apprehendendo illud quod vna hora sibi exhibet felix euentus. Nam si ea hora14 illud non recipit et admittit sed15 differendo dimittit, nunquam ad illud quod vno puncto potuit obtinere poterit postea peruenire. Nam16 fata, si bonum quod17 ingerunt statim18 non recipitur ab ingrato, tamquam ille qui per ingratitudinis uicium illud amisit, exhibere postea sibi negant. Sic successit infelici Hectori illo die, in quo cum potuisset de suis hostibus in multa gloria obtinere triumphum, dum per acies discurreret persequendo hostes suos, qui, tamquam deuicti, ab eius19 et aliorum Troyanorum facie fugiebant— Ex parte Grecorum obuius sibi uenit Exione filius,20 sobrinus eius, filius Thelamonis, qui Thelamonius Aiax proprio nomine dicebatur et qui in uirtute bellandi ipsum hostiliter21 est aggressus, cum fuerit uir in uiribus multum potens et fortissimus preliator. Committitur ergo durum prelium inter duos tam fortes, sed dum inter se bellando mutuo loquerentur, agnouit Hector illum esse filium amite sue et sibi22 linea sanguinis esse coniunctum. Quare Hector multum exinde factus letus, depositis armis, in multa sibi est affeccione blanditus, placere sibi in omnibus spondet, et monet ipsum et rogat ut ad23 Troyam ueniat inspecturus
[[ Print Edition Page No. 147 ]]
amplam sui generis **f. 76rparentelam.1 At ille negans2 et saluacionem suorum Grecorum et sue patrie non obmittens rogat Hectorem ut, si tanta affeccione ducitur erga3 eum, faciat et procuret quod Troyani amplius eo die bellare desistant et quod Grecos fugientes amplius non sequantur sed ut Troyani ad urbem redeant, Grecis eo die in pace dimissis. Annuit infelix Hector. Quare incontinenti, emisso tubete4 sonitu, omnes Troyanos retrocedere et a bello desistere facit5 et6 mandat.7 Iam Troyani in Grecorum naues ignem inmiserant, iam omnes naues finaliter excussissent, sed ad uocem et mandatum ducis eorum omnes totaliter destiterunt et multo dolore commoti ad ciuitatem redeunt et ingrediuntur in ipsam. Et ista fuit tam leuis causa quare Troyani illo8 die ab obtentu eorum uictorie cessauerunt, ad quam postea nunquam potuerunt, fatis contradicentibus, peruenire.
The Greci seek a two months’ truce. The Greci bury Patroclus and Prothesilaus. Priamus buries Cassibilans.Portis igitur ciuitatis securis seris16 et repagulis veniente nocte firmatis, parum ante surgentem auroram Troyani uiri pugnantes et qui sani erant arma capiunt, armantur ex eis,17 expectantes diei lucem, ut ad iussum Hectoris ducis eorum ad bellum exeant contra Grecos. Sed die facto Greci ad regem Priamum nuncios transmiserunt, petentes18 mensium duorum inducias, treuga firmata. Quod rex Priamus et Hector ex maiorum eorum19 exercitus consilio concesserunt. Greci uero interim mortuos eorum quos uoluerunt tradiderunt funerarie20 sepulture; ceterorum autem corpora mortuorum statuerunt igne consumi. Achilles uero, qui de morte Patrocli solari21 non poterat, de morte ipsius22 mestis23 et flebilibus uocibus in multo flumine lacrimarum diucius lamentatur. Demum, constructa Patroclo ex insignibus24 marmoreis lapidibus sepultura, Patrocli corpus in ea in25 multo honore fecit Achilles humari et secura firmitate recondi. Sic Grecorum maiores corpus Prothesilai in quodam cenothaphio26 marmoreo in27 opere nimium prec<i>oso statuerunt in honore maximo, ut moris tunc **f. 76verat maiorum nobilium sepeliri.
[[ Print Edition Page No. 148 ]]
Interim1 Troyani uero, treuga ipsa durante, eorum uulneratos in bello in2 peritorum consilio medicorum curari3 faciunt et mederi, ita4 quod in fine duorum mensium predictorum5 restituti sunt qui uulner[ar]ati fuerunt integre sanitati. Sed6 rex Priamus, qui de morte Cassibilantis,7 naturalis filii sui, solari8 non poterat,9 pro eo quod eum magis quam capiat paternus affectus tenerrime diligebat, in lacrimis uacauit10 diucius et lamentis. Sed demum ipsum in templo Veneris plurimum prec<i>oso recondidit in sepulcro.
Cassandra implores the Troiani to make peace before their city is destroyed, but is imprisoned by Priamus for doing so.Cassandra autem plorancium audiens gemitus et lamenta furiosas exclamat in voces dicens:11 “O miseri Troyani, quare uestrorum excidia substinetis, que de uobis omnibus similia sunt futura? Cur pacem Grecorum non queritis antequam gladio trucidante omnes nequiter pereatis, et nobilis ciuitas12 Troie detur in preceps et funditus in ruinam, et antequam paruulis matres eorum orbate perpetuas ipse et ipsi defleant seruitutes? Sane13 non fuit Helena tam doloroso tam exicioso precio comparanda vt omnes usque ad vnum sub tanto martirio pereamus.” Quam14 dum Cassandra talibus clamoribus nullum finem inponeret, rex Priamus15 capi mandauit et sub firmi16 claustri custodia tempore multo detrudi.
Palamides objects to the leadership of Agamenon.Interim igitur Palamides multum conqueritur inter Grecos de dominio Agamenonis sic17 prelati. Dicit enim eum indignum tanti dominii potestate super tot reges et duces, et se asserit digniorem nec eum habere in prepositum suum uelle, cum ipse eum sibi non elegerit, nec ab omnibus regibus, qui sunt18 numero plus quam xxx, fuerit electus, sed a tribus tantum, preter conscienciam19 omnium20 aliorum. Sed circa hoc21 tunc non fuit ultra processum.22
The third battle. Agamenon and Hector organize their battalions.Elapsis uero induciis treuge date, Agamenon, in sue potestatis officio peruigil et cura23 debite sollicitudinis incalescens, omnes acies suas24 studio uigili ordinauit qualiter ordinate et composite procedere deberent ad bellum. Primam igitur aciem conmisit Achilli, secundam Dyomedi, **f. 77rterciam Menelao, quartam Menesteo, Athenarum duci, et omnes alias acies subsequentes idem Agamenon satis disposuit circumspecte. Hector autem25 suas acies in multa discrecione
[[ Print Edition Page No. 149 ]]
disposuit.1 In prima posuit Troilum et in ceteris2 ductores uiros multa3 strennuitate conspicuos, prout fuit uigili4 sibi cure.5
Achilles and Hector twice engage in single combat.Nec mora, Hector cum6 aciebus omnibus in multa animositate portam ciuitatis exiuit, et Grecorum licias transcendendo cum eis in campum liberum7 se recepit. Hector igitur primus contra Achillem, quem bene cognouit, se ingerit in conflictum, et dum uterque eorum, vnus videlicet8 contra alium, equum suum coegit in cursum, ambo in9 se uiriliter concurrentes,10 dum alter eorum11 impingit12 in alterum, ambo sternuntur13 ab equis. Iuxta illud fortis inpingit14 in fortem et ambo pariter corruerunt. Sed Hector primus insurgit, equum suum uiolenter ascendit, Achillem deserit, et se uelociter ingerit inter turmas. Maiorem partem sibi occurrentium interfecit,15 alios uulnerat, alios crudeliter prosternit ab equis, et16 in uirtute sue potencie omnes Grecorum acies fortiter debellando diuidit et perforat, et ubicunque uult, Grecorum sanguine madefactus, incedit, percuciendo quoscunque crudeliter ense nudo. Achilles uero non post17 magnam horam insurgens equum ascendit, et faciens impetum in Troyanos multos occidit ex eis, et tamdiu per turmas uulnerando discurrit quod18 Hectori uenit obuius in uirtute bellandi. Insiliit19 igitur20 statim alter in alterum in fortitudine lancearum sed Hector Achillem sic potenter21 impulit quod, licet lancea sua plures se confregisset in truncos, Achilles se in equo sustinere non ualens, ab equo sternitur22 et preceps peruenit in terram, Hectore capere intendente equum23 Achillis. Sed cum contradictores multi contra Hectorem insultarent, Achilles equum suum festinus ascendit, Hectorem impetit ense nudo, et sic potenter ipsum percussit in casside24 supra caput quod Hector necessario nutans25 in suorum uiribus lacertorum, uix se tenuit firmum in sella. Hector tamen propterea26 multo doloris27 furore accensus irruit in Achillem et ipsum impetens28 **f. 77vin multa potencia ense29 nudo, ictus ictibus30 cumulando, supra cassidem percussit Achillem sic quod per eius faciem riuuli sanguinis defluxerunt. Mortale igitur certamen insimul ambo fouent ita quod si diucius ambo in eodem simul bello perstitissent,31 uel alter interfecisset32 alterum uel ambo se mutuo forte peremissent. Superuenientibus
[[ Print Edition Page No. 150 ]]
ergo notis eorum de aciebus scilicet partis utriusque, uix sunt ambo abinuicem1 separati.
Troilus is captured by Diomedes but rescued.Tunc Dyomedes bellum intrauit cum maxima acie pugnatorum2 et3 ex aduerso Troilus eciam4 cum maiori. Dyomedes et Troilus ambo bellando conueniunt, ab equis se sternunt. Sed Dyomedes primus insurgit, equum ascendit, Troilum stantem pedes5 sic uiolenter percussit in casside quod circulum cassidis eius fregit. Verum Troilus in uirtute virium suarum Dyomedis equum interfecit,6 ita quod ambo pedes7 insimul preliantur. Greci uero Dyomedem et Troyani Troylum ascendere faciunt equos8 suos9 et ambo repetunt certamen ipsorum.10 Sed Dyomedes in multa uiolencia preualente cepit Troilum et captiuum eum ducere ad presidia sua conatur. Troyani uero contra Dyomedem acriter insistentes Troilum a manibus suis eripiunt in multo discrimine personarum.
Hector slays a newly-made knight Boetes and his kinsman Archilogus, who seeks to avenge him. Hector slays Prothenor.Tunc discurrendo per acies superuenit Menelaus;11 ex parte Troyanorum Paris accessit. Bellum durius instauratur. Hector autem in bello quasi furibundus anhelans12 quoscunque sibi occurrentes interficit. Et dum uenisset obuius contra eum, quidam miles nouus nomine Boetes13 in uirtute sua animose Hectorem est aggressus. Sed Hector tam grauiter percussit ipsum in capite quod ipsum a uertice usque ad umbilicum duas diuisit in partes, qui statim mortuus expirauit. Hector autem equum eius accipiens ipsum fecit per quendam suum famulum asportari.14 Rege Archilogo,15 Boetis consanguineo, hoc uidente, qui dum consanguinei sui mortem moliretur16 ulcisci, dure Hectorem est aggressus. Contra quem Hector potenter irruens ipsum17 non obstantibus eius armis per medium ense scindit, qui statim mortuus spiritum inter pugnantes emisit.18 Rex uero Prothenor ausu temerario ductus ex transuerso inuadit Hectorem, et tam potenter ipsum inpulit, Hectore non aduertente eius insidias, quod Hectorem deiecit ab equo. Sed Hector incontinenti consurgens equum ascendit, in Prothenorem irruit, et tam dire19 in suarum uirium predictum20 uirtute percussit quod corpus eius duas21 dimidiauit22 **f. 78rin partes.
Achilles and Archelaus, kinsmen to Prothenor, strive in vain to recover his body.Achilles autem, postquam uidit Prothenorem sic extinctum, qui sibi in linea sanguinis23 attinebat, de morte illius24 grauiter fuit tristatus.1
[[ Print Edition Page No. 151 ]]
Sed rex2 Archilogus3 de morte Prothenoris in simili dolore concurrit, cum sibi esset satis propinqua consanguinitate coniunctus. Achilles ergo et Archilogus4 simul cum eo corpus Prothenoris5 recuperare intendunt, quod facere minime potuerunt. Inualescentibus6 enim in multa uirtute Troyanis, Greci necessario sunt dare terga coacti, quos Troyani precipitem coegerunt in fugam. Ipsi eos fugientes usque ad eorum tentoria persequntur, occidendo eos et ipsos letaliter uulnerando. Die tunc ad noctis tenebras iam7 uergente, quare superueniente noctis vmbraculo, prelium est dimissum.8
A conference in Agamenon’s tent decides that Achilles shall be the one to kill Hector.Aspectibus igitur hominum crepusculo succedente, stellis per celi spacium undique patefactis, quas13 nox, que nocet oculis intuentium in aspectibus ceterorum, propter sue tenebras cecitatis aperte uulgauit, omnes reges Grecorum, duces, et principes in ipsius noctis conticinio in regis Agamenonis tentorio conuenerunt, ub<i> tantummodo de morte Hectoris,14 qualiter ipsum15 interficerent,16 multa consilia sunt scrutati. Dixerunt enim nisi Hector ab hac uita deficiat et semper insistat in bellis, Troyani nunquam poterunt sic offendi quod Greci de eis possint ad17 uictoriam peruenire. Ipse enim solus omnium Troianorum est defensor et Grecorum mortalis offensor. Sed demum omnes ipsi se in hoc consilio firmauerunt quod effectum talis negocii Achilles reciperet18 supra se, non tantum19 suis uiribus quam20 suo21 sagaci ingenio terminandum. Quod Achilles suscepit sollicito animo exequendum, cum pocius eius intersit ex eo videlicet quod Hector multum affectat mortem22 Achillis, et nisi Achilles sibi preuideat, de facili poterit per manus Hectoris, fortuna sinistrante, perire. Cuius rei causa eorum de hoc finito consilio, singuli eorum23 ad tentoria sua tendunt24 eius25 nocturne causa quietis.
Adueniente26 uero sequentis27 diei diluculo, mane28 facto, Greci cateruatim ad arma concurrunt. Nam ille fortissimus omnium Hector
[[ Print Edition Page No. 152 ]]
quietis impatiens portum iam exiuerat ciuitatis et in **f. 78vcampum peruenerat causa belli cum sua acie,The fourth battle. Agamenon unhorses and wounds Hector, and Achilles shatters his helmet. quam1 sibi instituerat de Troye pugnantibus2 specialiter oriundis. Quem sequtus Heneas cum acie sua post eum properauit uelociter; sic Paris, sic Deyfebus, sic Troilus, sic ceteri cum aciebus eorum dudum per Hectorem ordinatis. Primus igitur ante omnes Hector ingerit se ad bellum cum Troyanorum omnibus3 aciebus, in quibus fuerunt, ut scripsit Dares, ex ipsorum Troyanorum parte cl milia pugnatorum. Inter utramque partem bellum letale committitur. Paris cum illis de Persia pugnantibus cum arcubus et sagittis bellum ingrediens innumerabiles Grecos interfecit4 et letalia uulnera figit5 in illos.6 Interim rex Agamenon bellum ingreditur, quem statim Hector agreditur.7 Ipsum ab equo prosternit grauiter8 uulneratum. Achilles uero tunc inuadit Hectorem, cassidem eius in eius capite in ictuum multorum uirtute confregit. Sed illico Heneas et Troilus irruunt in Achillem in multitudine pugnatorum.
Diomedes reproaches Eneas for counseling Priamus to insult him and unhorses Eneas.Tunc9 ille fortissimus Dyomedes irruit in Heneam, quem grauiter uulnerauit. Qui inproperando dixit Henee: “Aue, bone consiliarie,10 qui regi Priamo dedisti fidele consilium de me in sua presencia offendendo.11 Sed pro certo scias, si huiusmodi prelia sepius frequentabis et in manus meas te contingat incidere, pro certo de meis manibus morieris.” Et tunc12 facto impetu contra eum, ipsum deiecit ab equo.
Hector breaks Achilles’ helmet but is wounded by the son of Thideus. Hector unhorses Diomedes. Troilus dismounts and attacks Diomedes.Ad hec Hecto<r> inuadit Achillem, mirabiliter eum grauat. Iam13 cassidem14 sibi confregerat, capere nitens illum, sed15 filius Thidey,16 qui sic interceptum uidit Achillem, in Hectorem irruit furibundus, et eleuato ense in suorum fortitudine brachiorum percussit illum et ei graue uulnus infixit. Hector autem ad ictum17 uulneris18 nullatenus stupefactus accepto ense in multa furoris rabie in Dyomedem, qui contra eum tam19 uiriliter insistebat, potenter irruit, sic quod ipsum deiecit ab equo. Troilus autem uidens Dyomedem in20 terra21 deiectum proprio descendit ab equo,22 pedes23 contra Diomedem24 se dirigit ense nudo. Contra ipsum25 Troilum Dyomedes uiriliter se defendit. Achilles et Hector mutuo preliantur.
Interim uero Menelaus, Vlixes, Polimites,26 Neptolomus,27 Palamides,
[[ Print Edition Page No. 153 ]]
Stellenus,1 Menesteus, dux Nestor, rex Thoas,Agamenon and Pandarus unhorse each other. Menelaus unhorses Paris, who blushes at the disgrace from Helena’s husband. Eurialus,2 **f. 79rPhilitoas,3 et Theseus4 ex parte Grecorum veniunt in conflictum. Sed ex parte Troyanorum ueniunt omnes reges qui in adiutorium uenerant eorum cum multitudine gentis ipsorum necnon et omnes acies dudum per Hectorem ordinate. Mirabile bellum committitur inter utrosque. Rex Agamenon et rex Pandalus5 inter se insimul concurrentes6 ambo se sternunt ab equis. Rex Menelaus uenit obuius Paridi, qui ambo se tunc ueraciter cognouerunt. Et dum7 ambo se offendere conarentur, Menelaus inpulsu sue lancee Paridem uulnerauit. Sed in armorum suorum tutela fidelium Paris non est grauiter lesus. Et nichilominus dum ad ictus potenciam Paris se8 sustinere non posset, deiectus ab equo peruenit in terram. Qui multo pudore confusus erubuit propter Helenam, cum sic ipsum9 dehonestasset enormiter Menelaus.
Ulixes deprives Arastrus of his horse. Polimedes kills Ampon. Phylimenis deprives the duke of Athene of his horse.Inter regem Arastrum10 et Ulixem maxima fit11 bellandi contencio. Vlixes ipsum ab equo deiecit et equum eius captum ab eo ad tentorium suum mandat. Polimedes12 irruit in Ampon13 senem, letaliter ipsum vulnerauit,14 qui15 eo uulnere mortuus expirauit. Neptolomus16 Archilogum regem aggreditur, ambo se sternunt17 ab equis. Polidamas18 irruit in Palamidem,19 ipsum ab equo vulneratum20 prosternit,21 et22 turpibus uerbis debilitatem eius improperauit eidem. Rex Stelenus23 et rex Caras24 inter se certando conueniunt. Sed rex Stelenus25 regem Garas26 uulneratum27 ab equo prosternit.28 Philimenis29 irruit in ducem Athenarum, quem ab equo deiecit, equum ab eo aufert, et ipsum30 adduxit31 ad suos. Philitoas32 irruit in regem Remum,33 ambo sternunt34 se ab equis. Rex Theseus35 et rex Eurialus36 ambo bellando37 conueniunt, mutuo se uulnerant, et se ab equis deiciunt uirtuose.38
Thelamonius and Sarpedon wound and unhorse each other. Thoas and Achilles attack Hector together. The natural brothers of Hector come to his rescue, capture Thoas, and wound Thelamonius.Naturales filii regis Priami fecerunt mirabilia de eorum strenuitate illo die, multos interficiendo Grecos et multos ex eorum regibus vulnerando.1 Rex Thelamon regem Sarpedonem2 aggreditur, ambo in valido impulsu fortium lancearum grauiter uulneratos se sternunt, sic quod quasi semiuiui in medio bellancium deciderunt. Rex Thoas et Achilles, qui consanguinei simul erant, ambo simul aggrediuntur Hectorem, duris ictibus et frequentibus3 ipsum impugnant,4 ab Hectoris capite eius cassidem extirpant, in multis locis percusserunt **f. 79veundem, a quibus multi riuuli sanguinis defluebant. Sed Hector in regem Thoas uiriliter insistendo percussit ipsum in facie sic quod medietatem nasi detruncauit eidem. Tunc fratres Hectoris naturales in Hectoris succursum festinanter accelerant, mirabiliter Grecos premunt, regem Thoas capiunt, regem Thelamonem letaliter uulnerant, deicientes ipsum a equo ita quod quasi mortuus ad Grecorum tentoria fuit delatus, et regem Thoas captiuum ad ciuitatem Troyanam per Deyfebum et Anthenorem transmiserunt.
Paris wounds Menelaus with a poisoned arrow. Eneas protects the unarmed Paris from Menelaus.Menelaus Paridem offendere multum intendit, sed Paris, qui hoc bene percepit, tenso arcu in Menelaum sagittam emisit, letali toxico delinitam,5 et sic eum grauiter uulnerauit quod eum sui quasi mortuum ad sua tentoria pertulerunt. Sed illico auxilio medicorum ligato uulnere Menelay et uulnere in unguentorum medicamine dulcorato,6 Menelaus redit7 ad bellum, Paridem querit, de eo cupiens furibundus ulcisci. Paridem inuenit et impulsu sue lancee Menelaus in Paridem irruit, uolens eum letaliter uulnerare, quod reuera fecisset8 nisi Heneas inter utrumque se in scuti sui tutamine medium inmisisset. Paris autem tunc erat inermis, cum ipse tunc suis9 armis10 se11 uoluntate spontanea exuisset,12 quod13 quia14 presenserat Menelaus, morti tradere facilius eum putauit. Heneas uero in maxima militum comitiua, pro eo quod Paris non erat armatus,15 ipsum ad ciuitatis presidia commeauit, ne forte tunc16 eum offenderet Menelaus. Sed Hector Menelaum aggreditur, capere nitens eum. Sed eius uoto frustratus17 est18 pro eo quod statim19 in eius succursum20 accessit innumerabilis quantitas pugnatorum. Quare, ipso dimisso, cum suis in turmas Grecorum irruit, ipsos interficit, et in sua et suorum potencia Greci sunt dare terga coacti, Troianis21
[[ Print Edition Page No. 155 ]]
Grecos insequentibus fugientes. Sed uergente die ad solis occasum, bellum dirimitur et utriusque partis acies mutuo separantur.
Priamus proposes that the captured Thoas be put to death.Troyanis igitur intrantibus ciuitatem et portis6 necessaria firmitate conclusis, sufficientibus excubiis7 ordinatis, qui fuerunt8 bello lassati9 nocturne quieti commode se dederunt. Mane uero facto rex Priamus statuit eo die non esse bellandum, sed pro quibusdam secretariis suis misit, Hectore uidelicet, Paride, Troilo, Deyfebo, Pollidama, Anthenore,10 et Henea, ut ad ipsum accedant. Quibus11 uenientibus et existentibus coram eo,12 rex Priamus dixit eis13 hec uerba:14 “Noscitis15 qualiter regem Thoas carcer noster tenet inclusum, qui16 multa **f. 80rfuroris audacia, non offensus17 a nobis, in nostre ciuitatis exterminium et nostrarum personarum excidium inmerenter accessit. Quare iustum michi uidetur ut18 per nos iniqua morte periret19 qui uoluit nos perire, ut20 uel sit furca suspensus uel alio modo nequiter detruncatus. Quid inde21 uobis uidetur per uos michi consilio salubri pandatur.”
Eneas advises rather that Thoas be held for exchange with some future Trojan prisoner.Heneas autem, qui primus ad regis uerba respondit, humiliter dixit regi:22 “Absit a uobis, domine mi rex, ut ad tantum facinus uestra nobilitas protrahatur, cum rex Thoas sit de melioribus Grecie, multis suffultus consanguineis et amicis. Et vos cum habeatis multos qui cari sunt uobis, posset eorum aliquis a Grecis intercipi, quem Greci simili pena afficerent carum uobis, quod forte pro maxima mundi parte23 sic esse factum aliquatenus non uelletis. Et sic magis reuera salubre sit regem Thoas24 captum salubriter conseruare,25 qui pro aliquo uestrorum in bello similiter intercepto posset recuperacionis beneficio commutari.” Hector26 autem Henee consilium utpote laudabile satis probat. Sed27 rex28 Priamus adhuc in uerborum suorum intencione persistens iterum dixit eis:29 “Si sic decreueritis faciendum, iam Greci putabunt et dicent nos30 esse repente timore
[[ Print Edition Page No. 156 ]]
concussos qui1 de offendentibus nos non habeamus2 audaciam faciendi iusticiam nec ulcisci, quamuis de hoc totus in vestri consilii iudicio conquiescam.”
Eneas, Troilus, and Anthenor visit Helena in the chamber of beauty.Et sic consilio fine facto, Heneas ad uidendum Helenam se uelle dixit accedere, quare Troilum et Anthenorem secum ducit. Et eis intrantibus aulam pulchritudinis, ubi tunc regina Heccuba3 cum Helena residebat in comitiua multarum nobilium mulierum, Heneas et Troilus Helenam nisi sunt multis affectuosis sermonibus confortare. Quare4 regina Heccuba, utpote sapiens et discreta, eos5 ad tuicionem personarum eorum, ciuitatis Troye, et regis Priami satis deuotis eloquiis fuit ortata.
The Greci bemoan the loss of so many men. A storm at night tears down their tents.Greci uero inter6 se de dampnis7 eorum et suorum nece a Troyanis nequiter occisorum nimium tacito murmure conqueruntur, et dicunt se fuisse maxima8 fatuitate detentos qui ad tam grauia dispendia personarum et rerum eorum se submittere uoluerunt9 a quibus potuerunt tunc se salubriter abstinere.10 Eadem autem nocte aer abductus multa caligine tenebrarum multas11 aquosas diffundit12 pluuias in multorum ymbrium tempestate, ueluti si13 nunquam14 pluuias effudisset15 uel quasi forte dii uellent terris effundere, Deucalionis diluuio16 iterato. Et (quod fuit ipso grauius) ea nocte uentorum rabies tanta **f. 80vet tam grauis inualuit quod omnia17 Grecorum tentoria uiolenter a soli stacione defixit, propter que Grecis magna doloris et laboris superuenit anxietas.18 Sed19 demum20 nocte fugata fugierunt tenebre et predicte earum socie tempestates, cum aduenientis diei splendor serenus apparuit, qui totam terre faciem illustrauit. Tunc Greci armis eorum protinus induuntur, ad bellum procedere festinantes.
The fifth battle. Achilles slays Hupon and Orchimenus. Diomedes kills Antipus.Achilles primus21 inter Grecorum acies campum petit; deinde Dyomedes, Agamenon, Menelaus, et Athenarum dux. Achilles autem primus in Hupon,22 grandem giganti similem regem de Larissa, impetuose irruit, et sic eum sua lancea Achilles inpulit et percussit quod ipsum mortuum prostrauit ab equo. Rex Ortomenus23 aggreditur
[[ Print Edition Page No. 157 ]]
Hectorem, quem Hector protinus interfecit. Dyomedes regem Antipum,1 contra eum bellantem, in multa uirtute peremit.
Hector slays Epistrophus. Cedius and his men unhorse Hector but Hector kills Cedius.Tunc duo reges, quorum vnus uocabatur Epistrofus2 et3 alter4 Cedius,5 in bello se ingerunt, in Hectorem irruunt. Sed rex6 Epistrofus7 contra Hectorem, quam bene cognouit,8 multis contumeliosis uerbis insultat, et post uerba in eum impetum faciens ipsum cum lancea sua uiriliter impulit, sed a sella ipsum non9 potuit remouere. Quare iratus Hector uerb<is> eius et factis ipsum agreditur, et eum crudeliter interemit et dixit aduersus eum: “Contumeliosa10 uerba que diffundebas enormiter inter uiuos vade et ammodo inter mortuos, si potes, effundas.”11 Cedius uero uidens mortuum regem Epistrofum,12 fratrem suum, multo dolore torquetur et inter sui doloris angustias mille suos milites, quos cum multis aliis in adiutorium Grecorum adduxerat, statim conuocat et mandat eisdem quod cum eo Hectorem insequantur ut ipsum interficiant, ut13 de morte fratris sui optatam consequi ualeat14 ulcionem. Nec mora, predicti milites cum rege Cedio Hectorem insequuntur, ipsum15 inueniunt inter turmas, et16 in eum17 irruunt18 et ab equo deiciunt. Sed rex Cedius dum extenso brachio cum ense suo putat ipsum letaliter uulnerare, Hector, qui uidit ictum ab extenso brachio uenientem, regem Cedium in ipso brachio percutit sic quod ipsum brachium ab humero diuidens regi Cedio detruncauit, et ad19 ipsum regem20 appropinquans, qui iam ab equo ruebat, ipsum protinus interfecit.
Eneas kills Amphimacus, Achilles Euphemus, Hector Alpinor and Dorius.Eneas21 uero regem Amphimacum bellantem interfecit. Menelaus autem rex, item22 dux Athenarum,23 rex Thelamon, rex Vlixes, rex Dyomedes, **f. 81rrex Archelaus,24 rex Macaon,25 et rex Agamenon cum eorum aciebus omnibus bellum intrant. Ingens bellum committitur et letale, ex utroque latere multi decidunt interfecti.26 Iam sol diei medium constituerat cum omnes Greci conuenientes in vnum simul27 irruunt in Troyanos, et in eorum tunc uirtutis audacia sic Troyanos grauiter oppresserunt quod eos, urgente28 necessitate, conuertunt in fugam. Tunc Achilles regem Philis,29 bellantem cum eo, in suarum30
[[ Print Edition Page No. 158 ]]
potestate1 uirium interfecit. Sed Hector exinde multo furore bachatus duos de Grecorum regibus interfecit,2 uidelicet regem Alpinorem3 et regem Dorium.4 Tunc Troyani in uirtute Hectoris sic acriter debellantis5 campum recuperant et durius Grecos premunt.
Epistropus issues from Troia accompanied by a sagittary, who terrifies the horses of the Greci. Hector kills Polixenus. Diomedes kills the sagittary.Sed rex Epistropus6 tunc a ciuitate Troyana7 animosus exiuit cum iii milibus pugnatorum, qui omnes bello uiriliter se inmiscent, Grecos impetunt crudeliter, et confundunt, et multo forcius ex eo quod idem rex Epistropus8 quendam sagittarium secum duxit. Hic autem sagittarius ab umbilico superius erat homo, inferius erat equus, et in omni sui parte, tam superius quam inferius, coopertus9 erat ex innatis in eo pilis equinis. Facies autem eius, licet similis esset humane, tota erat rubea, igneum colorem habens, ac si carbo esset accensus, et equinos ex ore producebat hinnitus. Oculi autem eius erant splendidiores facie in ignis ardore, cum duas ardentes flammas igneas presentarent, propter quod intuentes horrore maximo deterrebat. Hic nulla armorum tutela uestitus cum quodam arcu in manu et quadam faretra plena sagittis bellum intrauit. In cuius ingressu equi bellantium10 ualde11 perterriti, non obstante quod assessores eorum multis eos stimulis calcarium perurgebant, retrogradi facti subitam quasi rapiebantur in fugam. Sed cum magno labore bellantes ipsos detinuerunt in bello, non minus ipsi bellantes ipsius sagittarii impetum dubitantes quia in arcu et sagittis suis Grecos plurimos interemit. Hector autem interim12 ducem Salemine,13 Polixenart,14 qui aduersus eum plurimum insistebat, occidit et ita dux mortuus expirauit. Dum igitur sagittarius interficiendo Grecos per turmas discurreret et Troyani crudelius insisterent contra Grecos, in fugam de necessitate conuersi ad tentoria sua **f. 81vfestinant, quos Troyani usque ad ipsa tentoria sunt sequti. Ibi15 mirabilis casus emersit. Nam dum sagittarius16 Grecos fugientes coram17 eo acriter infestaret et Troyani Grecos in tentoriis eorum opprimerent, Dyomedes, qui fugiens ad tentoria properabat,18 coram vno de papilionibus19 sagittarium20 inuadit, quem nullo modo uitare21 potuit propter Troyanos, qui contra eum a22 tergo uiriliter anhelabant. Necessarium
[[ Print Edition Page No. 159 ]]
ergo fuit plurimum Dyomedi ut, inuitus et1 dubitans, in sagittarium irruisset, qui si uoluisset retrocedere, cum ipse esset grauiter uulneratus, in manibus hostium incidebat, quem uiuere nullatenus permisissent. Sagittarius ergo dum Dyomedem in sua sagitta percut[t]eret, Dyomedes cum ense suo2 uiriliter3 percussit ipsum inermem4 sic5 quod mortuum ipsum deiecit in terram.
Hector and Achilles meet and unhorse one another. Achilles seizes Hector’s horse Galatea but she is recovered by the natural brothers of Hector.Interim Greci campum recuperant et Troyani necessario retrocedunt. Hector uero in Achillem irruit in equi sui cursu6 nomine Galathea.7 Contra quem dum occurrisset Achilles, in eorum ictibus lancearum se8 ab equis ambo9 deiciunt. Sed Achilles equum suum primo10 celer ascendit et in equum Hectoris Galatheam11 manus extendens cepit eum, ipsum sathagens asportare. Hector autem iratus ad suos potenter exclamat ne equum suum abire permittant. Propter quod infiniti milites ad ipsius12 recuperationem uiriliter intendentes irruunt in Achillem et graue bellum committitur inter utrosque. Sed fratres Hectoris naturales in multa uirtute bellantes uiolenter extirpant a manibus detinencium Galatheam et illum Hectori restituunt, exinde facto leto.
The Greci capture Anthenor.Verum dum hec inter utrosque in multorum excidio gererentur et Anthenor13 inter Grecorum acies bellando discurreret, Greci in multitudine pugnatorum contra14 Anthenorem irruunt,15 ipsum capiunt, et captum ad tentoria mittunt eorum.16 Sed cum iam dies declinasset ad uesperas, sole iam uergente interim ad occasum, non obstante quod Polidamas,17 Anthenoris filius, qui sui patris non interfuit capcioni, pro recuperacione ipsius multa commisisset in bello, tamen eo die, propter superuenientis noctis tenebras, prelium est diuisum.18
Sequentis igitur diei aurora surgente, solis splendore circunquaque diffuso, utriusque partis aciebus in campum egressis, bellum letale com**f. 82rmittitur et tota illa25 die usque ad noctis tenebras est pugnatum. Multi fuerunt eo26 die interfecti de Grecis sed plures27 de28 Troyanis; nam Grecis tunc29 melior pars successit in30 bello. Sed
[[ Print Edition Page No. 160 ]]
illius diei superueniente nocte, non fuit amplius preliatum. Sequenti uero die Greci1 Dyomedem et Ulixem ad regem Priamum transmiserunt2 legatos ut, treug[u]a firmata,The sixth battle lasts but a day. Priamus grants the Greci a three months’ truce, Hector, who alone opposed, withdrawing his opposition. trium mensium per regem Priamum inducie largirentur. Hiis autem legatis obuiauit Dolon,3 quidam miles satis diues et nobilis et oriundus de ciuitate Troyana. Qui legatis ipsis obuians et eos commeans regis Priami conspectui4 presentauit. Legati uero legacionis sue causam regi Priamo sinceriter explicarunt, rege tunc Priamo ad mensam diuersis repletam cibariis existente in suorum innumerabilium nobilium5 comitiua. Sed rex Priamus respondit eis in multa urbanitate uerborum se statim exinde consilium habiturum. Et confestim, suis consiliariis conuocatis, omnes in dandis predictis6 induciis conuenerunt, excepto Hectore, qui de indulgendis eisdem omnino dissensit, asserens Grecos ex dolo et astucia petere predictas7 inducias, sumpta occasione fallaci quod uelint scilicet eorum mortuos interim sepelire,8 cum ipsi uictualibus careant et pro acquirendis eisdem commodam interim habeant facultatem, “et nos interim nostra uictualia consumemus, que tamen nobis necessaria pro sustinenda tanta gente in hac ciuitate nobiscum inclusa prorsus existant”. Sed ex quo omnibus fuit acceptum, Hector noluit tantorum in i[d]dem concurrencia9 consilia refricare.10 Quilibet enim discretus, interpellatus ad consilium inter multos, licet omnes in vnam concurrant sentenciam, si sibi aliud uideatur, non propterea consensus11 omnium debet12 inducere13 silencium ori suo quin ipse dicat quid sibi uidetur, cum multociens contigerit et contingat quod vnius sentencia etiam minoris multos sapienciores ad sentenciam suam trahat utpote consilii sanioris, quamuis semper aut14 frequenter obtineat quod multorum sentencia15 soleat16 preualere, licet alius17 salubrius et melius consilium submi<ni>stret. Et18 ideo Hector a dato tunc ab omnibus consilio non discessit,19 licet sibi aliud exinde uideretur, vitans uelle tantorum iudicum20 reuocare consilium. Quare trium mensium inducie sunt concesse. Quod tam omnibus Grecis quam Troyanis pugnantibus gratum extitit, ut a bello quiescerent infra tempus21 induciarum ipsarum.
Thoas and, at Calcas’ request, Briseida are exchanged for Anthenor.Et durante treuga predicta in commutacione vnius pro altero rex Thoas a Troyanis et Anthenor liberatur **f. 82va Grecis. Calcas autem,
[[ Print Edition Page No. 161 ]]
Troyanorum antistes, qui, mandantibus diis, relictis Troyanis, Grecis adheserat, quandam filiam suam1 habebat, multe pulchritudinis et morum uenustate conspicuam;2 Briseyda3 communi nomine vocabatur.4 Hic Calcas pro predicta filia sua Briseyda5 regem Agamenonem et alios Grecos6 reges sollicite deprecatur ut predictam filiam suam a rege Priamo, si placet,7 exposcant ut eam restituat patri suo. Qui eidem regi Priamo preces plurimas8 obtulerunt. Sed Troyani contra Calcantem9 antis<ti>tem multum inpingunt, asserentes eum esse nequissimum proditorem et ideo morte dignum. Sed10 Priamus ad petitionem Grecorum inter commutacionem Anthenoris et11 regis Thoas Briseydam12 uoluntarie relaxauit.13
Achilles, wishing to see Hector unarmed, invites him to his tent. He tells him he is seeking his life.Treug[u]a igitur ipsa durante Hector ad Grecorum castra se contulit,14 quem Achilles libenter inspicit,15 cum nunquam uiderit eum inermem, et in eius tentorio Hector in multorum suorum nobilium comitiua Achille petente descendit. Dum inter se de aliquibus multa conferrent, Achilles Hectori dixit hec uerba:16 “Hector, Hector, gratum est michi quod uideo te inermem pro eo quod sine armis nunquam potui te uidere, sed gracius michi esset si de manu mea mortem festinanter subeas, sicut opto. Ego enim17 in tua18 uirtute bellandi sensi tuarum uirium potenciam multam esse, cum eam senserim in mei effusione cruoris in grauibus ictibus ensis tui. Et licet de hoc animus meus semper19 anxietur, maiori tamen anxietate concutitur20 de eo quod Patroclum intimum meum michi morti tradideris, quem non minus quam21 me sinceriter22 diligebam. Separasti me ab eo, quem michi uera dileccio indissolubilis23 affectionis uinculo copulauit. Sed tu pro certo teneas quod antequam elabetur24 annus mors Patrocli acerbe25 uindicabitur26 in teipso. Nam necesse est ut de manu mea crudeliter moriaris, et eo pocius quod ego pro certo cognosco te in necem meam totaliter aspirare.”
Cui Hector27 hec uerba respondit:28 “Domine Achilles, si in tuam mortem anhelo et te odio habeo in toto corde meo, iniuste miraris, cum scire te credam ex iusticia non posse procedere ut eum diligere
[[ Print Edition Page No. 162 ]]
debeam qui **f. 83rme prosequitur odio capitali et qui in terram meam meos et me in tante guerre strepitu inpugnare presumpsit. Ex guerra enim procedere amor nunquam potest nec ex odio dileccio karitatis.Hector replies in kind and challenges Achilles to a single encounter to decide the issue of the war. Amor enim ex1 dulci animorum2 conueniencia3 ducit originem et4 ex odio procedit hostilitas, cuius precipue mater est guerra. Sane uolo te scire quod me tua uerba non terrent; ymo si hinc ad duos annos, uita comite, uigeat ensis meus, spero pro certo me tantum in mee uirtutis potencia preualere quod non solum tu verum5 omnes maiores Grecorum exercitus, qui contra me continua bella fouent, manibus meis amara morte succumbetis6 crudeliter. Scio enim7 te et omnes maiores presentis8 Grecorum exercitus fatuitate maxima circumductos.9 Nam tale [h]onus assumere presumpsistis10 quod eius oppressi pondere nichil aliud quam mortis excidium incurretis. Securus enim sum quod tu prius morte uinceris quam contra me preualeat ensis tuus. Sed si te11 tanta ortatur uigoris audacia ut contra me putes in12 viribus preualere, fac quod omnes reges Grecorum et principes in hoc sincera mente consenciant et manuteneant13 inconcusse14 quod, constituto bello inter nos duos tantum, si contingat me15 te posse deuincere, ego et parentes mei ab hoc regno et aliis regnis nostris perpetuo curabimus exulare et16 regna ipsa in dominio Grecorum relinquemus.17 Faciam enim18 vos de hoc sufficienti cautela securos per19 sufficientem numerum obsidum et deorum corporalia sacramenta. Quod si feceris, non solum tibi prodesse poteris20 uerum aliis, qui per belli abstinenciam incurrent21 cum integritate salutem. Et si me te forte uincere contingat, fac ut vniuersus22 Grecorum exercitus ab hac terra discedat et nos in quiete dimittat, ab omni inquietudine liberatos.”
Achilles accepts the challenge. But the Greci object, as do the Troiani, except Priamus, who finally yields to the others.Achilles autem ad Hectoris uerba ira totus incaluit et quasi madefactus totus in sui23 rore sudoris bello se offert. Bellum recipit animosus et iuxta Hectorem appropinquans in firmitatis signum gagium24 sibi offert. Quod Hector plus quam dici potest animo desideranti recepit. Sed Agamenon, multorum inde loquencium audito tumultu, cum multis Grecorum regibus ad Achillis tentorium properauit, ubi, facta statim omnium maiorum congregacione Grecorum, omnes vnamimiter contradicunt, nolentes id25 ratum habere ad quod
[[ Print Edition Page No. 163 ]]
**f. 83vAchilles se obtulit inconsulte. Nec enim placet eis se uelle insidiis fortune subicere ut ab vno milite tot regum et principum pendeat mors et uita. Sic et Troyani ex eorum parte ne id fiat expresso dissensu recusant, excepto rege Priamo, cui1 tali casui2 se3 submittere placet4 ex eo quod uires Hectoris et potenciam bene nouit, cui facile5 nimis erat de vnius tanti militis uictoria gloriari. Sed quia tantorum consensibus quorum intererat non potuit contraire, duorum belli dissensum6 cum ceteris est sequtus. Et sic Hector, a Grecis obtenta licencia, in Troyam rediit et intrauit in ipsam.7
Troilus is inconsolable when he learns that Briseida must be given to the Greci, since he loves her greatly. Briseida, equally in love with him, grieves equally. She sheds such copious tears that an abundance of water could be wrung out of her garments.Troilus uero,8 postquam nouit9 de sui patris procedere uoluntate de Briseyda relaxanda et restituenda Grecis, quam multo amoris ardore diligebat iuueniliter, nimio calore ductus amoris in desideratiua10 uirtute ignee uoluptatis multo dolore deprimitur et torquetur funditus,11 quasi totus in lacrimis, anxiosis suspiriis, et lamentis. Nec est qui ex caris eius eum ualeat consolari. Briseyda uero, que Troilum non minoris amoris ardore diligere uidebatur, non minus in uoces querulas prodiit suos dolores, cum tota sit fluuialibus lacrimis madefacta.12 Sic continuis aquosis ymbribus ab oculorum suorum fonte stillantibus uestes suas, faciem, et pectus aspersit13 quod eius uestes tanto erant lacrimarum perfuse liquore vt si prementis alicuius manibus stringerentur,14 aquarum multitudinem effunderent in strictura. Vnguibus etiam suis sua tenerrima ora dilacerat et aureos crines suos, a lege ligaminis absolutos, a lactea15 sui capitis cute diuellit, et dum rigidis vnguibus suas maxillas exarat rubeo colore pertinctas, lacerata lilia laceratis rosis inmisceri similitudinarie uidebantur. Que16 dum queratur17 de sua separaccione a dilecto suo Troilo, sepius intermoritur inter brachia eam uoluencium sustinere, dicens se malle mortem appetere quam uita potiri ex quo eam ab18 eo19 separari necesse est a cuius uita sue uite solacia dependebant.
At nightfall Troilus visits Briseida and urges her to moderate her grief. She faints repeatedly in his arms.Noctis igitur superueniente calligine, Troilus se contulit ad Briseidam, eam similibus monens in lacrimis ut a tanto se20 debeat temperare dolore. Et dum sic eam solari21 Troilus anelat, Briseida inter brachia Troili labitur sepius semiuiua. Quam inter dulcia basia lacrimis irrorata22 flebilibus ad uires sui sensus ea nocte reducere sepius est conatus. Sed diei hora quasi superueniente vicina, Troilus
[[ Print Edition Page No. 164 ]]
a Briseida **f. 84rin multis anxietatibus et doloribus discessit, et ea relicta ad sui palacii regiam1 properauit.
The author reproaches Troilus for trusting Briseida. All women are inconstant; they weep out of one eye and smile out of the other and are ever changing lovers.Sed, O Troile, que te2 tam iuuenilis coegit errare credulitas ut Briseyde3 lacrimis crederes4 et eius blanditiis deceptiuis? Sane omnibus mulieribus est insitum a natura ut in5 eis non sit aliqua firma constancia, quarum si vnus oculus lacrimatur,6 ridet alius ex transuerso, quarum mutabilitas et uarietas eas ad illudendos uiros semper adducit,7 et cum8 magis9 amoris signa10 uiris ostendunt, statim sollicitate per alium amoris sui demonstranciam11 instabilem repente uariant et commutant. Et si forte nullus solicitator earum12 appareat,13 ipsum ipse,14 dum incedunt, uel dum uagantur sepius in fenestris, uel dum resident in plateis, furtiuis aspectibus clandestine15 sibi querunt. Nulla spes ergo est reuera tam fallax quam ea que in mulieribus residet et procedit ab eis. Vnde fatuus ille iuuenis merito censeri potest et multo fortius etate prouectus qui in mulierum blanditiis fidem gerit et earum demonstracionibus sic fallacibus se committit.
Troilus accompanies Briseida until she is met by her Greek escort. Diomedes, among the latter, falls in love with her at first sight. As he rides by her he declares his love. At first she refuses it but being pressed replies that for the present she neither accepts nor rejects it. He steals one of her gloves at parting.Briseida igitur de mandato regis Priami in magno apparatu se accingit ad iter, quam Troilus et multi alii nobiles de Troyanis per magnum uie spacium commearunt. Sed Grecis aduenientibus ad recipiendum eandem, Troilus et Troyani redeunt et Greci eam recipiunt in suo commeatu. Inter quos dum esset Dyomedes et illam Dyomedes inspiceret,16 in flammam17 statim venerei18 ardoris exarsit et eam uehementi desiderio concupiuit. Qui cum19 collateralis associando Briseidam cum ea insimul20 equitaret, sui ardoris flammam continere21 non ualens Briseide reuelat sui estuantis cordis amorem, quam in multis affectuosis sermonibus et blandiciis necnon promissionibus reuera magnificis allicere satis humiliter est conatus. Sed Briseida in ipsis primis motibus, ut mulierum est moris, suum prestare recusauit assensum, nec tamen22 passa est quin post multa Dyomedis uerba, ipsum nolens a spe sua deicere, uerbis humilibus dixit ei: “Amoris tui oblaciones ad presens nec23 repudio nec admitto, cum cor meum24 non sit ita dispositum quod tibi possim aliter respondere.” Ad cuius uerba Dyomedes satis factus est25 ylaris, cum ex eis presenserit26 de spe gerenda in ea27 se non esse priuatum in
[[ Print Edition Page No. 165 ]]
totum. Quare associauit eam1 usque quo Briseida recipere se debebat, et ea perueniente ibidem, ipse eam ab equo de**f. 84vscendentem2 promptus adiuit3 et4 vnam5 de6 cyrotecis quam7 Briseida gerebat in manu ab ea nullo percipiente furtiue8 subtraxit. Sed cum ipsa sola persenserit,9 placitum10 furtum dissimulauit amantis. Tunc antistes Calcas in filie occursum aduenit, et eam in uultu et animo satis ylari in tentorium suum recepit. Et Dyomedes amore Briseide licet nimium fluctuaret, tamen amor et spes eum in multo labore sui cordis11 impugnant.12
Briseida reproaches her father for deserting his native country. The Greci will not trust a traitor. Not Appollo but infernal furies ordered him to join the Greci.Briseida uero sola existens cum antistite patre suo ipsum duris uerbis aggreditur in multitudine lacrimarum, dicens ei:13 “Quomodo, pater karissime, infatuatus extitit sensus tuus, qui tanta uigere sapientia consueuit, vt tu, qui tantum inter Troyanos magnificatus extiteras et elatus, cum fuisses factus14 eorum quasi15 dominus et solus eorum in omnibus gubernator, qui tantis inter eos diuitiis habundabas, tantarum possessionum multiplicacione suffultus, et eorum nunc factus es proditor et16 tuam17 negasti patriam, cuius esse defensor in omnibus debuisti, et nunc elegisti melius tibi placere abiurando patriam in paupertate et exilio uiuere et specialiter inter capitales tue patrie inimicos, qui ad debellandum tuos et tuam patriam sic hostiliter accesserunt? O quanta inter homines pudoris labe confunderis qui tam gloriose a tuis consueueras honorari! Nunquam tanta dedecoris a te detergetur infamia quanta es uiscose turpitudinis ignominia denigratus. An putas, etsi18 inter uiuos uituperatus existis, quin etiam post mortem19 apud inferos ob tante prodicionis culpam non lugeas penas dignas? Melius ergo tibi esset et etiam20 nobis tuis21 in quodam22 loco sollitudinis et23 deserti, uel in nemoribus deuiis uel in aliqua insula longe ab incolis, ducere uitam nostram24 quam inter homines tanta labe nigrescere diffamati.25 An putas quod Greci reputent te fidelem qui es tue patrie publicus infidelis? Sane26 deceperunt te Appollinis friuola responsa, a quo te dicis suscepisse27 mandatum ut tuos paternos lares desereres et tuos in tanta acerbitate penates et28 vt sic tuis specialiter hostibus adhereres. Sane non fuit ille deus Appollo sed pocius puto29 fuit30
[[ Print Edition Page No. 166 ]]
comitiua1 infernalium furiarum a quibus responsa talia suscepisti.”2
**f. 85rAd3 hec4 Briseyda,5 multis deuicta singultibus lacrimarum, suo6 flebili colloquio finem fecit.Calcas replies that he knows by the infallible promises of the gods that Troia will be destroyed soon. It is better for them both to be here than to perish by the sword. Cui Calcas sub quadam uerborum breuitate respondit. Dixit enim ei:7 “Ha, dulcis filia, an tutum esse reputas8 aut securum iussa deorum spernere et specialiter ea non sequi in quibus possimus cum integritate saluari? Scio enim pro certo per infallibilium promissa deorum presentem guerram protendi non posse tempore diuturno et quod ciuitas Troye breui9 tempore10 destruatur et ruat, destructis eius omnibus nobilibus et vniuersis plebeis eius in ore gladii trucidantis.11 Quare, karissima filia, satis est nobis12 melius hic esse quam hostili gladio seuiente perire.”
The Greek chiefs pay their respects to Briseida.In aduentu igitur Briseide Grecis placuit vniuersis ipsius Briseide tam formosus aspectus, cum ad eius tam placidam uisionem omnes maiores Grecorum exercitus accessissent, querentes ab ea de Troyana ciuitate rumores et eius ciuium continenciam necnon et regis eorum, quod13 Briseida uerborum in multa facundia pandit eis. Quare omnes maiores ipsam in filiali affectione recipiunt, promittentes ei eam habere caram ut filiam et ipsam14 in omnibus honorare. Et eis ab ea recedentibus multis donis et muneribus replent illam.
Before that day has passed Briseida’s love for Troilus begins to cool. The author comments on the fickleness of women.Nondum dies illa ad horas declinauerat uespertinas cum iam Briseyda15 suas recentes mutauerat uoluntates et uetera proposita sui cordis, et iam magis sibi succedit ad uotum esse cum Grecis quam fuisse hactenus cum Troyanis. Iam nobilis Troili amor cepit in sua mente tempescere, et tam breui hora, sic repente, sic subito facta uolubilis ceperat in omnibus uariare.16 Quid est ergo17 quod dicatur de constancia mulierum, quarum sexus proprium in se habet ut18 repentina fragilitate earum19 proposita dissoluantur et hora breuissima mutabiliter uariantur?20 Non enim cadit in homine uarietates et dolos earum posse describere, cum magis quam dici possit sint earum21 uolubilia proposita nequiora.22
Post igitur trium mensium emersas inducias, adueniente die sequenti,
[[ Print Edition Page No. 167 ]]
Troyani accinguntur ad bellum et,The seventh battle. Hector kills Philitoas and his nephew Antipus.1 ordinatis per Hectorem Troianorum2 acciebus,3 ipse Hector cum aciebus ipsis ad bellum **f. 85vprimum4 exiuit,5 ducens secum xv milia militum, quos sue deputauit tantummodo6 aciei. Quem cum aliis x milibus militum7 est Troilus illico insequtus. Deinde8 Paris ciuitatem egreditur, existentibus secum9 uiris pugnantibus10 in arcubus et sagittis, illis11 de Persia, trium milium numero in equis fortibus et bene munitis; deinde Deyfebus ad bellum exiuit12 cum aliis13 iii milibus14 pugnatorum; deinde Heneas cum aliis ceteris paratis ad pugnam. Qui omnes fuerunt tunc ex parte Troyanorum centum milia militum strenuorum15 in multa uirtute bellandi, prout Dares in16 codice suo scripsit. Ex parte uero Grecorum accessit ad bellum rex Menelaus cum vii milibus armatorum. Deinde proximo17 Dyomedes cum totidem; deinde Achilles cum totidem; deinde rex Antipus18 in trium19 milium militum comitiua; deinde rex Agamenon cum magnitudine magna nimis. De Grecis autem rex Filis20 cum acie sua primus21 Troyanos aggreditur. Cui statim Hector uenit obuius incunctanter,22 quem sic potenter sue lancee percussit in ictu quod ipsum mortuum prostrauit23 ab equo. De morte igitur regis Filis clamor fit maximus. Bellum letale committitur, ex quo sequitur magna strages. Ex parte uero Grecorum dum rex Xantipus24 accessisset, regis Filis uolens sui mortem auunculi uindicare, multos Troyanos interfecit.25 Hectorem insequitur, ipsum inuadit. Sed Hector conuersus in iram in ipsum irruit,26 sic ipsum grauiter uulnerauit quod ad terram dilabitur interfectus.
Achilles slays Lychaon and Euforbius. Hector beholds Helena and his wife and sisters watching the battle from the walls.Tunc Greci de morte regis Xantipi27 condolentes uires uiribus accumulant, Troyanos grauiter opprimunt. Quare multi ex eis deficiunt et Achilles, qui eos multum deprimit, multos ex eis nobiles interemit. Inter quos ducem Lychaon28 et Euforbium,29 uiros multa uirtute conspicuos, interfecit,30 qui in Troye subsidium, cum31 in eius uenissent32 auxilium,33 uiriliter anhelabant. Hector autem eo die fuit in facie uulneratus, ignarus a quo. Ex cuius uulnere inmensa
[[ Print Edition Page No. 168 ]]
sanguinis copia defluebat, propter quod Troyani retrocedere de necessitate coguntur. Sed Hector tunc eleuatis oculis ad muros ciuitatis direxit intuitum. Vidit Helenam necnon et eius uxorem et sorores suas stantes in muris, utriusque partis prelia contemplantes.
Hector slays Merion.Et iam Greci Troyanos in tantum repulerant1 quod eos quasi inpulerant iuxta Troye menia ciuitatis. Propter quod Hector multum erubuit, et ideo in furorem2 pudoris accensus in regem Merionem3 **f. 86rirruit, sobrinum Achillis, quem4 percussit grauiter ense nudo in eius casside,5 cumulatis ictibus feriendo6 quod in suis uiribus cassidis7 circulum disrupit,8 in casside facta scissura, per9 quam Hectoris ensis peruenit ad cutem, et10 eius capitis ossa confringens sibi letale uulnus infixit, sic quod rex Merion11 mortuus expirauit.
Hector shatters Achilles’ helmet and tells him that to approach him is to approach death.Quem dum cernit Achilles, accepta quadam lancea ualde grossa, in Hectorem irruit sic quod eius loricam offendit nec tamen ipsum a sella remouit.12 Hector autem13 Achillem aggreditur ense nudo, cassidem eius uiolenter impugnat, disrumpit14 cassidem, et15 ensis16 dilabitur sic quod lacerat17 interioris lorice squamas affixas et tamen eius ictus carnis intima non leserunt. Non enim Achilles ad tam graues ictus se potuit tanta firmitate tenere quin18 tremebundus19 nutaret20 in equo. Cui illico dixit Hector: “Achilles, Achilles, multum inniteris21 iuxta me accedere sed tu proximum accessum queris ad ignem, ut sine dubio ad tue mortis exitum accedas.” Achilles igitur dum uellet ad uerba Hectoris mutua relacione respondere, ecce superuenit Troilus in maxima multitudine pugnatorum. Qui factus medius inter Hectorem et Achillem ipsos inuicem separauit, cupiens tamen Achillem letaliter offendere et Grecos precipiti dare fuge, sic quod tunc ex Grecis plus quam vgenti milites in ore gladii perierunt. Cuius rei causa Greci retrocedere sunt coacti.
Mennon wounds Menelaus. Troilus and Mennon capture Menelaus but are prevented from carrying him away.Ad hec autem in Grecorum succursum superuenit Menelaus in comitiua iii milium militum armatorum, qui22 bello se ingerunt. Propter quod Greci recuperare23 campum in uirium eorum24 audacia25 presumpserunt. Sed ex parte Troyanorum26 superuenit rex Odemon27 cum magna acie gentis sue, in regem Menelaum irruit, ipsum ab equo deiecit, et in facie uulnerauit. Troilus ergo et28 rex29
[[ Print Edition Page No. 169 ]]
Odemon1 conantur intercipere2 Menelaum, illum capiunt, et captum ad3 ciuitatem deducere4 moliuntur. Sed impedientibus turmis tumultuosis5 bellancium, ipsum longe a bello transducere minime potuerunt.
Diomedes unhorses Troilus and sends his steed to Briseida. She replies, “I cannot hold him in hate who loves me with such purity of heart.”Tunc6 ille Dyomedes superuenit bellicosus,7 multa gente suffultus, qui repente in Troilum irruit, ipsum ab equo prosternit, ab eo auferens equum suum. Quem per suum8 nuncium specialem ad Briseidam in exenium destinauit,9 mandans nuncio suo predicto ut Briseide nunciet equum ipsum eius Troili fuisse dilecti, a quo Troilum ipse10 deiecit in suorum bellicosa **f. 86vfortitudine brachiorum,11 et eam deprecetur12 humiliter quod Dyomedem seruum suum13 a sua memoria non repellat.14 Nuncius igitur statim cum ipsius equi dono ad Briseidam celeriter festinauit, equum15 sibi obtulit a Dyomede transmissum, et uerba que sibi dixerat Dyomedes fideliter narrat illi. Briseida uero recepit16 ylariter equum ipsum17 et ipsi nuncio dixit hec uerba: “Dic secure domino tuo quod illum18 odio habere non possum qui me tanta puritate sui cordis affectat.” Ad hec nuncius recedit ab ipsa et ad suum dominum properauit, adhuc conflictu belli durante. Ex<h>ylaratus igitur Dyomedes ad uerba nuncii inter acies bellicosas discurrit.19
Polidamas unhorses Diomedes and gives his horse to Troilus.Troyanis insistentibus contra Grecos, Troyani Grecos uertunt in fugam et eos usque ad eorum tentoria in ore gladii persequntur. Et nisi tunc Agamenon Grecis succurrisset in bellancium20 plenitudine21 multa nimis, Greci fuissent tunc omnino deuicti et totum finaliter amisissent. Instauratur ergo bellum durissimum inter22 eos, Greci campum recuperant, et Troyani necessario retrocedunt. Sed Pollidamas tunc occurrit cum pugnatorum multitudine glomerosa, succurrens in23 magna uirtute Troyanis, quos iam Greci usque ad eorum fossata in24 armata manu repulerant25 uiolenter. Dyomedes uero dum Pollidamam in Grecos sic violenter26 inspicit irruentem, in Pollidamam irruit, sathagens ipsum letaliter offendere in uiribus sue tense lancee ferientis. Sed Pollidamas sic Dyomedem impulit uirtuose quod Dyomedem et eius equum27 deiecit et28 inculcauit ad terram. Ex cuius ictu Dyomedes grauiter fuit lesus. Pollidamas uero
[[ Print Edition Page No. 170 ]]
Dyomedis equum a1 sua prostracione surgentem suas intercipit per habenas et Troilo pedes2 bellanti presentat, in quem Troilus festinanter ascendit.
Troilus unhorses Achilles. Achilles is attacked by Hector but rescued by Thelamon and the Duke of Athene.Sed Troilum tunc festinancius Achilles inuadit. Quem Troilus in sua uirtute suscepit et viriliter3 irruit in Achillem, sic quod Achillem ab equo deiecit et ipsum grauiter uulnerauit. Achilles autem nec suo casu precipiti stupefactus nec curans de tanti ictus quasi letifera4 lesione cum maxima5 celeritate surrexit et6 equum conatur7 ascendere. Sed Troyani8 ei resistunt uiriliter. Tunc9 Hector ad10 locum ipsum11 accessit et, ut scripsit Dares, fere tunc Hector mille milites interfecit qui Achillem defendere conabantur. A12 quo Achilles sic grauiter fuit oppressus quod sibi, multa fatigacione lassato,13 uix erat defendendi **f. 87rfacultas. Qui14 tunc captus indubitabiliter15 extitisset,16 nisi Thelamon et dux Athenarum celeriter occurrissent, qui Achillem equum ascendere cum multo labore fecerunt.
Six natural sons of Priamus are killed and Hector is wounded. Priamus sues for a truce.Superueniente igitur noctis crepusculo,17 non fuit amplius tunc18 preliatum, et utraque pars bellancium, bello ipso diuiso,19 sua in presidia se recepit. Per xxxa autem dies continuos acriter fuit pugnatum. Propter quod ex vtraque parte multi sunt cesi sed plures ex Grecis. De filiis uero naturalibus regis Priami infra20 dies illos fuerunt sex interfecti et Hector iterum21 in facie uulneratus. Quare rex Priamus regi Agamenoni nuncios suos mittit, vi mensium petit inducias, que22 sibi concesse23 fuerunt,24 treug[u]a firmata.
The chamber in which Hector lay ill of his wounds was made of alabaster, crystal, and precious stones.Firmatis igitur sex mensibus31 datis ad treugam, infra hos sibi Hector de uulneribus suis medetur, iacens tunc in aula pulchritudinis nobilis Ylion, de qua mirabilia scripsit Dares. Dixit enim eam fuisse totaliter institutam de xii lapidibus alabastri, cum32 ipsa esset33 longitudinis forte34 passuum35 xxti. Eius pauimentum fuisse dixit36
[[ Print Edition Page No. 171 ]]
de cristallo firmatum et parietes eius pariter incrustatos1 ex2 diuersis3 lapidibus preciosis, in cuius quatuor angulis columpne quatuor de onichino4 erant extense proceritatis affixe. Sic erant eiusdem generis capitella, sic et bases ipsarum.5 In sumitate uero columpnarum ipsarum erant de auro quatuor ymagines collocate, mirabili arte mathematica institute. De quibus Dares et earum6 aspectibus7 multa descripsit, que magis instar habent inanium sompniorum quam certitudinem ueritatis, licet dictus Dares fuerit professus ea uera fuisse, et ideo de eis obmissum est in hac parte. Interim rex Priamus naturales filios suos mortuos fecit inter alios fratres eorum honorifice sepeliri, facta eorum semotim cuiuslibet sepultura nimium preciosa.
Diomedes loses appetite and sleep on account of Briseida, who, to increase the ardor of his passion, puts him off with clever devices.Dyomedes uero, qui totus erat in amore Briseide calescens,8 quid faciat ignorat. Et9 eius animus, ut moris erat amatorum desiderancium amatrices eorum quas habere non possunt, diuersis funditur totus in curis. Cibo et potu male uesci desiderat. Et dum uigiliis continuis maceretur,10 in solacium sui doloris sepius uidere Briseidam accedit, et eam supplex ortatur ut sibi consenciat in multitudine lacrimarum. Sed illa, que multum uigebat sagacitatis astucia, spem Dyomedi sagacibus machinacionibus differre procurat, ut ipsum afflictum amoris incendio magis affligat et eius amoris uehemenciam in amoris ardoris augmentum extollat. Vnde sua calliditate se nolle11 non negat et uelle **f. 87vin expectacionis fiduciam conatur12 ponere Dyomedem.
The eighth battle. After twelve days of fighting the hot summer causes great mortality among the Greci, wherefore a truce is granted them by Priamus.Elapsis igitur sex mensibus datis ad treugam, xii diebus sequentibus fuit pugnatum continue. Infra quos multi de nobilibus utriusque partis interfecti fuerunt, cum tunc, feruentis13 estatis nimio inualescente14 calore, magna mortalitas Grecos inuadit15 degentes in campis. Quare Agamenon a rege Priamo pro treuga xxx dierum inducias postulauit. Quas rex Priamus concessit eidem.16
Elapsis uero xxx diebus predictis, utraque pars paratur ad bellum. Verum ea nocte qua erat primus dies belli futurus post predictas decursas inducias Andromacha,17 uxor Hectoris, de qua Hector iam sustulerat duos filios, vnum nomine Laumedontam18 et alium nomine19 Astionacam,20 qui minor primo adhuc a matris ubere dependebat,
[[ Print Edition Page No. 172 ]]
de predicto Hectore uidit in sompnis satis terribilem uisionem — quia si1 Hector eo2 die egrederetur3 ad bellum,Andromacha dreams that if Hector goes to battle, he will be killed. She implores him to remain behind, but is chided by him for believing in dreams. euadere non poterat quin interficeretur4 in ipso bello.5 Andromacha6 igitur, ex tali uisione perterrita, fluuiales prorupit in lacrimas, et ausa est eadem nocte in lecto7 ubi iacebat cum Hectore sibi illam pandere uisionem. Piis itaque precibus ipsum deprecatur in lacrimis ut sensum uisionis attendat et8 quod9 ire non presumat ad prelium eo10 die. Hector uero,11 ad uxoris uerba nimium indignatus, uxorem increpat et eam in multa acerbitate uerborum castigat, asserens sapientis non esse vanitatibus credere sompniorum que sompniantibus semper illudunt. Mane autem, facto diluculo,12 Andromacha regi Priamo et Heccube,13 eius uxori, mandat et pandit sue oraculum visionis, humiliter rogans eos ut Hectorem eo14 die ad bellum exire aliquatenus non permittant.
The Trojan leaders go to battle. Hector arms. Andromacha begs him for her sake and that of their little son to lay aside his arms. She is joined by his mother, his sisters, and Helena. But all to no avail.Mane igitur facto, aciebus omnibus Troyanorum per Hectorem ordinatis, Troilus ad bellum primus15 egreditur, deinde Paris,16 deinde Heneas, subsequenter Pollidamas, deinde17 rex Sarpedon, deinde18 rex Epistrophus,19 deinde rex Ethoas,20 item21 rex Forcius,22 item rex Philimenis, deinde ceteri reges qui in Troye subsidium aduenerunt. Rex autem Priamus omnibus predictis regibus et aciebus eorum licenciam tribuit ad bellum exeundi, cum iam Greci exiuissent ab23 eorum castris ad bellum.24 Et Hectori mandauit expresse25 ut eo die se non deberet26 preliis immiscere.27 Hector uero totus propterea exarsit ad iram. Propter quod multas iniurias et exprobraciones28 uxori sue dixit, per quam, ad29 suggestionem eius, presensit esse tractatum ne ad bellum exiret. Tamen, mandato patris omisso, arma petit a famulis. Et30 ea famuli sibi tradunt; armatur **f. 88rex eis. Sed dum hoc uidit Andromacha, eius uxor, multo dolore commota, cum paruulo filio31 suo, quem gerebat in brachio, cum multitudine lacrimarum se eius prosternit32 ad pedes et33 multiplicatis singultibus humiliter supplicauit34 ut arma ipsa deponat. Et dum35 Hector acquiescere denegat,36 Andromacha sepius intermoritur ante pedes
[[ Print Edition Page No. 173 ]]
ipsius, dicens: “Si mei denegas misereri, miserearis saltem huius paruuli nati tui ne mater ipsius et filii tui ipsi1 amara morte depereant aut per mundum exules paupertate nimia in maxima uerecundia deprimantur.” Regina autem Heccuba, mater ipsius, Cassandra, et Pollixena,2 sorores eiusdem, et Helena, prostrate ante pedes eius,3 in4 lacrimis ipsum rogant ut, depositis ipsis5 armis, tutus6 in7 sua regia conquiescat. At ille earum nec mouetur ad lacrimas nec ad preces.
Hector rides forth to battle. Priamus rides after him at Andromacha’s request and persuades him to return.Armatus ergo a pallacio suo8 descendit, equum ascendit, dum ire ad bellum omnio festinus intendit.9 Sed Andromacha, facta10 ueluti ex multo dolore mente capta, ad regem Priamum, scissis uestibus, laceratis genis, et sparsis11 sine lege capillis, exclamans accessit. Sic enim faciem suam unguibus lacerauerat, sanguine vndique defluente, quod uix agnosci poterat a notis suis. Et se ante regis pedes in multo dolore prosternens ipsum monet et lacrimose precatur ut ad Hectorem festinus acceleret et ut12 ipsum ad pallacium reuocet et reducat antequam inmisceri13 se bello contingat. Rex ergo Priamus, nulla mora protracta, equum ascendit, Hectorem festinus insequitur, qui,14 antequam plurimum elongasset, peruenit ad eum, et eius equi habena uelut irrato animo intercepta, Hectorem monet et rogat in lacrimis et per numina deorum ipsum adiurat ut redeat et ulterius non procedat. Qui demum in multa contradiccione iussui15 patris obtemperans redit16 inuitus et in pallacium suum ascendit nec tamen arma quibus erat indutus deponere procurauit.17
Menelaus separates Troilus and Diomedes from a deadly combat. He unhorses Miseres. Polidamas prevents the Greci from carrying off Miseres, and Troilus frees him. Aiax Thelamonius unhorses Polidamas, but Troilus restores him to his mount.Bellum autem interim letale committitur. Dyomedes et Troilus bello conueniunt ambo, in eorum equorum cursibus18 se grauiter impetunt19 in duris ictibus lancearum, et indubitanter alter tunc20 alterum peremisset, nisi21 Menelaus cum sua acie peruenisset22 ad illos, qui certamen amborum inuicem23 separauit. Menelaus autem in regem Miserem,24 regem Frigie,25 irruit animose et26 ipsum ab equo deiecit. Greci regem Miserem capiunt et captum asportare nituntur, nisi tunc uelociter occurrisset27 Polidamas,28 qui in suis uiribus et sue potencia29 aciei regem Frigie30 ne duceretur captiuus uiriliter impediuit.31 Greci uero uidentes quod eum captiuum ducere
[[ Print Edition Page No. 174 ]]
non poterant, proposuerunt incidere sibi caput. Sed tunc superuenit ille fortissimus Troilus, qui, multis tunc per eum interfectis ex1 Grecis, ipsum ab eorum manibus liberauit. Tunc Thelamonius Aiax cum iii milibus pugnatorum bellum **f. 88vintrauit, in Pollidamam irruit, ipsum prosternit ab equo. Sed Troilus festinus occurrit, qui Pollidamam in equum suum fecit ascendere, multo labore depressum.
Achilles kills Margariton. The Troiani bear his body to the city.Tunc Paris bellum intrauit et ex parte Grecorum Achilles, qui cum suis sic potenter irruit in Troyanos quod Greci in uirtute Achillis Troyanos uertunt in fugam et Troyani sunt dare terga coacti.2 In ciuitatem3 se recipere festinabant.4 Interim dum Margariton, vnum5 ex filiis regis Priami, intercipere conatur6 Achilles,7 dum ille sibi uiriliter restitisset, Achilles interfecit eundem. Tunc clamor fit maximus de morte Margariton crudeliter interfecti. Thelamonius autem Troianos potenter insequitur sed Paris viriliter eosdem8 defendit necnon et alii filii regis Priami naturales. Non9 tamen in10 tantum in uiribus preualuerunt eorum quin Troiani coacti precipiti fuga11 ciuitatem non12 intrassent eorum et corpus Margariton ad ciuitatem mortuum detulerunt.
Hector learns that Achilles slew Margariton. He enters battle without his father’s knowledge and slays Euripilus and Ysidus. He rescues Polidamas from the Greci and slays Leontus.Quem ut mortuum Hector audiuit, multo dolore torquetur, diligenter querit quis eum interfecerit. Quem Achillem fuisse relatum est ei. Tunc Hector quasi furibundus, in ira ligata casside, rege patre inscio, bellum ingreditur et statim in furore suo duos magnos duces interfecit, Euripolum13 scilicet et ducem Astidum.14 Grecos deinde uiriliter impetit,15 diruit, uulnerat, et occidit, quem Greci illico cognouerunt in letalibus ictibus ensis sui. A facie eius aufugiunt16 et17 Troyani Grecos inuadunt et potenter ipsos expugnant. Greci uero Pollidamam capiunt et captum educere conabantur a bello. Sed18 Hector ipsum liberat, qui19 ducentes20 eum21 in suis uiribus interfecit. Quod dum inspexisset,22 quidam Grecorum maximus amiratus, nomine Leochides,23 in Hectorem irruit, morti tradere putans eum. Sed Hector totus exardens24 in25 iram26 in ipsum irruit et in furore ire sue interfecit eundem.
Hector slays Policenes, a friend to Achilles, and wounds Achilles.Achilles uero, ut uidit Hectorem tot nobiles Grecorum et infinitos alios morti sic uelociter tradidisse, suo concepit in animo quod, nisi
[[ Print Edition Page No. 175 ]]
uelociter Hector morti traderetur,1 nunquam Greci aduersus Troyanos poterunt preualere. Diligenter igitur2 sciscitatus3 est in sue mentis archano qualiter incontinenti illud valeat perficere et complere. Et dum meditaretur Achilles diligenter in hiis et Policenes4 dux, qui ob amorem Achillis in Grecorum subsidium se contulerat, sperans eciam quandam Achillis sororem ducere in uxorem, qui a superiori India5 ualde diues aduenerat, dum inter turmas Hectori obuiasset, Hector in ipsum irruens interfecit **f. 88 bisreundem, Achille uidente. Achilles autem furibundus irruit in Hectorem, uindicare Policenes6 necem intendens. Sed Hector quoddam iaculum cuius ferrum erat in eius acumine ualde secans uibrauit uiriliter in Achillem, et dum ipsum percussisset in inguine,7 graue sibi uulnus inflixit.
Achilles attacks Hector while his shield is behind his back, and gives him his death wound. Mennon wounds Achilles in return. The Troiani bear the body of Hector to the city.Achilles autem a bello uulneratus egreditur, sed uulnere ipso8 ligato redit9 ad bellum, eo proposito quod Hectorem morti tradat, eciam si eum exinde morti10 tradi11 contingat. Hector uero interim in quendam Grecorum regem irruerat, ipsum ceperat, et captum conabatur ipsum a turmis extrahere, scuto sibi12 suo post terga reiecto ut habilius regem ipsum a turmis eripere potuisset. Quare pectus suum discoopertum tunc gerebat in bello, scuti13 sui defensione14 destitutus.15 Achilles dum16 persensit17 Hectorem ante pectus scuti sui subsidium non habere, accepta quadam lancea ualde forti, non aduertente Hectore,18 in ipsum19 irruit et20 letaliter uulnerauit in ventre sic quod eum mortuum deiecit ab equo. Rex uero Menon21 statim, ut uidit Hectorem mortuum, Achillem aggreditur, ipsum ab equo deiecit, et22 letaliter uulnerat, sic quod sui Mirmidones eum23 quasi mortuum ad sua deducunt in quodam24 scuto tentoria.25 Troyani uero quasi26 deuicti campum deserunt, ciuitatem intrant, in quam27 corpus Hectoris mortuum, Grecis non resistentibus, detulerunt.
Mortuo igitur Hectore et in ciuitate Troye eius corpore introducto,
[[ Print Edition Page No. 176 ]]
planctus fit maximus vniuersaliter inter ciues.There is great lamentation in Troia over the death of Hector. Non enim1 est aliquis ciuium qui2 non maluisset3 filium suum4 morti5 tradere pro uita Hectoris, si hoc fata uel dii pro eorum uotis salubriter statuissent. Mulieres eciam Troyane, tam uirgines quam matrone, in earum6 domibus satis lugubres dies ducunt,7 et8 in querulis9 earum10 clamoribus produnt11 flebiles uoces suas, dicentes se ammodo cum earum12 filiis13 et maritis indubitanter14 respirare non posse, cum eis, Hectore deficiente, defecerit earum firma securitas, que15 ab insidiis hostium eas faciebat respirare securas, cum et earum hostes sollicite in earum et maritorum ipsarum16 uenerint17 insidiis, uel ut eas et eos intercipiant et occidant uel ut18 eas et19 earum liberos20 perpetue adiciant21 seruituti. Et sic in tanti22 fletus et doloris angustiis longis diebus continue uacauerunt.
Priamus faints repeatedly when he beholds his body. Hector’s brothers, mother, sisters, and wife grieve.Corpus autem Hectoris uniuersi reges et nobiles qui erant in Troya ad regis Priami regiam, scissis uestibus et nudatis capitibus, in maximo ullulatu23 deferunt et deponunt. Quod postquam uidit rex24 Priamus, ineffabili dolore concutitur. Super25 **f. 88 bisvcorpus Hectoris sepius intermoritur. Et id sibi per breuia momenta sepius accidisset, nisi fuisset sepius a corpore Hectoris uiolenter extractus, et proinde26 sine dubio sue mortis exitum incurrisset. Sic et dolentes27 fratres eiusdem doloris casu vniuersaliter torquebantur, cum mori magis quam uiuere protinus28 affectarent. Quid29 dicetur ergo de regina Heccuba, matre sua, de eius sororibus, Polixena30 uidelicet et Cassandra, quid31 de Andromacha, eius uxore, quarum sexus fragilitas ad doloris angustias et32 lacrimas fluuiales facit33 ad longam querelarum seriem proniores? Sane lamentaciones earum particularibus explicare sermonibus cum minime necessarium uideretur34 in hoc loco, utpote35 inutiles sunt obmisse, cum certum sit apud omnes quod quanto36 hee37 affectuosius diligebant,38 maiorum39 dolorum aculeis uexabantur. Et mulieribus sit insitum a natura quod dolores earum non nisi in multarum uocum clamore40 propalent et impiis et dolorosis sermonibus eos diuulgent.
Within a gorgeous tabernacle, built by Priamus in the temple of Appollo, is placed the body of Hector, preserved from decay by conduits carrying balsam through every part. Priamus endows a college of priests to pray ceaselessly.Verum quia corpus Hectoris, cadauer effectum, sicut est fragilitatis humane, diu non poterat supra1 terram sine corrupcione seruari,2 in3 multorum consilio magistrorum rex Priamus subtiliter perqisiuit si corpus ipsum absque sepulture clausura posset in aspectibus4 hominum semper esse sic quod absque alicuius horribilitatis odore corpus mortuum ficticie quasi viuum uideretur. Quare factum est per magistros eosdem ualde artificiose discretos quod corpus ipsum mandante5 Priamo in templo Appollinis6 locaretur, quod iuxta portam Timbream7 ciuitatis Troye antiqitus fuit fundatum. Statuerunt enim predicti magistri iuxta magnum altare templi predicti8 quoddam thabernaculum constitui9 spacii condecentis, quod super10 iiiior columpnas ex auro purissimo fusiles11 regeretur. In quarum qualibet columpnarum firmata erat quedam ymago aspectum angelicum representans, ab ymo usque ad12 summum ex ipsarum substancia columpnarum, sic quod in columpnis ipsis erant ymagines et columpne habentes bases et capitella in mirabilibus celaturis. Testudo uero ipsius tabernaculi licet tota fuisset ex auro, incrustaciones eius tamen omnes erant ex lapidibus preciosis cuiuslibet generis et13 in14 mirabilis copie quantitate, quorum15 splendor16 claritatis et lucis de nocte diem et de die solis radios effundere uidebatur.17 Tabernaculum autem ipsum ab infima18 soli superficie extitit eleuatum, et suppositis quibusdam gradibus cristallinis, per ipsos gradus ad ipsum tabernaculum erat ascensus. In excelso uero testudinis ipsius tabernaculi supra culmen predicti magistri constituerunt quandam auream statuam, similitudinem Hectoris describentem, habentem ensem nudum in manu, cuius aspectus et facies erat ex ea parte in qua Grecorum exercitus in eorum tentoriis **f. 89rmorabatur,19 qui cum eius ense Grecis minas inprimere uidebatur. Corpus uero ipsius Hectoris in mirabilis20 magisterii eorum artificio statuerunt in medio, ipsius solii subnixa firmitate, sedere, sic artificiose locatum ut quasi viuum21 se22 in sua regeret23 sessione, propriis indutum uestibus preter pedum extrema. Apposuerunt enim24 in eius uertice, quodam artificioso foramine constituto, quoddam25 vas, plenum puro et precioso balsamo,26 quibusdam aliis mixturis rerum uirtutem conseruacionis habencium intermixtis. Cuius balsami et rerum liquor
[[ Print Edition Page No. 178 ]]
primo1 deriuabatur2 ad frontis ambitum per partes intrinsecas, deinde3 ad oculos et4 nares, necnon recto decursu descendendo per easdem partes intrinsecas perueniebat ad genas, per quas gingiuas5 et dentes conseruabat6 ipsius, sic quod tota eius facies cum suorum multitudine capillorum in sua conseruacione uigebat.7 Deinde liquor ipse per guttur eius et ipsius gule catenas descendendo eius deriuabatur ad pectus et per ossa brachiorum intrinseca perueniebat ad manus et usque ad digitorum extrema. Sic et liquor ipse descendens per utrunque latus, copiose diffusus,8 latera ipsa sic9 conseruabat in statu ut quasi viui10 latera viderentur.11 Qui continuis instillacionibus ad continencias12 pectoris emanabat et per eas perueniebat13 ad crura, a quibus continuo cursu perueniebat ad pedes. In cuius pedibus erat quoddam aliud vas balsamo puro plenum. Et sic per has apposiciones cadauer Hectoris quasi corpus viui ficticie presentabat, in multa durabilitatis custodia14 conseruatum. Constituerunt predicti sapientes artifices iiiior lampades, ex auro compositas, ignem inextinguibilem continentes. Et sic, completo opere tabernaculi ipsius, circa ipsius ambitum statuerunt quandam clausuram ex lignis ebani, que clausa15 poterat esse quandoque et quandoque poterat aperiri ut corpus Hectoris sic locatum aspicere uolentibus apertius16 pateret aspectus. Rex igitur Priamus preterea in templo ipso magnam familiam constituit sacerdotum, ut continue in deorum oracionibus sollicitudine indefessa uacarent17 et ipsius tabernaculi continue custodie imminerent,18 dispositis per eundem regem Priamum redditibus copiosis ad sustencacionem uite predictorum diis19 famulancium sacerdotum.20
That there may be no more fighting until Achilles recovers, Agamenon proposes a two months’ truce to bury the dead and heal the wounded. The request is granted.Agamenon autem inter hec, Hectore mortuo et Achille, ut dictum est, letaliter uulnerato, conuocatis21 regibus et maioribus Grecorum exercitus et22 eis uenientibus coram eo,23 sic ipsos allocutus est dicens:24 “Amici reges et principes, humiles grates diis nostris debemus deuoto corde referre,25 qui durum hostem nostrum, uidelicet Hectorem, dignati sunt interfici per Achillem, cum, Hectore ipso uiuente, nullam de inimicis nostris poteramus sperare uictoriam, qui tot reges nostros sic crud**f. 89veliter interemit,26 cum ex nostris maioribus
[[ Print Edition Page No. 179 ]]
interfecerit in sua bellicosa uirtute regem Prothesilaum, regem Patroclum, regem Merionem,1 regem2 Cedium, regem3 Polixenem,4 regem5 Prothenorem, regem Xantipum,6 regem Alpinorem,7 regem Archilogum,8 regem9 Dorium,10 regem Polixenart,11 regem12 Ysidum,13 regem Pollibetem,14 et15 regem16 Leochidem,17 et alios multos nobiles gentis nostre. Quid ergo,18 eo19 mortuo, possunt sperare Troyani, nisi ultimum eorum excidium, et nos, quid ultra sperare debemus, nisi quod de eis simus20 absque longi21 temporis mora uictores? Verum quia bellum aliquid in22 spe certa uictorie inire23 non possumus absque ipsius Achillis presencia uirtuosi,24 bonum esset et utile, si uobis uidetur acceptum, ut donec Achilles in suis uiribus conualescat, ad regem Priamum nostros nuncios destinemus ut, obtentis induciis sub treuge duorum mensium firmitate, cadauera mortuorum, quorum fetore confundimur, ualeant interim igne cremari, et ut interim uulnerati nostri ad sanitatis beneficium25 reducantur.” Et sic Agamenon suo colloqio finem fecit. Astantes igitur vniuersi consilium et dictum26 Agamenonis unanimiter conprobant et sic esse faciendum ortantur. Mittuntur ergo de27 hoc legati ad regem Priamum et petite duorum mensium inducie conceduntur.28
Palamides objects to the leadership of Agamenon. Agamenon replies that Palamides was two years late in joining and that the Greci had still prospered.Inter uero29 istas inducias Palamides30 ualde conqueritur inter reges de dominio Agamenonis. Et cum quodam31 die dicti reges in tentorio Agamenonis conuenissent et Palamides sua consueta uerba contra regem Agamenonem effudisset,32 Agamenon in sui33 discretione respondens, utpote qui34 erat in omnibus multa sapiencia moderatus, in communi audiencia tunc presencium uerbis Palamidis respondendo35 sic dixit:36 “Amice Palamides, de potestate mei regiminis hucusque michi37 concessa an putas me exinde multa iocunditate letari, cum ab ipso principio nec38 eam exquisiuerim nec eam39
[[ Print Edition Page No. 180 ]]
procurauerim michi1 dari, cum in2 ipsius prelacione nulla michi emolumenta quesierim sed exinde3 meo spiritui et persone mee continuas curas addiderim et labores ut reges et principes et ceteri sub mea gubernacione salui in omnibus ducerentur? Et si ea me contigisset potestate carere, potuisset michi abunde sufficere esse sub alterius ducis regimine, secundum quod sufficit et suffecit cuilibet aliorum regum et principum meo esse sub ductu. Et satis puto me in meo regimine non peccasse nec aliquid dolo uel negligencia commisisse quod michi sinistre posset ascribi. Si uero in eleccione mei regiminis tuus non fuit requisitus assensus, mirari non debes, cum tunc tu4 presens in mee eleccionis negocio5 non fuisses nec tu postmodum ad exercitum **f. 90raccessisses prius duo6 anni elapsi fuissent, in quibus si tuus fuisset expectatus assensus, adhuc forte in Athenarum portu noster exercitus resideret. Et ne7 forte putetur quod talis8 regiminis sim multum auidus et forsitan concupiscens, gratum est michi quod alius eligatur, in eleccione cuius paratus sum vna cum aliis regibus laborare et affeccione maxima consentire. Nec potes dicere, domine Palamedes, quod exercitus noster sine tuo consilio duci non ualeat, cum te absente et absque tuorum consiliorum dictamine multa in hoc9 exercitu acta10 et gesta fuerunt que satis salubriter omnibus communiter successerunt.”
Next day Agamenon offers to resign.Et cum Agamenon suo colloquio11 finem adhibuisset, eo die non fuit de12 hoc ultra dispositum nec tractatum.13 Agamenon igitur circa ipsius diei uesperas per totum exercitum preconia uoce mandauit ut omnes ipsius exercitus in mane sequentis diei14 ad tentorium Agamenonis pro colloquio generali accederent incun<c>tanter. Factumque est quod mane facto vniuersi maiores exercitus15 et ceteri ad colloquium accesserunt. Quare Agamenon inter eos16 sic dixit:17 “Amici fratres, hucusque gessi regiminis uestri sarcinam, sub cuius pondere satis laboriose multipliciter insudaui, omnes salubres uias mente sollicita perscrutando per quas tam maiores quam ceteri sub mei cura regiminis salubriter ducerentur. Sed factum est permissione deorum quod sub me<e> gubernacionis cura per multos felices successus ad portum salubris status sumus feliciter iam deducti. Sed cum equum sit ut vniuersitas18 non debeat
[[ Print Edition Page No. 181 ]]
vni tantum incumbere sed equa distribucione ceteros de vniuersitate grauare qui iniuncto1 [h]oneri pares existant et qui sub eius pondere2 non succumbant, cum iam tempus sit me ab ipsius [h]onere regiminis releuare3 quod super humeris meis tot annis incubuit inconcusse, et4 ut aliquem de regibus et principibus eligamus, qui, per debitas uicissitudines distribucione facta, nos salubriter5 regat et sua discretione gubernet.”
The Greci choose Palamides leader. Achilles is angry, since he prefers Agamenon.Agamenonis6 igitur colloquio fine facto, placuit astantibus vniuersis, cum hominum sit uicium naturale7 frequenter de nouo dominio gratulari et de noua mutacione gaudere, ut eorum eligeretur alius gubernator. Et ideo, eleccionis celebrato scrutinio, Palamidem eorum elegerunt in ducem, regendi totum exercitum sibi potestate concessa. Inde est quod, colloquio dissoluto, vniuersi ad eorum se tentoria reduxerunt. Quod postquam Achilli de **f. 90vAgamenonis mutacione et subrogacione Palamidis per referentes innotuit, ualde sibi displicuit et irato animo inter astantes asseruit quod Agamenonis non fuit necessaria nec bona mutacio, cum nec sit ei similis nec par in discrecione regiminis subrogatus, cum mutaciones semper fieri habeant ad commoda meliora. Sed quia per tot fuerat8 communis eleccio celebrata, tunc inconcussa remansit.
The ninth battle. Priamus enters the field, unhorses Palamides, and kills many Greci. He performs wonders for so old a man.Duobus igitur mensibus datis ad treugam cum integritate decursis,14 rex Priamus, cupiens filii sui mortem in ictibus ensium uindicare, ipse de persona sua omnes acies ordinauit. Et constitutis ductoribus super15 eis, ipse personaliter statuit bellum intrare, electis xx milibus militum in sue16 cuneo aciei. Et sic, ut scripsit Dares, cl milia equitum eo die ex parte Troyanorum ad prelium sunt egress[c]i. Egreditur primo17 Deifebus, deinde Troilus,18 deinde Paris, deinde rex Priamus, subsequenter Heneas, deinde rex Menon, deinde Pollidamas, qui usque ad Grecorum licias cum celeritate festinant. Palamides uero iam acies suas ordinauerat, qui et que19 contra Troyanos ueniunt20 in occursum.21 Bellum letale committitur,22 ex quo deficiencium magna sequitur multitudo. Rex autem
[[ Print Edition Page No. 182 ]]
Priamus in Palamidem irruit, ipsum ab equo uiolenter prosternit, et eo prostrato dimisso, furibundus1 se ingerit inter Grecos. Multos ex Grecis2 interficit, multos uulnerat et prosternit. Multa fecit3 eo die rex Priamus de persona sua que quasi incredibilia facta sunt, ut homo tam senilis etatis potuisset tam4 bellicose sic uiriliter commisisse.
Neptolomus unhorses Sarpedon. Sarpedon wounds Neptolomus. The Greci kill the King of the Perse.Deyfebus uero Grecos comprimit5 incessanter, dum6 ad hoc rex Sarpedon7 ex parte Troyanorum bellum ingreditur, qui in Neptolomum,8 omnium Grecorum fortissimum, irruit animose. Sed Neptolomus9 in equi sui cursu regem excipit Sarpedonem,10 et in robusto ictu sue lance ab equo prostrauit illum in terram. Rex igitur Sarpedon prostratus a terra uiolenter exurgit, et pedes ut erat in Neptholomum11 irruit ense nudo,12 ipsum sic potenter percutit ense suo circa femur ipsius quod ei letale uulnus infixit. Tunc rex Persarum cum sua acie bellum intrat, et regem Sarpedonem equum fecit ascendere in aliorum auxilio Troyanorum. In quem dux Athenarum et Menelaus in multitudine pugnatorum uiolenter irruunt, et aciebus eorum circunquaque diffusis, in medio eorum Troyanos includunt. Regem Persarum Greci tunc13 interficiunt, et in multitudine bellancium Troyani retrocedere compelluntur, in defensionem quorum rex Sarpedon multa in sua bellicosa uirtute commisit.
Priamus and Paris prevent the Greci from cutting off the Trojan retreat.Ad hec autem rex Priamus cum filiis suis naturalibus, qui ubique sequntur eundem, uirtuose succurrendo Troyanis, **f. 91rin Grecos furibundus anhelat, eos uiriliter opprimit, et in multa strage confundit. Nullus itaque fuit ex parte Troyanorum tam strennuus eo die qui tantum in armorum uiribus commisisset quantum rex Priamus ipse solus commisit, cui dolor et ira vires14 vndique subministrant.15 Sed Greci, consilio inito, in eum locum unde Troyani poterant reditum ad eorum ciuitatem habere in multa militum glomeracione conueniunt, locum ipsum ab eis16 obsessum occupant.17 Ad quem dum Troyani retrocedentes accedere18 compelluntur, in multitudine pugnatorum loci ipsius transitum obsessum inueniunt, ubi durissimum prelium19 est commissum. Et nisi fuisset rex Priamus, qui ex superiori parte ad ipsum locum accessit in pugnancium multitudine glomerosa, innumerabiles de gente sua tunc crudeliter amisisset.20
[[ Print Edition Page No. 183 ]]
Paris autem1 superueniens ex transuerso in multa copia gentis nimium bellicose in2 Grecos se ingerit cum3 eadem, qui4 in arcubus et sagittis letaliter Grecos primunt, uulnerant, et sepissime5 morti6 tradunt, sic quod Greci sustinere non ualentes ictus letiferos sagittarum, ex quibus iam multi defecerant, retrocedentes7 ad eorum tentoria redire festinant. Quos dum Troyani inspiciunt8 redeuntes, eos9 insequi nullatenus10 sunt11 conati sed ciuitatem eorum lentis passibus intrauerunt. Propter quod eo die prelium fuit12 diuisum, laude belli tocius illius13 diei regi Priamo totaliter14 attributa.15
The Troiani send the body of the King of the Perse back to his own country.Sed16 illucescente17 mane Troyani mittunt ad Grecos, inducias postulant. Treuga18 petita et postulate inducie conceduntur a Grecis, quarum induciarum tempus in libro non inuenitur expressum. Inter has igitur inducias corpus regis Persarum in ciuitatem Troye flebiliter fuit deductum. Luctus fit inde maximus inter ciues et19 specialiter a Paride, qui regem ipsum20 dilexerat integro21 sinceritatis22 affectu. Quare per Paridem extitit ordinatum quod corpus ipsius regis per23 terram in regnum Persye24 fuit25 transductum, ut rex ipse sepeliretur ibidem ubi reges antecessores ipsius consueuerunt honore regio sepeliri et26 in suorum duorum presencia filiorum qui regi superstites erant eidem.27
Achilles visits Troia for the anniversary of Hector’s death, and sees the beautiful Polixena.Durantibus autem ipsius treuge concessis induciis, iam tempus aduenerat in quo debebat defuncti Hectoris in ciuitate Troye anniuersarium celebrari. In quo28 Troyani constituerunt seruari sollempniter xv29 dies luctus et post eos30 dies celebranda quedam festa funeraria statuerunt, prout tunc regum et maiorum nobilium gencium31 moris erat. Inter has igitur inducias secure Greci intrabant ciuitatem et Troyani securi32 se conferebant ad Grecorum castra. Tunc Achillem quidam inconsultus rapuit appetitus ut Troyam uellet adire uisurus urbem et sollempnitatem **f. 91vanniuersarii supradicti. Inermis igitur ad ciuitatem se contulit et Appollinis templum intrauit, ubi corpus Hectoris collocatum extiterat, ut est supra relatum. Ibi enim multitudo uirorum et nobilium mulierum anxiosos33 gemitus coram Hectoris corpore protrahebant. Erat enim tabernaculum
[[ Print Edition Page No. 184 ]]
Hectoris, ex1 omni parte uulgatum, sic quod aperte cuilibet illud uidere uolenti publicus patebat aspectus. Erat equidem2 effigies Hectoris in ea scilicet qualitate in qua fuit cum primum in sede solii extitit collocata.3 Adhuc4 virtus aromatum et liquor balsami totum corpus Hectoris firmauerunt immutatum. Coram uero eodem corpore ante pedes ipsius erat regina Heccuba et formosa eius filia Polixena in multarum mulierum nobilium comitiua, que, sparsis per earum pectora et terga capillis, flebiles gemitus in multa cordis amaritudine ab ymis pectoribus5 producebant. Nunquid igitur Polixena in tantis angustiarum anxietatibus sue immutauerat pulchritudinem faciei. Nunquid color viuidus6 suarum maxillarum, qui rosarum7 rubedine colorauerat genas suas, propter sui doloris angustias a sui uigoris uiuida claritate fuerat exhaustus, aut natiuus eius color roseus labiorum ablatus, uel forte lacrime fluuiales ab eius oculis decurrentes splendorem suorum offuscauerant8 oculorum. Sane sic reuera uidebatur intuentibus9 ut eius defluentes10 lacrime per maxillas11 instar illud proprie viderentur12 habere ueluti siquis tabulam recentis eboris, in suo lacteo candore nitentem, ex guttis aque lucide et preclare desuper irroraret; sic eius aurea et flaua cesaries in multis dispersa capillis auri similitudinem presentabat ut quasi non uiderentur capilli esse sed coniuncta13 pocius auri fila. Quos dum Polixene manus ad disrumpendum insurgerent, manibus tangi non uidebantur humanis sed nimia effusione lactis aspergi.
The more Achilles gazes the more deeply is he wounded by the arrow of desire.Achilles igitur ut Polixenam inspexit et eius est14 pulchritudinem contemplatus, uere suo concepit in animo nunquam se uidisse puellam nec aliquam aliam mulierem tante pulchritudinis forma uigere. Et dum15 in eius persona concurrerent ista duo, tam generosa nobilitas et tam excellentis copie pulchritudo, et16 dum desiderabili animo in eam Achilles suum defixisset intuitum, sagitta cupidinis fortem17 Achillem subito uulnerauit et18 ad interiora pertransiens cordis eius19 ipsum multo ardore amoris obsessum bachari coegit. Qui dum in eam frequentius intuendo sibi ipsi placere putaret et lenire graue desiderium cordis sui, maioris20 scissure21 uulneris22 seipsum sibi reddebat actorem.23 Qui dum Polixene pulchritudinem notat et concipit, destruit ipse suam, que ex multo amoris desiderio
[[ Print Edition Page No. 185 ]]
subitum labitur in squalorem. Quid ultra? Amore Polixene nimium illaqueatus Achilles nescit ipse quid faciat. Omnibus aliis curis exuitur et sola illa **f. 92rsuperest sibi cura, Polixenam tantum1 intueri dum potest. Propter quod dilatat2 amplius plagas suas et sui amoris uulnera magis sui cordis attrahit in profundum.
Achilles takes to his bed and laments in secret.Verum cum iam dies declinaret ad uesperas3 et regina Heccuba cum eius filia Polixena a templo discederent, lacrimis fine facto, Achilles dum potuit ipsam est dulcibus aspectibus insequtus qui4 fuerunt causa et principium sui morbi. Stupefactus igitur et multi desiderii languoris factus impaciens ad hospicium suum declinat, stratum petit, et in ipso se prostrat. Et eo in multarum curarum aggregacionibus inuoluto, eius5 animus exacerbatur6 intrinsecus, sentit et percipit quod Polixene amor immensus7 est causa efficiens sui languoris. Tunc tacito murmure intra se hec uerba collidit:8 “Ve michi, quia me, quem9 uiri fortissimi et robusti uincere minime potuerunt, quem nec etiam10 ille fortissimus Hector, qui fortissimos omnes excessit, vnius fragilis puelle deuicit11 et12 prostrauit intuitus!13 Et si ea est causa efficiens mali mei, cuius sapientis medici possum sperare medelam,14 cum ipsa sit que sola michi potest esse medicus et medela salutis, quam nec preces mee nec multarum precia facultatum nec mearum uirium fortitudo nec mea generosa nobilitas mouere poterunt ad lubricum pietatis? Quis enim furor sic meum animum occupauit ut illam diligam15 et affectem que me habet odio capitali, cum ego in regnum suum aduenerim eam suis orbare parentibus et iam orbauerim inclito fratre suo? Qua igitur fronte, ut amantes ceteri, ipsam allicere potero ad motum flexibilis uoluntatis, cum ipsa in nobilitate et diuiciarum potencia me penitus antecellat16 et tanto uigore pulchritudinis uigeat super alias mulieres, que omnia17 animum eius in elaccione conseruant? Sane omnis uia michi uidetur esse preclusa per quam18 michi prouidere ualeam in salute.”19 Et conuersus ad parietem funditur totus20 furtiuis in lacrimis ne aliquis percipiat suos dolores. Et21 demum suas lacrimas astringendo22 eas in suspiria crebra commutat. Et sic deliberacione multa correptus, tacitus23 in mente sua uias plures exquirit24 quibus ad sue
[[ Print Edition Page No. 186 ]]
salutis beneficium ualeat1 peruenire. A strato2 igitur surgit, et a famulis suis aqua petita, faciem suam lauat ut3 suarum signa lacrimarum abstergat.4
Achilles sends word to Heccuba he will withdraw the Greek army from Troia provided she grant him Polixena in marriage.Adueniente igitur nocte diei ipsius, cum adhuc treuga duraret, Achilles suo iacens in lecto totam noctem preteriuit9 insompnem, cogitans qualiter ad Heccubam suum dirigat nuncium in secreto tractaturum cum ea ut si eius filiam Polixenam sibi uellet **f. 92vconcedere iugalis teda10 matrimonii collocandam quod eam sibi tribuat in uxorem, ipse faciet et curabit11 quod totus Grecorum exercitus a Troyane ciuitatis obsidione discedet et sine Troyanorum lesione in Greciam reuertetur, omni scandalo quietato absque alicuius12 alterius condicionis13 euentu. Quare ipsius mane aurora surgente quendam suum14 secretarium et sibi15 ualde fidelem uelociter ad se uocat. Cui patefactis sui cordis archanis et iniuncto16 sibi de17 eorum18 tacita occultacione fideli,19 firmiter mandat illi ut ad reginam Heccubam se dirigat in secreto cum20 dati21 sibi forma mandati. Qui statim iussui sui domini fideliter obsecundans se protinus accinxit ad iter, et ad reginam Heccubam veniens in secreto legacionem sui domini fideliter pandit illi.
Heccuba is willing to agree, but must first consult Priamus and Paris.Regina uero Heccuba, que multa discrecione uigebat, uerbis ipsius nuncii22 placido animo intellectis, licet multa suspiria a pectore resoluisset, nuncio23 sic ad eius24 uerba respondit:25 “Amice, ad dominum tuum redeas et illi ex mea parte secure promittas quod, quantum in me est, leto animo sum parata26 uota eius implere.27 Sed ut res ipsa finem debitum consequatur, necesse est me uoluntatem regis Priami uiri mei et filii mei Paridis explorare. De quorum cum28 fuero certiorata29 responsis, die tercia ad me redire curabis responsum a me, ut fieri poterit, recepturus.” Auditis ergo Heccube uerbis, redit30 nuncius ad Achillem. Et nuncii sui audito responso, in suis doloribus
[[ Print Edition Page No. 187 ]]
respirauit Achilles, dum uerborum spes eius exhylerauit animum et sub ipsius spei fiducia requieuit1 quodammodo.
Priamus unwilling agrees provided the Greci first withdraw. Paris assents, since Helena is not to be returned.Regina uero Heccuba, regis et Paridis habilitate captata, in secreto refert illis2 uerba que sibi Achilles per nuncium suum misit. Quibus auditis, rex Priamus, per magnam horam inclinato capite, nichil dixit, diuersimode cogitando super uerbis eiusdem. Demum regine Heccube sic respondit:3 “O quam durum animo meo uidetur illum in amicum recipere qui tante inimicicie odio sic grauiter me offendit ut ab oculis meis michi lumen erueret, Hectore interfecto, ob cuius4 mortem Greci presumpserunt audaciam contra me, in meorum5 exterminium anhelantes! Sed ut deinceps, si qua sunt forte,6 futura grauiora7 uitemus, ut saltem alii filii mei michi seruentur8 incolumes, et ut ego in meo senio a belli laboribus conquiescam, inuitus assencio uotis suis, ita tamen quod9 ipse prius10 perficiat quod promittit, ne forte sub alicuius dolositatis11 machina decipere nos intendat.” Paris uero, regis uerbis auditis, consilium regis probat et suum12 forte13 sic de facili acomodauit assensum pro eo quod inter promissa ipsius Achillis Helena, consors sua, priori non erat restituenda marito sed penes eum debeat perpetuo remanere.
The messenger reports to Achilles Heccuba’s reply.Die uero tercio succedente, Achilles ad reginam Heccubam suum14 predictum nuncium misit.15 Qui cum accessisset ad eam, in secreto regina Heccuba sibi dixit se a rege Priamo uiro suo et16 Paride nato suo super uerbis ab Achille transmissis habuisse responsum, “per17 quod placet ambobus et michi similiter implere **f. 93ruotum Achillis, si18 tamen ipse primo sue promissionis debitum finaliter19 exequatur. Est ergo in eius potestate presentis negocii uelle consequi uotum suum, dum tamen interim, donec res ipsa perfici ualeat, secrete et caute geratur.” Et sic,20 nuncio data licencia, rediit nuncius21 ad Achillem, cui cuncta que sibi dixerat regina Heccuba fideliter patefecit.
Achilles thinks he can persuade the Greci if he refuses to fight.Achilles autem feruentis amoris nexibus alligatus, dum per aliam uiam de Pollixena percipit non posse satisfacere uotis suis, multarum exagitatur22 infestacione23 curarum, dum in mente sua anxiose reuoluit se regi Priamo grauia promisisse, que absolute non erant in sue plenitudine potestatis. Etenim24 mos25 est26 et proprium uicium
[[ Print Edition Page No. 188 ]]
omnium amatorum ut, eorum1 concupiscencie desiderio estuante, magna sibi et impossibilia inconsulto calore promittant.2 Putat tamen Achilles, de suorum confisus gloria meritorum, quod3 si4 amplius Grecos iuuare negauerit, quod Greci sibi consenciant de recessu et quod, Troye obsidione deserta, ad propria remeabunt.
Achilles urges before a Greek council that no man’s wife is worth what Helena has cost them, and that without her they may still return with honor, since Hector is dead and they have Exiona.Propter quod reges et principes Grecorum, consenciente5 Palamide, Achilles6 ad colloq<i>um conuocauit. Quibus conuenientibus, Achilles7 hec uerba proposuit inter eos:8 “Amici reges, duces, et principes, vos omnes qui mecum vna presentis guerre sarcinam tamquam communes principes insimul supportamus, vnde nos tam inconsulte deliberacionis spiritus instigauit ut pro vnius hominis, scilicet9 domini Menelay, recuperanda uxore, uidelicit domina Helena, dimissis regnis nostris10 ab aliis lacerandis, nostra eciam patria, uxoribus nostris et filiis, in terram accesserimus11 alienam, pro cuius recuperacione iam fecerimus12 prodigaliter13 tot14 graues expensas, personas nostras morti subiecerimus15 et laboribus infinitis, cum iam de nobilibus nostris et militibus fortibus et robustis multi sint morti traditi qui forte nobiscum adhuc hodie in16 eorum incolumitate uigerent, et ego in multis uulneribus iam receptis a me multum cruoris mei amiserim, et17 non sint18 multi dies quod in morte Hectoris receperim19 tale uulnus ex quo nunquam amplius posse uiuere confidebam? Nunquid Helena tanti pretii est quod pro eius recuperacione mori nobiles tot contingat? Sane sunt in diuersis mundi partibus multe nobiles mulieres de quibus non tantum vnam uerum20 duas uel21 plures potest rex Menelaus sibi eligere in uxorem pro qua tot subire labores totam Greciam necesse non esset. Nec enim22 leue est Troyanos sic de leui23 posse deuinci,24 cum ipsi fortissimam habeant ciuitatem et infinitis25 pugnantibus26 militibus et peditibus communitam.27 Et cum28 iam ex eis fortissimum Hectorem morti dederimus et nobiles multos ex eis, potest nobis amodo abunde29 reuera sufficere ut in honoris nostri laude ad propria redeamus. Nec si dimittimus30 Helenam irrecuperatam, non multum
[[ Print Edition Page No. 189 ]]
graue uideri nobis potest, cum de Troyanis sororem regis Priami apud nos habeamus Exionam, cui Helena in nobilitate preferri non potest.”
Et sic Achilles suo **f. 93vcolloquio finem fecit. Sed rex Thoas et Menesteus,1 dux Athenarum,The Greek leaders refuse Achilles’ proposal. He accordingly withdraws his Myrmidones. in multa uerborum exprobacionis affluencia2 contradicunt Achilli. Sic maior pars regum et principum Achillis consilium reprobant, nolentes Achillis consilio consentire. Quare Achilles iracundia multa motus3 Myrmidonibus4 suis mandat5 ut contra Troyanos amplius arma non eleuent nec Grecis presumant amodo auxilium exhibere.
Agamenon is sent to Messa to replenish the food. Palamides orders the Greek ships repaired.Interea autem in Grecorum exercitu uictualia defecerunt,6 vnde fames inter eos maxima est exorta. Quare Palamides, consilio celebrato cum omnibus proceribus et maioribus Grecorum exercitus—omnes conuenerunt in7 hoc8 ut Agamenonem regem apud Messam9 ad regem Thelephum10 cum multis nauibus mitterent, et vt, nauibus ipsis11 onustis12 redeuntibus cum eorum maxima uictualium quantitate, a Grecorum exercitu omnis depellatur inopia et ipsi Greci magna gaudere ualeant ubertate. Agamenon uero13 iussa14 sui ducis gratanter acceptans15 apud Messam16 cum predictis nauibus se contulit17 incun<c>tanter,18 et eo19 ibi20 feliciter applicante,21 rex Thelephus22 Agamenonem in23 multa iocunditate recepit. Et demum, [h]oneratis nauibus ipsis in multa uictualium quantitate et aliis rebus edibilibus et24 ad usum25 humanum, felici nauigio in Grecorum exercitum remeauit, ubi in maximo gaudio fuit receptus. Palamides sui regiminis curam habens omnes Grecorum naues que cum exercitu Troyam aduenerant26 intueri et reparari mandauit, ut in refeccionis earum opere possent salubrius conseruari,27 et ut28 eas habilius in eorum occurrentibus necessitatibus paratas haberent.
The tenth battle.Induciis igitur datis ad treugam finaliter euolutis, ambo exercitus
[[ Print Edition Page No. 190 ]]
ad bellum conueniunt,Deiphebus slays Creseus.et durum bellum1 committitur inter utrosque. Deyfebus uero tunc2 in regem Creseum3 de Agresta4 irruit animose, quem rex Creseus5 potenter excepit6 in ueloci cursu scilicet7 sui equi, incussa forti lancea contra eum. Sed Deifebus in ictu sue lancee8 ipsum sic potenter impulit et percussit quod Creseum9 regem mortuum prostrauit ab10 equo. Et sic rex Creseus finiuit ultimos dies suos. De morte igitur regis Cresei11 multum de<h>ortati sunt Greci, et insistentibus Troyanis uiriliter contra eos, Greci sunt dare terga coacti, qui ad fugam precipites se dederunt.
Aiax Thelamonius wounds Sinsilenius. Deiphebus wounds Aiax. Palamides leaves the shaft of his lance sticking in Deiphebus’ body.Sed Palamides et Dyomedes cum xx12 milibus pugnatorum succurrunt13 Grecis, Troyanis occurrunt,14 necnon et15 cum eis strennuus Thelamonius Ayax. Qui16 Thelamonius irruens statim17 in Sinsilenium,18 naturalem filium regis Priami, sic ipsum grauiter in brachio19 uulnerauit quod ex20 tunc Sinsilenius21 factus fuit inhabilis ad bellandum. Quod22 ut uidit Deyfebus, totus motus est23 in furore. In Thelamonium tunc irruit furibunde24 sic quod ipsum uulneratum deiecit ab equo. Quem Palamides appetens uindicare, accepta quadam lancea, in Deyfebum irruit,25 sic grauiter26 ipsum impulit **f. 94rquod, fracto scuto et lorice squamis in multa uirtute disruptis, lanceam suam in Deyfebi pectus inmisit, et lancea ipsa fracta, truncus cum ferro in Deyfebi pectore remansit affixus.27
Paris bears Deiphebus from the field mortally wounded. Deiphebus requests his brother to avenge him. Palamides slays Sarpedon. Paris kills Palamides with an arrow.Paris autem, frater Deyfebi, qui tunc erat28 in eo belli loco, ut29 uidit Deyfebum sic letaliter uulneratum, in labore maximo necnon et30 copia lacrimarum ipsum31 bellicis32 extraxit a turmis et illum iuxta ciuitatem deferre curauit. Ubi postquam fuit delatus Deyfebus, apertis oculis inspexit Paridem, fratrem suum, et dixit ei:33 “Nunquid, frater mi, descendere ad infernos me permittis? Multum rogo te ut antequam iste truncus a uulnere mei pectoris eruatur, contra interfectorem meum festinanter acceleres et sic laboriose procures quod, antequam moriar, tuis manibus deficiat interfector.” Paris autem, uerbis uulnerati fratris auditis, in multa doloris angustia, moribundo fratre relicto, festinat ad bellum totus aspersus34 in lacrimis pre dolore, dum post mortem35 Deyfebi fratris sui amplius
[[ Print Edition Page No. 191 ]]
uiuere non affectet. Palamidem igitur studiose querit1 inter acies bellatorum, Palamidem inuenit contra2 regem Sarpedonem uiriliter preliantem. Rex enim Sarpedon Palamidem inuaserat, et dum ipsum interficere conaretur, Palamides in ipsum regem Sarpedonem furibunde3 irruit ense nudo, cum quo sic grauiter uulnerauit ipsum in femore quod femur eius4 diuisit ab inguine. Et statim rex5 Sarpedon cecidit interfectus. Paris autem, uidens tam graue mortalitatis exitium quod6 Palamides in7 Troyanos sic crudeliter8 committebat, adeo quod iam9 eos ad fugam de necessitate compulerat in multis dispendiis occisorum, tenso arcu suo in suorum fortitudine brachiorum, Palamidem acutis aspectibus10 intuendo in quo loco sue persone posset ipsum letaliter magis offendere, quadam in ipsum venenata emissa sagitta, ipsum percussit in gula, sic quod per venam11 eius organicam transiens ipsum protinus interfecit. Quare Palamides preceps mortuus peruenit in12 terram.
The Greci flee, pursued by the Troiani, who pillage their tents.Exclamant Greci, anxiantur, et dolent in tanti morte ducis eorum. Et stupefacti illico campum deserunt, et fuge precipiti se committunt, et usque ad eorum castra fugiendo perueniunt. Quos Troyani in ore gladii letaliter13 persequntur. Sed Greci ante14 eorum15 tentoria se uertunt hostiliter contra Troyanos in uirtute nimium bellicosa, et opponentes se eis resistunt uiriliter contra eos. Troyani uero resistenciam attendentes illico16 ibidem17 descendunt ab equis, et durum18 contra Grecos iniere19 certamen, sic pedes20 uiriliter contra eos insistentes21 quod, irruentibus eis in eorum tentoriis, tentoria ipsa exponunt ad predam. Multa ex eis argentea uasa diripiunt et multa auri et argenti **f. 94vcopiam, quam in repositoriis inuenerunt eorum.
Paris and Troilus order the Greek ships set on fire. All would have been burned save for Aiax Thelamonius.Tunc Paris et Troilus ad litus maris adueniunt cum xxx milibus22 pugnatorum, qui statim mandant in Grecorum23 naues ignem inmitti.24 Nec mora,25 multa in multis Grecorum nauibus incendia submittuntur.26 Vnde uicinus aer eorum nigrescit ex27 fumo, qui protinus incalescit, dum incendia ipsa28 in maiores flammas eructant29 crepitantibus30 in fauillis. Illuminatur igitur aer ex splendore flammarum, et31 loca eis32 uicina33 relucescunt,34 sic quod flamme
[[ Print Edition Page No. 192 ]]
ipse ab existentibus in muris ciuitatis libere uidebantur. Sed ad hec cum maxima comitiua pugnancium ex parte Grecorum Thelamonius Aiax aduenit, qui contra Troyanos durissime resistencie defensionem iniecit. Letiferum igitur prelium committitur inter eos. Strages fit maxima, cum multa1 ex utraque2 parte occisorum cadant3 cadauera circumquaque. Tunc4 etiam5 tota nauium Grecorum6 congesta7 congeries sine dubio exusta fuisset, nisi ille Thelamonius Aiax, qui tunc mirabilia de sua persona commisit, uiriliter restitisset.8 Et tamen9 plus quam viginta ex10 nauibus ipsis igne consumpte fuerunt.
The wounded Heber rushes to Achilles and reproaches him for absenting himself. Heber dies. A servant of Achilles urges him to reënter.Illic in tanta uirtute preualuere Troyani quod preter occisos ex Grecis ipsis sunt innumerabiles uulnerati. Ex quibus plures, qui propter uulnera doloris angustias non poterant tollerare, a prelii conflictu se in multis11 debilitatis periculis abstraxerunt.12 Ex quibus Eber,13 filius regis Tracie,14 ex quadam lancea letaliter uulneratus, dum truncum gestaret in corpore, ad Achillis tentorium properauit, qui tunc in ipso tentorio morabatur et eo die propter amorem Pollixene15 ad bellum exire negauit. Heber autem sic letaliter uulneratus multum inproperauit Achilli se16 crudeli modo contra patriotarum excidium exercere,17 cum eos turpiter mori permittat et18 eos in bello deficere in multa crudelitate sustineat et permittat qui in sue uirtutis presidio ipsos19 iuuare poterat et tueri. Trunco igitur ab Heber uulnere violenter20 abstracto,21 Heber coram Achille languentibus oculis protinus expirauit. Et non post multam horam quidam Achillis famulus a bello ueniens ad Achillis tentorium properauit, qui, interrogatus ab Achille quid esset de Grecorum exercitu, ille22 suus famulus dixit illi:23 “Domine, Grecis nostris O quam hodie male successit propter immensam multitudinem Troyanorum interficiencium in ore gladii Grecos ipsos! Non enim creditur24 quod de Troyanis omnibus bellicosis qui erant in Troya vnus remanserit in eadem, cum25 omnes ad bellum ipsum uenerint et Grecos sic26 oppresserint uiolenter. Quare reuera, mi domine, cum Troyani ipsi multo iam sint labore lassati,27 si animi uobis esset nunc bellum ingredi contra eos, eterne fame memoriam inde uobis possetis acquirere. Nam per
[[ Print Edition Page No. 193 ]]
solum **f. 95ringressum uestre uirtutis in bello1 omnes essent statim Troyani deuicti, qui propter eorum lassitudinem2 contra uires uestras manus erigere non auderent.”
Achilles pays no heed to his servant or the body of Heber. It is the custom of lovers to sacrifice honor to their ladies.Achilles igitur nec ad uerba sui famuli applicat animum, nec ad Heber mortuum sua lumina saltem ex humanitate retorquet, sed omnia que uidet et audit tamquam inaudita dissimulat, uelut ille qui est3 amoris uinculis alligatus omnia pretermittit. Est enim4 mos omnium amatorum vt amoris uulneribus excecati5 honoris6 laudes effugiant, putantes eorum amatricibus displicere, eciam si cum magna ignominia7 a bonorum operum laudibus contingeret abstinere.
Troilus and Paris return. Deiphebus, informed by Paris that his slayer is dead, has the shaft drawn from his wound and expires.Bellum igitur interim feruet asperrimum inter Troyanos et Grecos, sed cum dies iam uergeret ad solis occasum, bellum dimittitur.8 Et Troilus et Paris cum Troyanis eorum9 a prelio discedentes ad ciuitatem propriam redierunt.10 Nondum autem Deyfebus, qui sua protrahebat extrema, mortuus fuerat cum Paris et Troilus ante eum uenientes insimul Deyfebum in multis angustiis et11 clamoribus12 ululant13 ante eum; mori cum14 eo finaliter cupiunt, tamquam illi qui primuntur nimium pre15 dolore. Deyfebus autem palpantibus16 oculis et17 in uoce quasi deficiens querit a Paride si sit eius mortuus interfector. Qui de morte eius per Paridem factus18 certus mandat ab eius uulnere truncum euelli. Quo euulso illico Deyfebus expirauit.19
The Troiani grieve for Deiphebus and Sarpedon, and the Greci for Palamides. Agamenon is restored to the leadership.De morte uero20 Deifebi21 vniuersi22 Troyani dolore nimio comprimuntur. Dolores tamen regis Priami, regine Heccube, sororum23 et fratrum Deiphebi, cum sit enarrare superfluum, necnon planctus et lacrime que pro rege Sarpedone diffuse fuerunt, obmissum est in hac parte. Rex tamen Priamus in precioso monumento corpus Deifebi statuit sepeliri, sic et corpus incliti Sarpedonis regis. In castris uero Grecis de morte Palamidis planctus fit maximus, et eius corpore tradito sepulture, Greci conueniunt, et24 cum sine ducis25 industria esse non possent,26 de consilio Nestoris communiter acceptato27 regem Agamenonem in eorum ducem exercitus et principem iterum elegerunt.
Sequenti uero die Troyani cum aciebus eorum bellicis ordinatis
[[ Print Edition Page No. 194 ]]
egrediuntur ad bellum. Contra quos Greci statim irruunt animose.After fourteen days’ fighting, in which they are worsted by Troilus, the Greci obtain a two months’ truce. Propter quod bellum durum committitur inter eos, ex quo mortuorum sequitur magna cedes. Sed cum eo die nebulosus et obscurus aer multas pluuias effudisset,1 nichilominus bello feruente multorum mortuorum sanguis effunditur. Et in crebris ictibus ensium multi deficiunt de2 Grecis amplius quam Troyanis. Tunc Troilus in armatorum comitiua maxima bellum ingreditur. Quem Greci sustinere aliquatenus non ualentes fugiunt ante eum. Et fugientes in multa affluencia pluuiarum **f. 95vdiuertunt ad castra, quos Troyani usque ad eorum tentoria insequntur, et demum, eis dimissis ibidem propter3 turbati4 temporis tempestatem,5 ad ciuitatem eorum6 redeunt et se recipiunt in eadem. Sequenti uero die inter eos letale bellum instauratur,7 et8 bello commisso, Troilo ad prelium ueniente, multos ex Grecis interficit, plures eorum nobiles,9 comites et barones ac maiores, et sic eo die usque ad noctis tenebras fuit pugnatum, et10 sic sine intermissione per xii dies proximos11 subsequentes. Et dum Greci amplius sustinere non ualerent propter multorum corpora mortuorum, duorum mensium inducias in12 firmitate treuge a rege Priamo per eorum nuncios petierunt. Que concesse fuerunt ab eo, treug[u]a firmata13 et iurata.14
Agamenon sends Nestor, Ulixes, and Diomedes to beg Achilles to reënter. Ulixes asks what has led him to sacrifice the glory he has won by slaying Hector.Infra uero15 tempus treug[u]e predicte Agamenon ad Achillem nuncios suos16 misit, ducem videlicet Nestorem, Vlixem, et Dyomedem, ut Achillem moueant et inducant quod ad bellum cum aliis Grecis ueniat, et suos Grecos sic17 interimi18 ab eorum hostibus crudeliter non permittat.19 Qui dum ad Achillem ueniunt,20 eos Achilles in maxima21 iocunditate recepit. Et consedentibus eis insimul,22 Vlixes primo Achillem alloqutus est dicens:23 “Domine Achilles, nonne intencionis uestre et omnium nostrorum fuit, tot regum uidelicet et principum, regna24 nostra deserere et in regnum regis Priami in forti brachio nos conferre ut regem Priamum et suos morti tradere ualeremus et ciuitatem suam Troye perpetuam euertere25 in ruinam? Vnde uobis nunc animus aduenit nouus ut, uoluntate mutata in contrarium, declinaueritis motus uestros post tot dampna nobis a Troyanis in hac terra illata, post tot angustias et dolores, cum Troyani tot reges ex nostris et nobiles neci tradiderint, tentoria nostra spoliauerint
[[ Print Edition Page No. 195 ]]
et exposuerint1 ad predam, et tot incendio exusserint2 naues nostras? Nonne in uirtute uestri brachii ad spem iam uictorie nostre peruenimus, qui3 fortissimum Hectorem morti tradideritis interemptum, a quo Troyanorum spes salutis et eorum uictorie dependebat, et nunc Deyfebo mortuo, fratre ipsius Hectoris, omnis salutis spes a Troyanis penitus est4 sublata? Et nunc vos, qui in vestrarum uirium potencia tante fame gloriam quesiuistis, uultis ut5 nunc tante glorie fama uestra per actus contrarios extinguatur, ut6 sustineatis eciam gentem vestram amara morte succumbere quam tanto tempore in effusione uestri7 proprii8 sanguinis defendistis? Placeat amodo ergo uobis ipsius uestre fame gloriam manutenere uiuacem et tueri uestros,9 qui sine potencie vestre subsidio **f. 96rnichil possunt, ad10 hoc ut in bello de cetero contra hostes uestros11 dirigatis arma uictricia, ut de ipsis celerem possimus obtinere uictoriam, quam12 per uos pro certo speramus.” Et ad hec13 Ulixis predicto suo colloquio finem fecit.
Achilles replies that if the war continues all the best blood in the world will be lost for one woman. “Mighty Hector has died and so may I, less mighty than he. I prefer my life to reputation.”Achilles uero sic tunc ad Vlixis uerba respondit:14 “Domine Vlixes, si, ut dixistis,15 in16 terram istam accessimus eo17 proposito quod in sermone vestro uobis placuit declarare, secure dicere possumus quod magne fatuitatis aura nos impulit18 et maxime stulticie spiritus rapuit sensus nostros, vt propter19 vnius dumtaxat regis uxorem, uidelicet domini Menelai, tot reges et principes se morti subicerent20 et quod nos per Troyanos crudeliter moriamur in regionibus alienis. Nonne melius fuisset inclito Palamidi in nobili suo regno morari quam fuisse21 morti22 traditum23 in prouincia aliena, et aliis regibus nostris qui perempti in bello uitam extra regna propria finierunt? Sane cum maior pars mundi quasi24 nobilium sit25 in hoc exercitu congregata,26 si omnes eos contingat deficere in hac terra, reficietur et propagabitur mundus, tot deficientibus nobilibus, ex uili progenie rusticorum. Nonne ille fortissimus Hector uitam miserabiliter in hoc bello finiuit? Sic de facili possem et ego, qui tante fortitudinis non existo. Requirere me igitur uel rogare quod contra Troyanos procedam ad bellum est labor amissus. Nec enim propositi mei27 est me amplius mortalibus bellis ingerere. Nam malo meam28 strennuitatis famam extingui pocius quam personam. Probitas enim etsi quandoque laudetur, repente obliuio eam submergit.”
Nestor, Ulixes, and Diomedes report Achilles’ words. Agamenon in council asks what shall be done.Satis itaque Nestor et Dyomedes Achillem in1 eorum sermonibus allicere studuerunt, sed nullo modo potuerunt ipsum inducere ut nec eorum sermonibus nec Agamenonis precibus consentiret. Persuasit tamen eis utile esse pacem querere Troyanorum antequam in eorum bellis tot nobiles pereant et succumbant.2 Redeunt ergo ad Agamenonem Nestor, Ulixes, et Dyomedes et ei cuncta referunt que ab Achille per ordinem didicerunt.3 Quare Agamenon omnes reges Grecorum et principes et maiores exercitus ad colloquium conuenire mandauit. Quibus omnibus simul iunctis in vnum, voluntatem Achillis et eius resistenciam publicauit,4 qualiter ipse rogatus ab eo et ab aliis Grecorum principibus uenire contra Troyanos ad bellum absolute negauit,5 qualiter ipse6 Grecorum7 reditum8 ad propria persuasit et pacem querere cum Troyanis. “De hiis ergo9 quid animi10 vestri sit et quid a nobis de cetero sit faciendum vnusquisque vestrum, si placet, uoluntatem suam exinde manifestet.” Et sic Agamenon **f. 96vsuo colloquio finem fecit.
Menelaus advises against peace now that Hector and Deiphebus are dead. Ulixes and Nestor oppose him.Menelaus uero, qui primus in loquendo surrexit, pacem querere cum Troyanis satis dixit esse iniquum, cum, Hectore et Deyfebo mortuis, Troyani se magis mortuos reputent quam uiuentes, et certum sit amodo quod absque Achillis potencia11 de Troianorum12 uictoria sint13 securi. Sed Vlixes et Nestor Menelao mirabiliter contradicunt, dicentes non esse mirum si Menelaus bellum appetit et reditum dissuadet, cum in recuperacione eius uxoris spiritus eius totus anhelat. Nec enim potest adhuc Troya ce<n>seri Hectore et Deyfebo uiduata, cum ibi sit alius Hector, qui non minori preditus14 est uirtute, inclitus15 scilicet ille Troilus, qui non minus quam si Hector uiueret Grecos affligit, et sit ibi alius Deyfebus, uidelicet Paris, qui non minoris uirtutis Deyfebo in bellandi uirtute persistit.16 Quare pacem per omnia suadent et reditum post pacis effectum.
Calcas reminds the Greci of the gods’ infallible assurances of victory. The Greci unanimously resolve to continue.Calcas uero, Troyanorum proditor et antistes, quasi furibundus exclamat dicens inter Grecos:17 “Ha uiri nobiles quid facere cogitatis contra uoluntatem et iussa deorum? Dii enim pro certo uictoriam uobis spondent,18 ut infallibiliter ab eorum ore percepi, et diis illudere non sit tutum nec eorum iussionibus contraire. Arma igitur capite contra Troyanos, instaurate uirilius prelia19 contra eos nec deficiat manus uestra donec speratam de eis uictoriam consequi
[[ Print Edition Page No. 197 ]]
ualeatis, quam dii uos consequi irrefragabiliter1 statuerunt.” Ad uerba igitur Calcantis antist<it>is vniuersi Greci contra Troyanos uigorem et durum animum assumpserunt, nec curantes de Achillis subsidio2 ac si ipse3 non esset aliquatenus inter eos.
The eleventh battle. Troilus kills one thousand Greci in one day.Induciis igitur duorum mensium iam exactis datis9 ad treug[u]am, Greci, ordinatis eorum aciebus ad bellum, egrediuntur uiriliter causa pugne. Contra quos Troyani, qui tunc fuerunt ad bellum egressi, festi<n>anter occurrunt,10 et bellum asperrimum committitur inter eos. Multa cadunt hinc inde cadauera mortuorum. Tunc Troilus bellum ingreditur in11 maxima pugnancium comitiua, Grecos interficit, dum mortem sui fratris deproperat uindicare. Scripsit Dares quod eo12 die Troilus13 mille milites interfecit ex Grecis. Greci fugiunt ante eum. Quare Greci sunt dare terga coacti, quos Troyani usque ad eorum tentoria in ore gladii persequntur. Sed nox superuenit et prelium14 separatur.15
The twelfth battle. Troilus wounds Diomedes and reproaches him with Briseida. He wounds Menelaus.Sequenti vero die xii<um>16 bellum durum et multum17 asperrimum est commissum, cum Greci ad uindictam suorum viriliter18 anhelantes duro19 marte20 contra Troyanos insistunt. Illic enim Dyomedes contra Troyanos mirabiliter inseuit, multos ex Troyanis interficit, uulnerat, et prosternit. Sed Troilus, qui uidit Dyomedem, quem bene agnouit, contra Troyanos sic acriter insistentem, **f. 97rin ueloci cursu sui equi et lancea sua protensa in Dyomedem irruit, quem animose Dyomedes excipit. Dyomedes autem in Troilum lanceam suam fregit, non tamen offendit eum aliqua21 lesione. Sed Troilus sic fortiter in Dyomedem inpegit quod ipsum precipitem deiecit ab equo et mortaliter uulnerauit, adeo quod quasi mortuus peruenit in terram. Troilus autem tunc22 amorem Bryseide23 Dyomedi obprobriosis uerbis24 improperat. Sed Greci cum multo labore Dyomedem quasi mortuum ab equorum pedibus abstraxerunt, ipsum in scuto ad sua tentoria deferentes. Menelaus autem ut uidit Dyomedem sic grauiter uulneratum et ab equo deiectum, equum suum coegit in
[[ Print Edition Page No. 198 ]]
cursu, et contra Troilum irruens1 Troilum ab equo deicere fuit2 nisus. Sed Troilus cum eadem lancea qua uulnerauerat3 Dyomedem, cum nondum sensisset uicium fraccionis, Menelaum percutit sic quod ipsum deiecit ab equo et letaliter uulnerauit, quem sui a pedibus equorum uiolenter abstractum4 in scuto ad sua tentoria detulerunt.
Priamus grants Agamenon a six months’ truce.Agamenon igitur uidens suos in bello quasi deficere,5 coactis multis aliis, ipse cum suis irruit in Troyanos. Ipsos uiriliter grauant6 et7 multos interfecerunt8 ex eis. Sed9 Troilus in Agamenonem irruit, ipsum ab equo prosternit, non sine uulnere, licet non letaliter uulneratum. Agamenon autem suorum adiutorio equm ascendit, et maiorum suorum timendo iacturam eo die, bello finito, a rege Priamo sex mensium inducias per nuncios suos exposcit. Sed rege10 Priamo habito consilio super eo, rex ipse inducias11 indulsit, cum multis de suis fidelibus non fuisset acceptum tam longas debuisse inducias indulgere.
Briseida frequently visits Diomedes. She determines to be his when he recovers.Interim Bryseida contra uoluntatem patris sui uidere Dyomedem in lecto iacentem ex uulnere sibi facto frequenter accedit, quod,12 licet sciuisset ipsum13 a Troilo dudum14 dilecto suo sic grauiter uulneratum, multa tamen in sua mente reuoluit. Que15 dum diligenter attendit de se iungenda cum Troilo nullam sibi superesse fiduciam, totum suum animum, tamquam uaria et mutabilis, sicut est proprium mulierum, in Dyomedis declinat et conuertit amorem, proponens in corde suo amplioribus expectacionibus nolle Dyomedem abstrahere, sed quam primum conualescenciam fuerit adeptus, absolute facere uelle suum, cum in eius amore tota deferueat et flagranti desiderio penitus16 incalescat.
Agamenon in vain implores Achilles to return. Achilles allows him his Myrmidones.Rex uero Agamenon infra17 tempus induciarum ipsarum se contulit ad Achillem in ducis Nestoris comitiua, quem Achilles uultu iocundo recepit. Tunc Agamenon ipsum alloquitur ut ad bellum amodo ueniat et Grecos suos perire amplius non permittat. Satis erga Achillem tunc institit18 Agamenon, sed Achilles indurato corde19 noluit aliqua prece moueri. Verum pro eo **f. 97vquod Achilles Agamenonem sinceriter diligebat, omnes Myrmidones suos absque se in bello sibi habere concessit, de quo Agamenon et Nestor multas sibi assurgunt ad grates. Demum Agamenon et Nestor,
[[ Print Edition Page No. 199 ]]
ab Achille quesita licencia, ad eorum tentoria redierunt.1
The fighting reopens. Troilus unhorses the duke of Athene and wounds many Myrmidones.Elapsis uero predictis induciis, Agamenon cum suis ad prelium se accingit.2 Achilles autem vniuersos Myrmidones suos3 armari mandauit. Quos ipse ad armandum4 adiuit, assignans vnicuique ipsorum quedam rubea intersigna,5 et in rore lacrimarum egrediendi ad bellum licenciam eis6 dedit. Tunc Mirmidones lento passu ad bellum accedunt, quod iam extiterat inchoatum. Quare in bello ipso Troyani Grecos mirabiliter opprimunt, sed dux Athenarum uiriliter eos defendit. In quem superueniens Troilus irruit,7 ipsum8 ab equo prosternit, et de Mirmidonibus multos letaliter uulnerauit. Eo igitur die usque ad noctis tenebras extitit preliatum, sed superueniente noctis vmbraculo a prelio fuit cessatum.
Next day Phylimenis and Polidamas try to carry off Thoas but the Myrmidones prevent. They kill Troilus’ horse but are prevented from capturing him by Paris. They kill Margariton. They fight in one mass but Troilus often separates a few.Sequenti uero die ambo partes ad prelium accinguntur. Bellum committitur multum asperrimum. Rex autem Philimenis9 et Pollidamas regem Thoas capiunt et captiuum10 ducere11 conantur.12 Sed Mirmidones uiriliter eis resistunt, ipsum a manibus eorum eripiunt. Tunc Troilus se ingerit inter eos, ex Mirmidonibus multos uulnerat, multosque prosternit. Qui facientes durum impetum contra eum equm sibi13 interficiunt et ipsum intercipere moliuntur. Tunc Paris cum suis fratribus naturalibus in medio Mirmidonum uiriliter se ingerit,14 eos opprimit, uulnerat, et disrumpit. Troilum liberat, qui statim alium equum ascendit. Pro liberacione uero Troili tunc letale prelium fuit commissum, vbi tunc Mirmidones Margariton15 vnum ex filiis regis Priami naturalibus occiderunt. Troilus uero16 suam iniuriam et fratris sui mortem17 cupiens uindicare in Mirmidones acriter irruit, multos ex eis uulnerat, et in subsidio Paridis et naturalium fratrum suorum nimium eos infestat. Sed nec leue erat Mirmidones posse confundi, cum inter se multa strennuitate uigerent et essent in preliis ualde docti. Quare ipsi Troyanorum multitudinem metuentes de seipsis presidium constituunt et castellum, eis omnibus coactis18 in vnum, qui nec ita poterant se tueri quin Troilus, qui uere erat stimulus nociuus eorum, ipsos non lederet, uulneraret, et19 eorum20 aliquos ab eorum globo non cogeret sepius separare.
Tunc rex Agamenon, Menelaus,21 rex22 Thelamon,23 Vlixes, et Dyomedes, qui tunc plena24 sanitate uigebant, **f. 98rcum aciebus eorum25
[[ Print Edition Page No. 200 ]]
bellum intrarunt.The sixteenth battle. The Greci are forced to flee to their tents by the prowess of Troilus. Thelamonius Aiax enters the conflict and the Greci return. Troilus drives them to their tents and captures one hundred Greek nobles.1 Quare durum2 committitur bellum3 inter utrosque. Mirabiliter ergo Greci Troyanos opprimunt, plures ex eis occidunt. Sed Troilus tunc se ingerit in partem illam in qua Troyani durius uexabantur. Grecos igitur interficit, uulnerat, et confundit, sic quod quasi sola uirtute Troili Greci conuertuntur in fugam et ad eorum tentoria quasi precipites cum multa celeritate festinant. Sed Thelamonius Aiax bellum ingreditur, Troyanos aggreditur4 in5 dura et6 aspera uirtute bellandi. Tunc Greci campum recuperant. Sed hoc fuit xvi <um> bellum ualde letale, cum ex utraque parte in7 maxima quantitate8 ceciderint9 interfecti. Troilus uero, qui in suis viribus10 non cessat Mirmidones opprimere et Grecos alios uniuersos, in tanta duricia eos affligit quod in uirtute sue potencie fortiores Grecorum contra eum preualere non possunt. Propter quod Greci iterum uertuntur11 in fugam, quos Troyani usque ad eorum tentoria persequntur. Ibi Troilus mirabiliter est eos12 aggressus, in uirtute nimia preliandi de Grecorum nobilibus centum cepit, quos captiuos ad ciuitatem adduxit.13 Bellumque dirimitur et ambo exercitus separantur.
The death of one hundred of his Myrmidones tempts Achilles to reënter, but his love forbids.Mirmidones autem ad14 Achillem ad castra redeunt uulnerati. Plures ex eis et sibi referunt quod multi ex eis eo15 die ceciderunt in bello, sic quod, perquisitis16 eorum cadaueribus mortuorum, inuenti sunt de eis plus quam c numero defecisse. De morte suorum igitur dolet Achilles inmodice, et in multis doloribus superueniente nocte anxius lectum intrat, ubi factus penitus inquietus sua non appetit lumina claudere in dormicionis consueta quiete. Nam multis insurgentibus cogitacionibus occupatus pro uindicta suorum suo disposuit17 in animo bellum intrare. Sed Polixene amor infestus sibi duro marte resistit, dum cogitat quod, cum18 Pollixenam19 diligat plus quam se, contra se est efficax argumentum quod, si forte ad arma prosiliat, Pollixene uoto frustrabitur et speratis gaudiis ex ea priuari continget,20 cum iam regi Priamo et eius uxori irreuerenter21 illuserit, contra sua ueniendo promissa, per que pollicitus fuit22 eis Grecos ulterius non iuuare, et23 eis totiens24 tradiderit subsidium gentis sue.25
Multis igitur diebus fuit Achilles talium cogitationum inuolucione
[[ Print Edition Page No. 201 ]]
conclusus,In the seventeenth battle the Greci lose heavily. Agamenon is granted only time enough to bury his dead.1 cum2 demum Troyanorum et Grecorum exercitus ad letale bellum xvii <um> se accingunt. Feruet ergo bellum durum inter eos, quod per vii dies continuos **f. 98vnon quieuit. Quibus diebus, amore uetante,3 Achilles continuit4 motus suos,5 dum ad prelium se nullatenus ingessisset. Infra6 quos multi de Grecis interfecti fuerunt. Quod dum Agamenon uideret7 tantorum suorum excidium, a Troyanis inducias postulauit. Sed Troyani sibi eas concedere negauerunt, nisi tot dierum tantum infra quos Greci possent eorum mortuos sepelire.
The eighteenth battle. Paris and Menelaus unhorse each other. Menesteus unhorses Anthenor. Thelamonius wounds Phylimenis. Antilogus kills Brunus.Hiis igitur diebus elapsis, letale bellum xviii <um> factum est inter Troyanos et Grecos. Nam ordinatis aciebus eorum, durum bellum committitur inter ipsos. Quare Menelaus et Paris in prelio8 se coniungunt, ambo se sternunt ab9 equis in eorum potencia lancearum. Pollidamas in Vlixem irruit ense nudo et Vlixes in ense suo similiter ab eo uiriliter se defendit. Menesteus dux Athenarum Anthenorem aggreditur, ipsum impugnat sic quod eum ab equo deiecit. Rex Philimenis10 Agamenonem inuadit, quem tunc grauiter offendisset, sed rex Thelamonius11 succurrit ei, qui regem Philimenem12 uulneratum prostrauit ab equo. Anthilocus13 autem, Nestoris filius, irruit in vnum ex filiis naturalibus14 regis Priami, nomine Brunum15 de Gemellis,16 sic17 cum lancea sua potenter ipsum inpellens et letaliter uulnerans quod ipsum mortuum prostrauit in terram.
Troilus, grieved at the death of Brunus, drives the Greci to their tents, where the Troiani work great havoc.De morte uero Bruni Troyani ualde facti sunt anxii. Cuius rumor dum peruenisset ad Troilum, de18 eius morte Troilus multas prorupit in lacrimas, et19 in Grecos multo irruit in furore, sic quod eos sine dubio coegisset in fugam, nisi Mirmidones uiriliter restitissent. Propter quod Troilus dimissis aliis in Mirmidones se conuertit, contra eos se ingerit uirtuose, ipsos uulnerat et prosternit et multos occidit ex eis, sic quod Mirmidones sustinere Troili impetum non ualentes nec alii Greci multitudinem Troyanorum, fuge precipites se committunt. Quos Troilus et ceteri Troyani usque ad eorum tentoria persequntur. Ibique Troyani duris uulneribus Grecos offendunt, et ab equis descendentes eorum ipsos in eorum tentoriis prostrant,20 uulnerant, et crudeliter21 morti tradunt.
Achilles inquires the cause of the commotion. He is told the Troiani have reached the tents and will soon be upon him.Clamor ergo fit maximus in tentoriis ipsis et uoces ululancium in uicino aere multipliciter echonizant.1 Quare vocum2 ipsarum3 confusiones ad Achillem tumultuose perueniunt in tentorio suo stantem. Querit Achilles que sit tam4 causa turbida clamoris. Fugientes ergo5 a bello ipso dicunt ei Grecos a Troyanis esse deuictos et esse6 in tentoria7 eorum uitande necis causa necessario8 sic depulsos,9 a quibus etiam sic se tueri non possunt quin a Troyanis interficiantur ibidem. “Et vos qui sic stare creditis in tentorio uestro securi10 iam super uos confestim uidebitis plus quam quinquaginta milia Troyanorum, qui vos inermem uiuere non permittent et qui nunc tantos ex Mirmidonibus uestris morti crudeliter tradiderunt et adhuc morti tradere **f. 99rnon cessant, et qui mortui possunt se pro certo tenere, nisi in iuuamine11 eorum12 aliqui potenter insurgant.
Achilles reënters battle. Achilles and Troilus wound each other.Ad hec13 igitur14 Achilles quasi furibundus exurgit, fremit spiritus eius, ex15 multo furore dum excandescit in iram, amore Polixene postposito arma petit, armatur instanter, et cum festinancia ascendit equm, et uelut lupus famelicus inter agnos auidus se ingerit in Troyanos. In eos irruit, eos16 diruit,17 uulnerat, et occidit, sic quod in18 breui hora inter preliantes notus est eius ensis, qui totus19 interfectorum ab eo madidus ex20 cruore21 terram implet et uelat cadaueribus mortuorum. Quod postquam uidit Troilus,22 durum ensem23 cognouit Achillis24 et ideo uersus eum dirigit equm suum. Quem similiter25 ut26 persensit27 Achilles, ipsum potenter excipit,28 et dum vnus inpegit29 in alium, Troilus Achillem sic grauiter uulnerauit quod Achilles pluribus diebus necessario cessauit a bello, et30 oportuit eum31 multis diebus ex ipso32 uulnere in suo lecto iacere. Troilus uero, etsi non fuit33 sic grauiter ab Achille uulneratus, non tamen sine uulnere ictum persensit34 Achillis. Demum ex amborum35 inpulsibus ambo ab equis eorum insimul corruerunt. Preliatum fuit ergo eo die continue a mane usque ad noctem, et superueniente noctis umbraculo prelium fuit36 diuisum.37 Sex diebus continuis itaque fuit pugnatum,38 infra39 quos utriusque partis multi ceciderunt in bello.40
Priamus grieves because Achilles has reëntered, Polixena because she wishes to marry him.Rex uero Priamus multo dolore deprimitur de eo quod Achilles contra promissa sua bellum intrauit. Putat eum magis decipiendi causa dixisse. Regine, consorti sue, multum improperat, quia si uerbis eius fidem adhibuisset, maximo fuisset uituperio inuolutus. Dolet etiam1 Polixena, cui iam placuerat Achillem ipsum in maritum habere.2 Achilles uero infra3 predictos sex menses de uulneribus sibi factis a Troilo ope salubris medicine restitutus est sanitati. Feruentem tamen4 contra Troilum concepit5 ardorem, qui eum sic grauiter uulnerauit. Dicit enim necessario euenturum ut per manus suas6 Troilus turpiter moriatur.7
The nineteenth battle. Achilles instructs his Myrmidones to surround Troilus and engage him in battle until he himself comes up. They surround Troilus, kill his horse, wound him, and tear off his helmet. Achilles rushes up, cuts off his head, and drags the body at his horse’s tail through the army.Tempus belli, hiis gestis, superuenit in quo xviiii<um> letale prelium8 est commissum. Nam ambobus exercitibus simul iunctis et mutuo dimicantibus inter se, ex utraque parte committitur magna cedes. Achilles uero antequam bellum intraret, coram se suis Mirmidonibus conuocatis, de Troilo eis grauem querelam exposuit, et ideo mandatis et precibus monet eos qualiter contra Troilum in bello debeant procedere, et eis omnibus simul iunctis, ad9 nichil aliud cor apponant quam ut10 Troilum in medio eorum includere11 studeant, sic quod eum firmiter ualeant detinere, et detentum **f. 99vnon ipsum interficiant sed tamdiu ipsum12 impediant debellando13 donec ipse ad eos perueniat, qui non longe semper in bello erit remotus ab eis. Et Achilles tunc,14 suo colloquio fine facto, bellum ingreditur, quem sui Mirmidones insecuntur. Interea Troilus in maxima militum15 comitiua16 et in magna uirtutis audacia bellum17 intrat, in Grecos irruit, eos sternit, uulnerat, et occidit, sic quod in breui hora factum est18 in sue uirtutis potencia quod19 Greci sunt dare terga coacti et a facie fugere Troyanorum, constituente sole meridiem ea hora, sic quod Greci quasi deuicti fugiendo precipites ad tentoria sua festinant. Tunc Mirmidones, qui erant numero duo milia pugnatorum, in bello se ingerunt animosi, simul tamen20 iuncti et mandati eorum domini non obliti. In Troyanos igitur in ore gladii se inmittunt21 et Greci campum recuperant et durum prelium committitur inter utrosque. Mirmidones autem Troilum inter bellantes sollicita22 mente querunt, ipsum animose bellantem inter turmas inueniunt. Tunc ipsum ex omni parte circumdant, in medio eorum ipsum constituunt. Sed
[[ Print Edition Page No. 204 ]]
ipse ex eis plurimos interfecit et infinitos ex eis1 letaliter uulnerauit. Verum dum nullus esset ex suis qui tunc ipsi Troilo succureret,2 Mirmidones interficiunt eius equum, in eorum lanceis ipsum multipliciter uulnerant. Cassidem eius ab eius capite uiolenter extirpant, capucium lorice sue sibi per uiolenciam disrumpendo. Propter quod Troilus, nudato capite, exterminatis uiribus se defendit a Grecis. Tunc superuenit Achilles, qui postquam uidit Troilum habentem caput inerme et omni defensionis auxilio destitutum, in eum irruit furibundus, et nudato ense ictus ictibus cumulando caput eius crudeliter amputauit, caput ipsum proiciendo inter pedes equorum. Corpus autem eius suis manibus interceptum3 ad caudam equi sui firmiter alligauit, et per totum exercitum inuerecunde post equum suum crudeliter ipsum traxit.
The author reproaches Homerus for praising Achilles though he slew Hector and Troilus only by treachery.Sed O Homere, qui in libris tuis Achillem tot laudibus, tot preconiis extulisti, que probabilis ratio te induxit ut Achillem tantis probitatis4 titulis exaltasses, ex eo precipue quod dixeris Achillem ipsum in suis uiribus duos Hectores peremisse, ipsum5 uidelicet et Troilum, fratrem eius fortissimum? Sane si6 te induxit Grecorum affeccio, a quibus7 originem diceris produxisse, verum8 non motus diceris racione sed pocius ex furore. Nonne Achilles fortissimum Hectorem, cui nullus in strennuitate fuit similis neque erit, proditorie morti dedit, cum Hector tunc regem quem in bello ceperat ipsum a bello extrahere9 tota10 intencione vacabat, scuto suo tunc post terga reiecto, quo quasi factus inermis tunc ad nihil aliud intendebat quam regem captum a turmis extrahere ut ipsum **f. 100rcaptiuum suis bellancibus assignaret? Nonne si Hector11 tunc Achillis insidias persensisset, in defensionem suam scuto suo12 reuoluto uelociter se opposuisset eidem, qui Achillem multis grauare dispendiis consueuit? Sic et fortissimum Troilum, quem non ipse in sua uirtute peremit sed ab aliis13 mille14 militibus expugnatum15 et16 victum17 interficere non erubuit, in quo18 resistenciam nullius defensionis inuenit et ideo non uiuum sed quasi mortuum hominem interfecit amplius. Nunquid Achilles dignus est laude, quem scripsisti19 multa nobilitate decorum,20 qui nobilissimi21 regis filium, uirum tanta nobilitate et strennuitate uigentem, non captum neque
[[ Print Edition Page No. 205 ]]
deuictum1 ab eo, ad caudam sui equi, dimisso pudore, detraxit? Sane si nobilitas eum mouisset, si strennuitas eum duxisset, compassione motus nunquam ad tam uilia crudeliter declinasset. Sed ipse ad ea moueri non potuit que uere non erant in ipso.2
Mennon, taunting Achilles with his treatment of Troilus’ body, wounds and unhorses him.Achille uero corpus Troili sic sine pudore trahente, postquam innotuit Paridi, Pollidame, et Henee de morte Troili, intermoritur Paris et anxiose factus est semiuiuus. Troyani uero3 in recuperacione corporis Troyli multum adhibuere laborem, sed illud minime rehabere potuerunt propter Grecorum multitudinem, qui pro eius recuperacione nimium restiterunt.4 Rex autem Menon, de morte Troili multo dolore commotus, Achillem animosus5 inuadit, primo obprobriosis uerbis dicens eidem: “O nequam6 proditor, vnde te tanta potuit exacerbare crudelitas quod tam nobilissimum, tam strennuum nobilissimi regis filium equi tui ligares ad caudam et7 tamquam uilissimum per terram trahere nullatenus horruisses? Sane illud amodo non sine tue persone dampno poteris amplius amouere.” Et statim in eum irruens cursu [s]celeri equi sui sic ipsum in sue ictu lancee grauiter in pectore uulnerauit quod Achilles uix se potuit sustinere, et statim extracto ense Achillem super cassidem quam gerebat in capite ictibus duris inpugnat adeo quod Achilles, grauiter uulneratus, ab equo corruit semiuiuus in terram. Propter quod Troyani corpus Troili recuperauerunt8 sed non sine maximo belli labore.
Achilles charges Mennon but is sorely wounded.Mirmidones uero Achillem a terra releuant, et ipsum in equum suum ascendere9 faciunt, qui non post magnam horam uiribus resumptis10 bellum ingreditur, et regem Menonem11 agreditur furiose. Rex tamen Menon12 ipsum excipit13 et14 graue prelium committitur inter eos. Sed rex Menon15 durius et magis grauauit16 Achillem. Et17 superueniente18 multitudine acierum hinc inde pugnancium, ambo inuicem separantur. Et uergente19 die ad solis occasum, a prelio20 fuit21 cessatum.
**f. 100vSeptum igitur diebus continuis feruidum bellum Troyani et Greci fouent,22 cum Achilles, ex23 suis uulneribus confortatus et ad regis Menonis24 uindictam anhelans, die vii<o>25 bellum intrat. Mirmidones suos alloquitur,26 firmiter mandat27 illis28 quod regem Menonem29
[[ Print Edition Page No. 206 ]]
in eorum medio circumcludant et inclusum detineant donec ad eos Achilles ipse perueniat uindictam de eo finaliter recepturus.After six days Achilles reënters battle. He orders his Myrmidones to hold Mennon at bay until he takes vengeance upon him. Thus he slays him, though losing much blood himself. Bellum itaque graue committitur,1 multi deficiunt interfecti. Achilles et rex Menon2 mutuo se inuadunt, ab equis ambo se sternunt, et3 ambo pedes uiriliter preliantur, cum Mirmidones in regem Menonem4 irruunt, ipsum ex5 omni parte circumdant, ipsum omni suorum auxilio capiunt destitutum, cum nullus sit qui contra Mirmidonibus succurrat eidem. Quem6 ut uidit Achilles sic a suis Mirmidones interceptum, in eum irruit et innumerabilibus uulneribus eum peremit. Verum Achilles sine graui suo7 periculo hoc non potuit commisisse, cum rex Menon8 ipsum pluries grauibus uulneribus afflixisset, per que ab eo sanguis in nimia quantitate eius deriuabatur ad talos, propter quod de morte eius sperabatur pocius quam de uita.9
The author tells Homerus that never save treacherously did Achilles kill any strong man. The Troiani are driven back amid great slaughter.Attende, miser Homere,10 quod nunquam Achilles uirum strennuum nisi proditorie interfecit, vnde merito dignus est laude si prodicio est laudis titulis extollenda. Interea igitur, feruente bello, Menelaus, Menesteus, Dyomedes, Thelamonius Aiax cum aciebus eorum in Troyanos impetum facientes ipsos a campo repellunt, sic quod subito fuge dati ad ciuitatem accelerant et in maximo11 discrimine in illam intrare contendunt, cum Greci eos in maxima duricia12 persequentes infinitos ex eis uulnerant et occidunt. Sed Troyani qui fugere potuerunt eorum urbem ingressi ciuitatis portas firmis repagulis muniunt et clausuris.
The Troiani mourn Troilus. Priamus obtains a truce.Corpore igitur Troili in regiam22 Priami regis adducto, dolet Priamus inmodice, dolet Heccuba, dolet nimium Polixena,23 dolet24 Helena, dolet Paris, et in multis lamentacionibus anxiosis flebiles dies ducunt. Dolent vniuersi Troyani, qui dum se senciunt Hectoris, Deyfebi, et25 Troili auxilio destitutos, uere putant ultra uiuere se non posse. Rex tamen Priamus a Grecis petit inducias, treuga firmata, que conceduntur a Grecis. Infra quas rex Priamus corpus
[[ Print Edition Page No. 207 ]]
Troili in preciosissima sepultura constituit sepeliri, necnon et corpus regis Menonis fecit precioso sepulchro recondi.1
Heccuba requests Paris to lie in wait for Achilles in the temple of Appollo, whither she will summon him, so that Paris may slay him.Regina uero Heccuba, de morte filiorum suorum nimium anxiosa, **f. 101rmultiplices uias exquirit per quas posset de eorum interfectore finaliter uindicari, ut tirannum Achillem, qui sic non horruit in filios suos inseuire, morti tradere potuisset.2 Demum accersito3 ad4 se Paride, secreto ipsum5 alloquitur et in multa lacrimarum affluencia dixit6 illi:7 “Karissime fili, tu nosti qualiter ille infelix Achilles fratres tuos, karissimos natos meos, proditorie morti tradiderit, orbando me miseram8 genitricem Hectore et Troilo, qui soli vna tecum erant9 integrum solacium uite mee. Propter quod dignum esset et iustum quod, sicut ipse proditorie orbat parentes interficiendo filios alienos, sic et ipse proditorie interfectus penam similem paciatur. Hic enim infelix Achilles fecit sepius me requiri de Polixena filia mea tradenda sibi legitimam in uxorem, quem10 dum de ea sibi tradenda11 in spe certa posuerim, propono ad eum nuncium destinare ut ad me in templum12 Apollinis13 mecum ueniat locuturus, ubi uolo quod14 tu, fili,15 cum16 fideli nostrorum militum comitiua secreto debeas17 latere,18 et eo ueniente ibidem, uobis irruentibus in eundem, euadere non ualeat manus uestras quin interficiatur ibidem.”
Paris with twenty companions hides in the temple of Appollo and slays Achilles and Antilogus.Quod Paris, pias matris motus ad lacrimas, matri similiter lacrimando deuote19 concessit. Factumque est quod Paris, iuxta condictum20 matris, cum21 xxti sibi fidelibus et nimium animosis in templo Appollinis latenter occubuit. Et statim, misso per Heccubam nuncio ad Achillem, infelix Achilles amoris inconsulto22 calore deceptus, qui ualde sapientibus sensum aufert, vna cum Antilogo,23 Nestoris filio, ad Appollinis templum accessit. Quibus ibi peruenientibus, Paris cum eius fidelibus ab eorum latibulis exeuntibus extractis ensibus irruit24 in Achillem. Achilles uero excepto ense tunc erat inermis. Contra quem Paris tria iacula in suorum brachiorum uirtute uibrauit, cum25 quibus letaliter percussit eundem, aliis suis militibus insurgentibus contra eum. Achilles autem, extracto ense et suo pallio in suo brachio inuoluto, irruens in irruentes in eum vii interfecit ex eis. Sed demum26 Achilles et Antilogus27 mortui28 sunt29 in eodem templo Appollinis, a Paride nequiter interfecti.30
[[ Print Edition Page No. 208 ]]
Paris uero corpus Achillis iubet et Antilogi1 coruis et canibus exhiberi, sed precibus2 et3 monitu Helene a templo tantum Appollinis eiecti sunt